Helztu fjöldamorðingjar Rómönsku Ameríku eiga eitt sameiginlegt. Þeir lærðu í sama skóla, þar sem meðal annars voru kenndar pyndingar og aftökur. Afbrotaskrá nemenda skólans er margfalt lengri en nemenda Osama bin Ladens og morðin miklu meira en tífalt fleiri.

Nokkrir illræmdir hershöfðingjar og valdaræningjar gengu í þennan sama skóla. Þar voru Roberto Viola og Leopoldo Galtieri frá Argentínu, einnig Manuel Noriega og Omar Torrijos frá Panama, svo og Juan Velasco Alvarada frá Perú og Guillermo Rodriguez frá Ekvador.

Fjórir af hverjum tíu ráðherrum í morðóðum ríkisstjórnum Lucas Garcia í Perú, Rios Montt og Mejia Victores í Gvatemala gengu í þennan sama skóla, sem skipti um nafn í byrjun þessa árs, þegar nokkrir bandarískir þingmenn höfðu gert harða hríð að honum.

Meðal annarra nemenda skólans eru Byron Lima Estrada, sem stjórnaði morðinu á Juan Gerardi biskupi í Gvatemala árið 1998. Einna illræmdastur allra nemenda skólans er þó Roberto d’Aubuisson, sem stjórnaði dauðasveitum ríkisstjórnarinnar í El Salvador.

Nemendur skólans hafa stjórnað og stjórna enn dauðasveitum um alla Rómönsku Ameríku, allt suður til stjórnar Pinochets í Chile, þar sem þeir skipuðu leyniþjónustu hersins. 19 af 26 morðingjum kaþólsku prestanna í El Salvador voru nemendur skólans.

Tveir nemendur skólans myrtu friðarumba ríkisstjórnarinnar í Kólumbíu í fyrra. Nemandi skólans stjórnaði hinni illræmdu aftökusveit Grupos Colina, sem starfaði á vegum Albertos Fujimori, sem síðar flúði land, einnig sá sem stjórnaði morðunum í Ocosingo í Mexíkó.

Skólinn, sem ofantaldir brjálæðingar sóttu, hét Skóli Ameríku fram í byrjun þessa árs, er nafninu var breytt í Vesturheimsstofnun öryggissamvinnu. Skólinn er enn á sama stað í Fort Benning í Georgíu í Bandaríkjunum með sömu kennurum með sömu kennslubækur.

Skólinn hefur í 55 ár verið kostaður af bandaríska ríkinu til að grafa undan löglegum ríkisstjórnum í Rómönsku Ameríku og koma þar til valda harðstjórum, sem væru líklegir til að þjóna bandarískum hagsmunum. Hann hefur haft 60 þúsund nemendur á þessum árum.

Nemendur skólans hafa gengið af göflunum um alla Rómönsku Ameríku, myrt tugþúsundir manna, meira en tífalt fleiri en féllu í árásinni á World Trade Center og Pentagon. Þeir bera mesta ábyrgð á, að Rómanska Ameríka hefur efnahagslega staðnað á þessum áratugum.

Skólinn í Fort Benning er tífalt eða tuttugufalt eða þrítugfalt meiri hryðjuverkastofnun en samtök Osama bin Ladens. Ríkið, sem kostar skólann, er tífalt eða tuttugufalt eða þrítugfalt meira hryðjuverkaríki en það ríki talibana í Afganistan, sem var skjól Osama bin Ladens.

Baráttan gegn Osama bin Laden og talibönum er út af fyrir sig réttlát, en hún er ekki barátta gegn hryðjuverkum í heiminum. Þau munu halda áfram eins og ekkert hafi ískorizt, þótt sigur vinnist í Afganistan. Skólinn í Fort Benning mun sjá til þess, að svo verði.

Dæmið um Vesturheimsstofnun öryggissamvinnu sýnir, að fréttaneytendur ættu að fara varlega í trúgirni, þegar valdamenn Bandaríkjanna alhæfa um stríðið í Afganistan sem upphaf að baráttu gegn hryðjuverkum í heiminum. Þar er um einfalt hefndarstríð að ræða.

Ef Bandaríkin vilja uppræta hryðjuverk í heiminum eru hægust heimatökin að byrja á eigin skóla í Fort Benning í Georgíu, heimsbyggðinni til farsældar.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar venjulegt fólk með sæmilegt siðferði telur sig vera nálægt jaðri hins leyfilega, heldur það sig í öruggri fjarlægð frá gráa svæðinu. Ráðherrar Alþýðubandalagsins eru hins vegar nokkurn veginn siðblindir, þegar þeir rugla saman reytum flokks og þjóðar.

Með því að reka kosningabaráttu Alþýðubandalagsins á kostnað almennings hafa siðblindir ráðherrar flokksins stigið skref út í þriðja heims spillingu, sem mundi í siðuðu þjóðfélagi þurrka flokkinn út af þingi. En íslenzkir kjósendur eru því miður lítt siðsýnir enn.

Ráðherrar Alþýðubandalagsins hafa varið meira en tíu milljónum króna af almannafé til að auglýsa sig og flokk sinn í kosningunum. Þetta gera þeir með auglýsingum og bæklingum, þar sem hallað er réttu máli í flokksþágu og birtar sparimyndir af ráðherrunum.

Dæmigerður er áróður, sem kostaður er af almannafé fjármálaráðuneytis, þar sem ráðherra hossar sér á litlum lántökum erlendis, en gætir þess um leið að minnast ekki á, að hann leysti ekki vandamálið, heldur jók yfirdrátt ríkisins í Seðlabanka, prentaði seðla.

Sérgrein ráðherra Alþýðubandalagsins er að láta almenning borga útgáfukostnað flokksins. Aðrir ráðherrar eru ekki lausir við hliðstæða spillingu. Þeir láta almenning borga fyrir sig dýran flutning í einkaflugvélum á kosninga- og áróðursfundi út um land.

Svo eru það hirðmennirnir sextán, sem ráðherrar allra stjórnarflokkanna hafa hlaðið umhverfis sig í ráðuneytunum. Hirðmennirnir eru þessa dagana önnum kafnir við að reka kosningabaráttu sinna flokka og sinna ráðherra, en taka laun sín hjá almenningi.

Munurinn á spillingu ráðherra Alþýðubandalagsins og annarra ráðherra á þessu sviði felst fyrst og fremst í, að hinir fyrrnefndu hafa fundið nýtt og áður lítt kannað svið til að maka krókinn, meðan hinir síðarnefndu halda sig að mestu nálægt fyrri ramma spillingar.

Ekki má gleyma, að spilling er spilling, hvort sem hún er ný eða gömul. Og spilling íslenzkra ráðherra felst í mörgu öðru en því að láta kostnað, sem með réttu ætti að falla á flokkinn, lenda á herðum skattgreiðenda. Spilling getur verið í þágu annarra en flokksins.

Ráðherrar Alþýðuflokksins hafa með forsætisráðherra gengið fram fyrir skjöldu í persónulegri spillingu, sem felst í að láta kostnað, sem með réttu ætti að falla á þá sjálfa, lenda á herðum skattgreiðenda. Þeir halda vinum og vandamönnum veizlur á kostnað ykkar.

Þegar iðnaðarráðherra bauð skólabræðrum freyðivín skattgreiðenda á Breiðafirði í fyrravor, urðu margir til að dásama ráðherrann, en fáir til að furða sig á, hvers vegna skattgreiðendur skyldu veita þessum árgangi slíka þjónustu. Spillinginn féll í góðan jarðveg.

Ráðherrar eru sérfræðingar í að útvega sér kaupauka í dagpeningum með því að vera langtímum saman í útlöndum. Þeir undanskilja sig reglum, sem þeir setja um bifreiðahlunnindi annarra í þjóðfélaginu. Þeir afla sér lífeyrisréttinda með undraverðum hraða.

Hér á landi má sjá ráðherrabílstjóra hanga tímum saman fyrir utan hús, þar sem ráðherrafrúr eru í teboði. Hér á landi má sjá ráðherrabílstjóra rogast með innkaupapoka fyrir ráðherrafrúr. Ekkert af slíku þekkist í nágrannalöndunum, þar sem fólk er siðaðra.

Þetta leyfa ráðherrar sér, af því að hér býr þjóð með fyrsta heims tekjur, en þriðja heims siðferði, þar sem gildir sama siðblinda hjá háum og lágum og í Afríku.

Jónas Kristjánsson

DV

Tvær byltingar hafa orðið á vegferð mannkyns eftir svonefndri upplýsingahraðbraut inn í framtíðina. Báðar tengjast þær internetinu, alþjóðlegu og næsta stjórnlausu galdrafyrirbæri, sem þenst út með ógnarhraða, án þess að nokkur aðili eigi eða skipuleggi internetið.

Fyrri byltingin var alþjóðlegi tölvupósturinn. Með tengingu við internetið getur fólk sent ódýran og leifturhraðan póst um heim allan og tekið við slíkum pósti. Þetta gerist mun ódýrar og þægilegar en með faxi, enda varð þetta til að hleypa ofurvexti í internetið.

Önnur byltingin er að gerast þessa dagana. Með myndvirkum forritum getur fólk tengst internetinu og notað það án þess að þurfa að skilja neitt í tölvum eða skipanakerfum forrita. Fólk notar bara tölvumús og potar bendlinum í þá kosti, sem skjárinn býður hverju sinni.

Merkast við þetta er, að internetið hefur ekki sprungið, þótt notkun þess hafi margfaldazt með hverju ári og þyngd upplýsinga margfaldist snögglega við tilkomu myndvirkra forrita. Í rúmt ár hefur verið spáð hruni internetsins, en það heldur samt áfram vaxandi þenslu.

Næstmerkilegast er, að vel skipulögð upplýsinganet, sem einkum hafa náð fótfestu í Bandaríkjunum, geta alls ekki keppt við óskipulagt internet um hylli fólks og reyna nú hvert um annað þvert að tengjast internetinu svo nánum böndum, að viðskiptavinirnir flýi ekki.

Internetið hefur náð öruggri fótfestu hér á landi. Ísinn braut íslenzka menntanetið, sem á rætur sínar á Kópaskeri á Melrakkasléttu. Menntanetið íslenzka hefur vakið alþjóðlega athygli, svo sem sjá má af skjölum frá Evrópusambandinu um upplýsingahraðbraut nútímans.

Dæmi Kópaskers og íslenzka menntanetsins sýnir einmitt í hnotskurn, að internetið er þess eðlis, að það jafnar aðstöðu þeirra, sem búa afskekkt og hinna, sem búa í þungamiðjum heimsins. Kópasker getur keppt á jafnréttisgrundvelli við Reykjavík, London og New York.

Pappírslaus viðskipti eru í augsýn. Þar á meðal er sjálfvirk færsla upplýsinga milli sviða, svo sem frá vörupöntun, yfir flutningaskýrslur, tollpappíra, hvers konar bókhald fyrirtækja og skattskýrslur til sölunótna. Það verður hamingjudagur, þegar tollskjöl fá afgreiðslu á neti.

Svipuð bylting verður í útgáfustarfi. Internetið jafnar þar aðstöðuna. Fólk getur stofnað eigin prentsmiðju og útgáfufyrirtæki á internetinu með óverulegum stofnkostnaði. Þúsundir aðila víða um heim hafa byrjað að feta sig fram eftir þessari akrein hraðbrautarinnar.

Verið er að finna traustari leiðir til að auðvelda greiðslur á internetinu, án þess að netþjófar geti komizt yfir plastkortanúmer fólks og misnotað þau. Verið er að finna traustari leiðir til að rugla og afrugla viðkvæmar upplýsingar, svo að óviðkomandi aðilar komist ekki í þær.

Enn er internetið niðurgreitt af háskólum og öðrum opinberum stofnunum, sem halda úti stofnæðum netsins notendum að kostnaðarlausu, svo að þeir þurfa aðeins að greiða verð innanbæjarsímtala. Búast má við, að það óraunhæfa dæmi verði fyrr en síðar reiknað upp á nýtt.

Mikilvægt er, að íslenzk stjórnvöld sjái um, að upplýsingahraðbrautin haldist ódýr fyrir innlenda notendur, þótt hún hætti að vera alveg ókeypis. Einnig er mikilvægt, að stjórnvöld knýi opinberar þjónustustofnanir til að vera með og taka á sig kostnað á móti sparnaði sínum.

Vaxtarbrodd upplýsingahraðbrautarinnar er að finna á óskipulögðu interneti, sem enginn á og enginn rekur. Saga þess verður áfram undarlegt og ótrúlegt ævintýri.

Jónas Kristjánsson

DV

Forgangsröðun sjúklinga kemst fyrr eða síðar til framkvæmda á heilbrigðisstofnunum. Hún er óhjákvæmileg vegna þess eins, að dýr tækni og dýr lyf eru að koma og munu koma hraðar til sögunnar en sem svarar aukinni getu okkar til að leggja fé til heilbrigðismála.

Taka þarf ákvörðun um að velja þessa dýru kosti eða hafna þeim. Ef einhverjir þeirra eru valdir, verða aðrir, eldri kostir að víkja. Af því að eldri kostirnir eru yfirleitt ódýrari, verða fleiri slíkir að víkja en sem svarar hinum nýju. Þetta er vítahringur, sem erfitt er að rjúfa.

Þegar farið er út í að láta sjúklinga greiða kostnað, er reynt að hafa það á tiltölulega ódýrum sviðum, en hlífa á móti sjúklingum á dýrum sviðum. Með þessu er reynt að jafna stöðu fólks. Fórnardýr sparnaðarins verða mörg, en upphæðinni á hvert þeirra haldið í skefjum.

Þetta hefur þá aukaverkun, að áherzlur heilbrigðiskerfisins færast meira en ella yfir í dýru kostina. Þetta byrjar sem viðbót við það, sem fyrir er, en endar með því að fækka ódýru kostunum, þegar greiðslugeta heilbrigðiskerfisins er sprungin eins og nú hefur gerzt.

Það er til dæmis athyglisvert í sparnaðarviðleitni hins opinbera, að reynt er að draga úr notkun ódýrra kosta, svo sem fyrirbyggjandi aðgerða og heilsuhæla, til þess að unnt sé að halda uppi tæknilega fullkominni þjónustu á langdýrustu deildum háþróuðustu sjúkrahúsanna.

Peningarnir mundu nýtast betur, ef ódýra meðferðin væri sjúklingum að kostnaðarlausu eða kostnaðarlitlu, en dýra meðferðin kallaði hins vegar á aukna þáttöku sjúklinga í kostnaði. Ýmis önnur sjónarmið en peningaleg valda því, að þessi leið er alls ekki auðfarin.

Það flækir málið, að hagkvæmnin kemur fram á öðrum stað en þeim, sem um er verið að fjalla. Fyrirbyggjandi aðgerðir sitja til dæmis á hakanum, af því að þær leiða ekki til lækkunar á tilgreindum fjárlagaliðum hér og nú. Þær auðvelda til dæmis ekki rekstur sjúkrahúsa.

Ef hægt væri með fyrirbyggjandi aðgerðum að fá fólk til að hætta að reykja og drekka og fara að borða hollan mat, hreyfa sig mikið og stunda slökun, byltir það heilsufari þjóðarinnar til batnaðar, þegar til langs tíma er litið. En það linar ekki kostnað ríkisins á líðandi stund.

Til langs tíma litið valda fyrirbyggjandi aðgerðir sparnaði í heilbrigðisgeira ríkisins. Til skamms tíma keppa þær hins vegar við dýrar stofnanir um takmarkað fjármagn heilbrigðismála. Og oftast verða fyrirbyggjandi aðgerðir að víkja fyrir tækniundrum sjúkrahúsa.

Hin sídýrari lyf og hin sídýrari tæki sjúkrahúsanna eru í mörgum tilvikum notuð til að fresta aðsteðjandi andláti um daga eða vikur og í sumum tilvikum til að framlengja dauðastríð fólks án vilja þess og jafnvel gegn vilja þess. Á þessu sviði er tímabært að staldra við.

Brýnt er að forgangsraða framboði á heilbrigðisþjónustu og aðgangi að henni, af því að kerfið er þegar sprungið. Í forgangsröðun hlýtur annars vegar að vera um pólitíska ákvörðun að ræða og hins vegar um faglega ákvörðun, eftir því um hvaða atriði er verið að fjalla.

Það er pólitísk ákvörðun að velja milli málaflokka eins og fyrirbyggjandi aðgerða annars vegar og sjúkrahúsa hins vegar. Hins vegar er það fagleg ákvörðun að velja milli sjúklinga. Milli hins almenna og hins sértæka er svo líklega grátt svæði með blönduðu ákvörðunarvaldi.

Forgangsröðun í heilbrigðismálum hefur lengi verið feimnismál. Það er að breytast um þessar mundir. Mikilvægt er, að vanda vel til þessarar forgangsröðunar.

Jónas Kristjánsson

DV

Mikilvægt er, að Ísland haldi áfram að taka þátt í efnahagslegum refsiaðgerðum og öðrum þvingunum gegn ríkjum og stofnunum, sem ganga svo langt út fyrir mörk velsæmis, að samstaða næst á fjölþjóðlegum vettvangi um að reyna að kúga ráðamenn þeirra til endurbóta.

Stundum er haldið fram, nú síðast af fjórtán íslenzkum undirskriftamönnum, að refsiaðgerðir eigi ekki rétt á sér, því að þær feli í sér hóprefsingu, sem komi niður á saklausu fólki. Refsingum megi aðeins beita gegn einstaklingum, ekki hópum, og ekki án dóms og laga.

Undirskriftamenn telja, að refsiaðgerðir umheimsins komi mest niður á almenningi í þessum ríkjum og auki þannig beinlínis kúgun fólks. Mest þjáist börn, sjúklingar og gamalmenni í ríkjum eins og Serbíu, Líbýu og Írak, þar sem stjórnvöld sæta efnahagslegum refsiaðgerðum.

Viðurkenndir fulltrúar hinna kúguðu í ríkjum af þessu tagi hafa þurft að taka afstöðu til þessara sjónarmiða. Þeir telja allir, að efnahagslegar refsiaðgerðir af hálfu umheimsins séu nauðsynlegar, þótt skjólstæðingar þeirra finni meira fyrir þeim en valdhafarnir.

Þannig barðist Nelson Mandela alltaf fyrir efnahagslegum refsiaðgerðum gegn Suður-Afríku og þannig berst séra Aristide fyrir efnahagslegum refsiaðgerðum gegn Haítí. Íslenzku undirskriftamennirnir fjórtán eru því að hafna ráðleggingum þessara mætu mannréttindasinna.

Nelson Mandela hefur tjáð sig rækilega um þetta ágreiningsefni. Hann sagði, að erfiðleikar skjólstæðinga sinna vegna refsiaðgerðanna væru að vísu sárir, en tímabundnir, því að refsiaðgerðirnar mundu leiða til falls kúgunarvaldsins, svo sem raunin varð á í Suður-Afríku.

Þeir, sem hafa öðlazt frelsi í Suður-Afríku, eru áreiðanlega að öllum þorra sammála um, að erfiðleikar vegna refsiaðgerða hafi verið tiltölulega lítill fórnarkostnaður til að ná þeim glæsilega árangri, sem nú er öllum ljós, þegar Nelson Mandela er orðinn forseti ríkisins.

Gallinn við efnahagslegar refsiaðgerðir er ekki siðferðilegur, heldur sá, að stundum ná þær ekki árangri, af því að þær eru framkvæmdar með hangandi hendi. Þannig hafa aðgerðirnar gegn Serbíu ekki náð árangri, einkum af því að Grikkir hafa smyglað vörum til Serbíu.

Með því að leyfa gróðafíknum Grikkjum að halda uppi glæpastjórninni í Serbíu eru leiðtogar vestrænna stórvelda að spilla árangri refsiaðgerðanna og gera þúsundum Serba kleift að stunda þá glæpi gegn mannkyninu, sem hefur gert þá að verst ræmdu þjóð vorra daga.

Ráðamönnum Vesturlanda ber raunar að hefja efnahagslegar refsiaðgerðir gegn Grikklandi fyrir aðstoð þess við Serbíu. Sama má segja um refsiaðgerðir gegn Dóminíska lýðveldinu fyrir að leyfa víðtækt smygl til Haítí. Refsiaðgerðir mega aldrei vera gatasigti.

Þar á ofan er nauðsynlegt, að ráðamenn Vesturlanda geri sér grein fyrir takmörkunum refsiaðgerða. Þær ná stundum ekki árangri, nema menn hafi pólitískan vilja til að fylgja þeim eftir með hernaðaraðgerðum, þegar búið er að rýra varnarmátt hinna illu stjórnvalda.

Auðvitað verður fólk að átta sig á, að efnahagslegar refsiaðgerðir eru aðeins viðeigandi, þegar útbreidd samstaða er með lýðræðisríkjum heims um skilgreiningu vandans. Slíkar aðgerðir eru afar slæmar, ef þær eru einkum þáttur í viðskiptastríði og hagsmunapoti.

Af framansögðu er ljóst, að það er siðferðisskylda stjórnvalda að verða ekki við ósk fjórtán undirskriftamanna um, að Ísland hverfi frá aðild að refsiaðgerðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Í gildandi aðalskipulagi Reykjavíkur fyrir tímabilið 1996­2012 er kafli um stígakerfi borgarinnar, þar sem fjallað er um göngustíga, hjólastíga og reiðstíga. Í inngangi kaflans segir skýrum stöfum í forsendum, að leiðirnar skuli vera “öruggar og greiðfærar”.

Í undirkafla aðalskipulagsins um reiðleiðir í borgarlandinu segir ennfremur skýrum stöfum: “Innan byggðar og í næsta nágrenni er gert ráð fyrir sérstökum reiðgötum, sem eru aðskildar frá öðrum stígum. Þessir stígar eru malarlagðir og um 3­3,5 metra breiðir.”

Þessar forsendur eru ekki ástæðulausar. Hestar eru hvorki menn né vélar. Þeir geta orðið afar hræddir og hræddastir eru þeir við reiðhjól og skíði. Þegar þeir taka á rás, verða þeir að rúmlega 300 kílóa dreka, sem stöðvast ekki fyrr en heima í örygginu við hesthúsið sitt.

Þegar reiðhjól og hestur mætast í stígakerfinu, má búast við, að hesturinn taki á rás. Þá verður fyrst slysahætta á reiðmanninum, sem getur fallið af baki. Síðan verður slysahætta á leið hestsins heim, þegar hann getur hlaupið á gangandi fólk og hjólreiðamenn.

Reykjavíkurborg hefur þverbrotið aðalskipulagið í sumar og haust með því að leggja reiðhjólabrautir um athafnasvæði hestamanna á Víðivöllum, leggja þessar brautir samhliða reiðleiðum í undirgöngum og leggja þessar brautir síðan kruss og þvers yfir reiðleiðirnar.

Fram til síðasta hausts var greiður aðgangur hestamanna um reiðleiðir á Víðivöllum og upp úr byggðinni. Gerð voru undirgöng til að beina þessari umferð frá bílaumferðinni. Sæmileg sátt var um þetta ástand, sem Reykjavíkurborg hefur nú hleypt í bál og brand.

Hægur vandi var að leggja nýju hjólreiðabrautirnar utan við athafna- og tamningasvæði hestamanna á Víðivöllum, leggja þessar brautir í sérstök undirgöng og framlengja þær síðan upp úr byggðinni á öðrum stöðum en reiðstígarnir, sem fyrir voru á svæðinu.

Þegar framkvæmdir borgarinnar urðu sýnilegar síðla sumars, gekk maður undir manns hönd að reyna að hafa vit fyrir hönnuðum verksins, verkfræðingum og pólitískum yfirmönnum þeirra. Strax var eindregið varað við verkinu í fjölmiðlum, þar á meðal hér í blaðinu.

Skemmst er frá því að segja, að ekki hefur gengið að hafa vit fyrir þeim, sem hafa heimskuna og hrokann efst í farteskinu. Fremstur fer þar í flokki gatnamálastjóri borgarinnar, sem hirðir ekki einu sinni um að mæta á fundi, er hann boðar sjálfur á skrifstofu sinni.

Í aðvörunum fjölmiðla var þegar í upphafi bent á mikla slysahættu, sem fylgir augljósum brotum Reykjavíkurborgar á eigin aðalskipulagi. Þá þegar var augljóst, að margir mundu minnast embættismanna og stjórnmálamanna borgarinnar, þegar slysin hæfust.

Slysin byrja væntanlega ekki fyrr en í vor. Þá fyrst verða hönnuðir verksins og verkfræðingar, gatnamálastjóri og skipulagsnefnd að svara til saka fyrir brot sín á aðalskipulagi borgarinnar. Þá munu pólitískir ráðamenn borgarinnar taka út þjáninguna fyrir mistökin.

Enginn utanaðkomandi aðili, sem hefir skoðað verkið, sér neitt vit í því. Reiðhjólabrautirnar upp úr Elliðaárdal eru samfelld endaleysa frá a til ö. Samt er tregðan í borgarkerfinu svo stjórnlaus, að heita má, að pólitískir yfirmenn skipulagsins séu meðvitundarlausir með öllu.

Þessi brot á aðalskipulagi Reykjavíkur gefa skýra mynd af stöðnuðu borgarkerfi, þar sem ferðinni ræður vanhæft fólk, sem gæti ekki unnið fyrir sér úti í lífinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Róttækar hugmyndir ráðamanna Atlantshafsbandalagsins um að veita arftaka Sovétríkjanna aukinn aðgang að ákvörðunum bandalagsins og neitunarvald á sumum sviðum eru ekki traustvekjandi. Þær endurvekja efasemdir um, að allt sé með felldu í þessu aldna bandalagi.

Atlantshafsbandalagið var stofnað fyrir rúmlega hálfri öld til að hamla gegn útþensluvilja Sovétríkjanna og tilraunum þeirra til að afla sér neitunarvalds um málefni ríkja vestan járntjaldsins. Þetta tókst, því að Sovétríkin hrundu um síðir og leifarnar urðu að Rússlandi.

Nú á að færa Rússlandi neitunarvald á silfurbakka, af því að ráðamenn Vesturlanda hafa skyndilega uppgötvað, að varnir gegn hryðjuverkamönnum hins íslamska menningarheims séu kjörið verkefni til að lífga við afskekkt bandalag, sem hefur lokið ævistarfi sínu.

Atlantshafsbandalagið er orðið afskekkt í heiminum. Bandaríkjastjórn hleypir hvorki því né ríkjum þess að hernaðarlegum ákvörðunum í Afganistan. Bretar reyndu að senda hundrað hermenn þangað, en þeir kúra þar einangraðir, umkringdir Norðurbandalaginu.

Af slíkum ástæðum hafa evrópskir ráðamenn margir hverjir tekið vel í hugmyndir Bandaríkjanna og Bretlands um aukinn aðgang Rússlands að ákvörðunum Atlantshafsbandalagsins. Þeir telja sig þannig geta virkjað Bandaríkin betur til gagnvirkra samráða í hernaðarefnum.

Þessir ráðamenn, þar á meðal Íslands, misskilja heimssýn bandarískra stjórnvalda. Þau vilja gjarna hafa svæðisbundin bandalög á borð við Nató sem eins konar leppa í hverjum heimshluta fyrir sig, en taka þar fyrir utan ekkert hernaðarlegt mark á bandamönnum sínum.

Bandaríkin geta notað Atlantshafsbandalagið til að halda niðri ófriði á Balkanskaga, af því að hann er í Evrópu. Þau nota á sama hátt annars konar bandalag við Pakistan, Úsbekistan og Norðurbandalagið í Afganistan til að ná sér niðri á Osama bin Laden og Talibönum.

Flest grófustu hryðjuverkaríki heimsins hafa séð sér hag í að flaðra upp um Bandaríkin í kjölfar árásarinnar á World Trade Center og Pentagon. Þau vilja fá vestrænan gæðastimpil á ofsóknir sínar gegn minnihlutahópum í landinu. Rússland er bezta dæmið um þetta.

Þar búa tugir minnihlutaþjóða, sem eru meira eða minna kúgaðar, þar á meðal Tsjetsjenar. Slíkar þjóðir nota rétt hinna kúguðu til andófs og eru þá uppnefndar sem hryðjuverkamenn. Rússland vill, að Vesturlönd hætti að amast við ofbeldi gegn slíkum þjóðum.

Þegar vestrænir ráðamenn ráðslaga um aðgerðir gegn hryðjuverkum, er ekki skortur sjálfboðaliða af hálfu ríkja, sem stunda ríkisrekin hryðjuverk gegn fólki, svo sem Rússlandi og Kína, Ísrael og Írak, Pakistan og Úsbekistan. Við skulum draga einlægni slíkra ríkja í efa.

Í Atlantshafsbandalaginu skilja menn ekki, að heimsmyndin hefur breytzt. Bandaríkin þurfa ekki lengur á Evrópu að halda til að hamla gegn Sovétríkjunum, sem eru ekki lengur til. Bandaríkin eru ein eftir sem heimsveldi og spyrja hvorki kóng né prest um neitt.

Aðkoma Rússlands að Atlantshafsbandalaginu bætir þessa stöðu ekki. Hún breytir því ekki, að bandalagið hefur breytzt úr mikilvægum bandamanni í lítilvægan lepp, sem hefur eigrað um á barmi atvinnuleysis, síðan stóri óvinurinn í austri hrundi inn í sjálfan sig.

Þegar mál eru komin í þá stöðu að arftaki óvinarins er farinn að segja “njet” í málefnum Vestur-Evrópu, er kominn tími til að segja pass og leggja Nató niður.

Jónas Kristjánsson

DV

Norðurbandalagið í Afganistan hefur reynzt Bandaríkjunum erfiður bandamaður í hefndarstríði þeirra gegn talibönum og liði Osama bin Ladens. Það neitar að láta segja sér fyrir verkum og reynir að hefta svigrúm vestrænna hermanna, sem komnir eru til landsins.

Í Afganistan hefur ógnaröld fylgt landvinningum Norðurbandalagsins í kjölfar loftárása Bandaríkjanna, svo sem búizt hafði verið við. Það voru einmitt hryðjuverk þess, sem ollu því, að landsmenn urðu fegnir, þegar talibanar hrifsuðu til sín völdin í landinu á sínum tíma.

Ferlið í Afganistan sýnir mátt og máttleysi bandarískra yfirburða í hernaði. Engin ríki hafa neitt, sem nálgast bandaríska tækni við loftárásir. Það hafði raunar áður komið í ljós í átökum á Balkanskaga, að Evrópa hefur varanlega helzt úr lest framfara í lofthernaði.

Á móti þessu kemur, að Bandaríkin vilja ekki fyrir nokkurn mun lenda í návígi við andstæðinga sína. Þau vilja vera skýjum ofar og láta bandamenn hvers tíma um átök á landi niðri. Þetta kom greinilega fram á Balkanskaga og hefur verið staðfest í Afganistan.

Þetta takmarkar áhrif Bandaríkjanna. Bandamenn á jörðu niðri hafa sínar eigin forsendur, sem þurfa ekki að fara saman við bandarískar forsendur. Þess vegna réð Evrópa miklu í Balkanstríðunum og þess vegna hefur Norðurbandalagið ráðið miklu í núverandi stríði.

Stríð Bandaríkjanna í Afganistan er fyrst og fremst hefnd, sem Osama bin Laden og talibanar eiga skilið. Það er engin frelsun þjóðar úr ánauð hryðjuverkamanna, bara alþekkt skipti á harðstjórum. Í stað trúarofstækismanna suðursins koma eiturlyfjabarónar norðursins.

Stríð Bandaríkjanna í Afganistan er ekki heldur nein marktæk aðgerð gegn hryðjuverkum í heiminum. Það er einmitt eðli hinna valddreifðu samtaka, sem Osama bin Laden hefur ræktað, að þau þrífast um allan heim, hvort sem þau eiga áfram griðastað í Afganistan eða ekki.

Raunar hefur stríðið magnað hryðjuverk í heiminum. Glæpastjórnir heimsins hafa notað tækifærið til að efla kúgun minnihlutahópa undir því yfirskini, að þau séu að taka þátt í stríðinu gegn hryðjuverkum. Þannig hefur Kínastjórn magnað ofbeldið í Tíbet og Sinkíang.

Mannréttindi eru helzta fórnardýr framvindunnar. Í Bandaríkjunum og Bretlandi er verið að setja lög, sem takmarka borgaraleg réttindi. Fyrrum forusturíki mannréttinda munu hér eftir ekki standast samjöfnuð við Evrópu, sem nýlega hefur sett sér mannréttindasáttmála.

Þegar sigri verður fagnað yfir Osama bin Laden og talibönum, þurfum við í leiðinni að átta okkur á takmörkum sigursins. Hann mun ekki hindra frekari hryðjuverk, hvorki á Vesturlöndum né í þriðja heiminum, og hann mun síður en svo færa okkur nær betri heimi.

Stríðið í Afganistan er fyrsta stríð nýrrar aldar. Hátæknivætt herveldi reynir með loftárásum að fjarstýra stríði milli hryðjuverkahópa í þriðja heiminum. Önnur atrenna af slíku tagi kann að verða reynd fyrr en varir í nágrannaríkinu Írak, ef sæmilega gengur í Afganistan.

Sérstaða Bandaríkjanna og einstefna í alþjóðamálum hefur magnazt að undanförnu. Óhjákvæmilegt er, að sú framvinda leiði til árekstra innan hins vestræna heims, því að önnur sjónarmið ríkja á meginlandi Evrópu, þar sem mikil áherzla er lögð á fjölþjóðlegt samstarf.

Þegar upp verður staðið, mun stríðið í Afganistan ekki reynast hafa þjappað Vesturlöndum saman, heldur opnað rifur, sem síðar verður erfitt að rimpa saman.

Jónas Kristjánsson

DV

Flest bendir til, að íslenzka krónan hafi ekki fundið botninn, þótt hún hafi fallið í ár um meira en fimmtung gagnvart gjaldmiðlum helztu viðskiptalandanna og um meira en fjórðung gagnvart dollar. Fall gjaldmiðilsins hefur raunar orðið hraðara í vetur en það var í sumar.
Verðbólga er fjórum sinnum meiri hér á landi en í viðskiptalöndum okkar. Undanfarið ár hefur hún verið rúmlega tveir af hundraði á Evrópska efnahagssvæðinu, en rúmlega átta af hundraði hér á landi. Gengisfallið og verðbólgan segir okkur, að við höfum misst tökin.
Efnahags- og framfarastofnun Evrópu segir í nýrri skýrslu um Ísland, að þessi vandræði séu heimatilbúin. Hún bendir á, að viðskiptahalli Íslands hafi verið tíu af hundraði í fyrra og átta af hundraði í ár. Í varfærnum orðum lýsir stofnunin ríki, sem stígur hrunadans.
Ríkisstjórnin og Seðlabankinn eiga þátt í vandanum. Seðlabankinn hélt of lengi uppi röngu fastgengi krónunnar fram á vorið og eyddi síðan gjaldeyri í misheppnaðar tilraunir í haust til að halda genginu uppi, þegar það hafði verið gefið frjálst og raunveruleikinn komið í ljós.
Engin fjármálastjórn er hjá ríkisstjórninni og hefur lengi engin verið. Fjármálaráðuneytið hefur að vísu takmörkuð tæki til að hamla gegn hrunadansi þjóðfélagsins, en hefur ekki notað nein þeirra. Í stórum dráttum má segja, að ráðuneytið sé einhvers staðar í felum.
Þjóðin hefur hvorki getað notfært sér hátt og stöðugt verðlag á sjávarafurðum í viðskiptalöndum okkar né hríðlækkandi verð á olíu og bensíni á heimsmarkaði til að færa sig nær því marki að lifa ekki um efni fram. Við erum í vandræðum, þótt ytri skilyrði séu hagstæð.
Almenn niðurstaða ferils fjármála á síðustu mánuðum er almenn svartsýni á framhaldið, almennt vantraust á gengi krónunnar og almennt vantraust á verði innanlands. Menn eru aftur farnir að spá í verðbólguna eins og fyrir einum mannsaldri. Braskið blómstrar að nýju.
Engin merki eru um, að landsfeður eða þjóð átti sig á stöðunni og ætli að læra af reynslunni. Við rekum enn þjóðfélag við litla framleiðni, þar sem stórfyrirtæki leysa vandræði sín með samkomulagi um hátt verðlag í stað þess að hafa fyrir því að hagræða í rekstrinum.
Efnahagsleg áhugamál landsfeðranna snúast einkum um fyrsta og annars stigs frumframleiðslu á borð við landbúnað, sjávarútveg og stóriðju. Slíkar greinar soga til sín fjármagn og munu gera það með vaxandi þunga, þegar farið verður að reyna að fjármagna Reyðarál innanlands.
Ríkisstjórnin er gersamlega ófáanleg til að ræða grundvallaratriði í efnahags- og fjármálum á borð við aðild að Evrópusambandinu og notkun erlendra gjaldmiðla á borð við evruna í viðskiptum innanlands. Með háum tollum hamlar hún líka gegn innflutningi ódýrra matvæla.
Við viljum vera svo rosalega sjálfstæð þjóð, að við þurfum séríslenzka verðbólgu, sem er margföld verðbólga annarra, að við þurfum séríslenzkar gengislækkanir, sem eru margfaldar lækkanir annarra, að við þurfum séríslenzkan viðskiptahalla, sem er margfaldur halli annarra.
Verst er, að ríkisstjórnin nýtur stuðnings þjóðarinnar við að stinga höfðinu í sandinn. Þjóðin vill ekki horfast í augu við raunveruleikann. Hún vill eyða um efni fram. Hún vill halda áfram að stíga hrunadansinn, af því að hún ímyndar sér, að kirkjan muni aldrei sökkva.
Hirðirinn og sauðirnir eru sammála um, að aðalatriðið sé að ferðast á fyrsta farrými. Hitt skipti minna máli, hvert ferðinni er heitið, hvort það er norður og niður.
Jónas Kristjánsson

DV

Ekkert kerfi er betra en götin á því. Þveröfugt við það, sem sjávarútvegsráðherra heldur fram, er ekki hægt að skilja milli fiskveiðikerfisins annars vegar og hins vegar lögbrotanna, sem framin eru í götunum á því. Segja má, að þetta skömmtunarkerfi sé samfellt gatasigti.

Þótt nýleg og fræg sjónvarpsmynd af brottkasti hafi verið sviðsett, leikur enginn vafi á mikilli útbreiðslu þess. Alvarlegt er, að sjómenn skuli almennt vera svona glæpahneigðir, en ekki er nóg að sækja þá til saka. Breyta þarf kerfinu á þann hátt, að freistingunum fækki.

Vegna linnulausra glæpa eru reiknilíkön fiskifræðinga meira eða minna vitlaus. Brottkastið veldur fiskadrápi langt umfram heimildir. Einnig er svindlað milli fisktegunda, milli tegunda fiskiskipa, milli fisks af erlendum og innlendum skipum, milli kvótakerfis og dagakerfis.

Þar við bætist, að stjórnmálamenn hafa oft bætt miklu við magnið, sem fiskifræðingar mæla með. Allar þessar skekkjur samanlagðar eru mikilvægur þáttur í samdrætti fiskistofna á Íslandsmiðum. Flestir þeirra eru ofveiddir svo harkalega, að kalla má hreina rányrkju.

Um helgina var töluverð umræða um færeyska kerfið, sem komið var á fót fyrir fimm árum, þegar fiskveiðar Færeyinga hrundu. Þar eru skammtaðir sóknardagar, en ekki aflamagn, svo að brottkast er þar ekki vandamál. Að öðru leyti eru vandamálin hliðstæð í Færeyjum.

Þar eins og hér eru alls konar grá svæði, þar sem svindlað er í götunum. Þar er svindlað milli fisktegunda, milli stærða fiskiskipa, milli veiðarfærategunda, milli veiðisvæða, milli tegunda veiðileyfa, milli kvótakerfis og dagakerfis. Færeyska kerfið er ekki einfaldara.

Lausn íslenzka vandans felst ekki í að taka upp færeyska vandann. Hins vegar þarf að kasta núverandi kvótakerfi og taka upp aðra tegund skömmtunar að hinni takmörkuðu auðlind, þar sem haft verði að leiðarljósi, að gráu svæðin verði sem minnst og götin sem fæst.

Auðlindin er takmörkuð og sóknargetan of mikil og vaxandi. Því þarf einhverja skömmtun, svo að veiðin verði sjálfbær. Spurningin er bara, hvers konar skömmtun verndar stofninn bezt, framkallar fæst lögbrot og gefur kost á sem einföldustu skipulagi og eftirliti.

Vel kemur til greina að taka upp skömmtun á sóknardögum fremur en skömmtun á aflamagni, af því að staðsetningartækni nútímans auðveldar eftirlitið. En ekki má vera kerfi aflamagns í gangi samhliða, því að menn finna alltaf leiðir til að svindla á mörkum kerfa.

Jafnframt þarf að gæta þess að vera ekki með misjafnar reglur milli stærðar eða tegundar fiskiskipa, milli tegundar veiðarfæra, milli nálægra og fjarlægra veiðisvæða, milli tegundar eða staðsetningar byggða, milli tegunda fiskverkunar eða milli tegunda veiðileyfa.

Svarið við þessum vandamálum öllum er að bjóða afladagana upp á almennu útboði, þar sem allir lysthafendur geti tekið þátt. Útboð eru eina hagfræðilega leiðin til að skammta aðgang að takmarkaðri auðlind og afladagar eru bezta leiðin til að gera sjávarútveginn sjálfbæran.

Þetta er brýnt verkefni. Stunduð er glórulaus ofveiði við Ísland og hlaðið er undir glórulausa glæpahneigð íslenzkra sjómanna. Á endanum neita útlendingar að kaupa fiskinn héðan, af því að hann getur ekki fengið alþjóðalega vottunarstimpla um sjálfbæran sjávarútveg.

Kvótahagsmunir ráða viðhorfum ráðamanna okkar. Undir forustu sjávarútvegsráðherra stimpast þeir gegn breytingum, sem skapa sátt um sjávarútveginn.

Jónas Kristjánsson

DV

Ein af allra stærstu keðjum smásöluverzlunar í landinu auglýsir efst á forsíðu bæklinga sinna, að hún fylgist látlaust með verði keppinautanna. Þetta er eðlilegt viðhorf á frjálsum markaði og segir okkur, að verð á vöru er afstætt og fer eftir ytri aðstæðum í umhverfi fyrirtækja.

Markaðslögmálin leiða til verðlækkana, þegar mörg fyrirtæki keppa og reyna hvert um sig að ná sem mestri markaðshlutdeild. Við þær aðstæður taka einstök fyrirtæki sig út úr hópnum og lækka verð, en hin fylgja í humátt á eftir til að verja markaðshlutdeild sína.

Á þessu stigi lækkar verð jafnt og þétt, verðbólga dregst saman og hagur viðskiptavina batnar. Þannig var ástandið í smásöluverzluninni, þegar Hagkaup var að ryðja sér til rúms og síðar, þegar Bónus var að ryðja sér til rúms. Þá höfðu keðjurnar forgöngu um að lækka verð.

Þegar samkeppnin gengur of nærri efnahag fyrirtækjanna, fara þau að kaupa hvert annað eða sameinast á annan hátt, fyrst til að ná hagkvæmni stærðarinnar og síðan til að draga úr samkeppni á markaði. Þannig breytist samkeppni í fákeppni og fákeppni í fáokun.

Markaðslögmálin leiða til verðhækkana, þegar þetta ferli er komið á stig fáokunar. Þá sitja tvö eða þrjú fyrirtæki eftir með þrjá fjórðu hluta markaðarins og ráða verðlagi með beinu eða óbeinu samráði sín á milli. Slíkt ástand ríkir í mörgum þáttum verzlunar á Íslandi.

Stjórnendur grænmetisverzlunar urðu að hittast í Öskjuhlíð til að hafa samráð um verð. Auðveldara er þetta hjá olíufélögunum, þar sem hugir forstjóranna eru svo samstilltir, að þeir ákveða allir sömu hækkun á sama andartaki, án þess að þurfa að vita hver af öðrum.

Þannig ríkir hér á landi fáokun í smásöluverzlun, grænmetisheildsölu, búvöruvinnslu, olíuverzlun, bifreiðatryggingum, farþegaflugi, vöruflugi, siglingum og ekki sízt í bönkum. Á öllum þessum sviðum ráða tvö eða þrjú fyrirtæki yfir þremur fjórðu hlutum markaðarins.

Á þessu stigi hækkar verð jafnt og þétt, verðbólga eykst og hagur viðskiptavina versnar. Nýjasta dæmið um þetta er, að olíufélögin hafa notað tíðar sveiflur á olíuverði til að klípa meira til sín af kökunni við hverja sveiflu. Fólk kveinar og kvartar og talar um okur á benzíni.

Eins og annað okur er þetta okur olíufélaganna eðlilegur þáttur í markaðshagkerfinu, þegar stigi fáokunar er náð. Lítið og tiltölulega lokað hagkerfi eins og Ísland getur ekki brotizt út úr þessari gildru markaðshagkerfisins nema að fá erlend fyrirtæki til að hlaupa í skarðið.

Því miður eru Íslendingar upp til hópa svo þýlyndir og tryggir innlendum kvölurum sínum, að tilraunir erlendra fyrirtækja til að brjótast inn á markað hafa lítinn árangur borið. Þannig hefur ekki tekizt að rjúfa fáokun bílatrygginga, olíuverzlunar og farþegaflugs.

Eftir þá reynslu bíða erlend fyrirtæki ekki í röðum eftir að komast inn á þröngan markað Íslands. Ef stjórnvöld vilja, að markaðslögmálin styðji fremur en hamli gegn viðleitni þeirra til að minnka verðbólgu og bæta hag almennings, verða þau að opna hagkerfið betur.

Ýmislegt má gera í lögum, reglugerðum og stjórnsýslu til að auðvelda erlendum fyrirtækjum að hefja starfsemi hér á landi og taka upp samkeppni við innlend fyrirtæki, sem eru komin á svo hátt stig fáokunar, að þau fylgjast látlaust með verði keppinautanna upp á við.

Okrið mun samt áfram blómstra sem eðlileg afleiðing þess, að stór hluti þjóðarinnar vill fremur skipta við okrarana en að reyna viðskipti við nýja aðila.

Jónas Kristjánsson

DV

Fáum er harmur að falli harðstjórnar Talibana í Kabúl, sem gefur Bandaríkjunum og bandamönnum þeirra færi á að endurvekja alþjóðlega viðurkennda ríkisstjórn í Afganistan. Með framferði sínu gegn mannréttindum og menningarsögu voru Talibanar orðnir óhelgir.

Sigur er í augsýn í Afganistan, þótt Norðurbandalagið hafi mætt meiri mótspyrnu í sókninni suður fyrir Kabúl. Talibanar höfðu ákveðið að verja ekki höfuðborgina, heldur halda til svæða þjóðflokks Pashtúna í suðurhluta landsins, þar sem þeir hafa síðan reynzt vera harðsóttari.

Norðurbandalagið mætir meiri mótspyrnu sunnan við Kabúl, því að þar eru þeir í óvinalandi. Þess vegna getur Bandaríkjunum reynzt torsótt að hafa hendur í hári Osama bin Laden og leiðtoga Talibana. Þau þurfa helzt að afla sér bardagamanna af þjóðflokki Pashtúna.

Engar vísbendingar eru um, að Bandaríkin treysti sér til að senda eigin landher til Afganistans á næstunni. Af því leiðir, að þau þurfa að reiða sig á leppa. Það var auðvelt norður í landi, þar sem herskáir minnihlutaþjóðflokkar höfðu varizt gegn Pashtúnum og Talibönum.

Þar sem örðugt hefur reynzt að finna Pashtúna, sem vilja berjast gegn Talibönum, munu loftárásir Bandaríkjanna halda áfram. Þar með heldur áfram sú ógeðfellda tegund stríðs, að menn varpa sprengjum að baki víglínunnar á almenna borgara, sem hafa ekkert til saka unnið.

Torvelt verður að koma á lögum og reglu í Afganistan, nema Sameinuðu þjóðirnar sendi friðargæzlu á vettvang. Annars yrðu Bandaríkin að gera það sjálf, sem þau vilja ekki. Það þýðir, að kröfur verða háværari um, að Bandaríkin greiði vanskilaskuldir sínar við samtökin.

Margir verða til að grafa undan viðleitni til að koma á fót veraldlegri stjórn í Afganistan. Fremst mun fara þar í flokki Pakistan, hinn uppvakti bandamaður Bandaríkjanna, þar sem börnin læra að hata Bandaríkin í skólum, sem kostaðir eru af konungsætt Sádi-Araba.

Flest bendir til, að friðurinn verði þyngri en stríðið. Bandaríkin hafa sett traust sitt á aldraðan og óvinsælan uppgjafakóng af þjóðflokki Pashtúna, en sá er ekki líklegur til stórræða. Indverjar og Rússar halda fram bandamönnum sínum meðal Norðurbandalagsins.

Þegar þessu snúna verki er lokið, Talibanar hafa verið hraktir frá völdum og friður kominn á í Afganistan, verður skammt á veg komin baráttan gegn hryðjuverkum trúarofstækismanna. Rætur þeirra liggja annars staðar, svo sem í ríkjum á borð við Sádi-Arabíu og Pakistan.

Hryðjuverkamenn heimsins koma ekki frá Afganistan, heldur Sádi-Arabíu og Pakistan, Egyptalandi og Alsír. Vesturlönd ná ekki árangri í að treysta öryggi sitt gegn hryðjuverkum trúarofstækis, nema þau ráðist að uppsprettum meinsins í eymd og ófrelsi íslamskra þjóða.

Vesturlönd þurfa að leggja aukna áherzlu á að selja fátækum þjóðum hugsjón lýðræðis, ekki bara frjálsar kosningar, heldur einnig aðskilnað ríkis og trúar, hinar ýmsu tegundir mannréttinda, svo og dreifingu valdsins og gegnsæi þess. Slíkt lýðræði er bezta hagstjórnartækið.

Vesturlönd þurfa að hætta að standa í vegi fyrir alþjóðlegu viðskiptafrelsi með tollfrjálsar landbúnaðarafurðir og vefnaðarvörur og hætta misnotkun sinni á Heimsviðskiptastofnuninni. Bandaríkin þurfa að hætta að standa í vegi fyrir sjálfstæðu ríki Palestínumanna.

Því meiri áherzla, sem lögð er á að eyða sjálfum jarðvegi hryðjuverkastefnunnar, þeim mun minni þörf er á lofthernaði, sem kemur niður á saklausu fólki.

Jónas Kristjánsson

DV

Langþráður sigur felst í samkomulagi helgarinnar í Marrakesh um framkvæmd Kyoto-bókunarinnar um minni útblástur gróðurhúsalofttegunda. Einkum er það sigur fyrir ríki Evrópu, sem tókst að fá öll 160 þátttökuríkin til að fallast á sameiginlega niðurstöðu.

Undir lokin þurfti að múta Japan og einkum Rússlandi til að skrifa undir. Eftirgjafirnar fela í sér aukna þynningu Kyoto-bókunarinnar ofan á þann galla, að Bandaríkin skuli ein ríkja ekki telja sig hafa efni á að taka þátt í fjölþjóðlegu átaki um samdrátt mengunar.

Samkomulagið í Marrakesh bjargar ekki eitt sér jörðinni frá tortímingu. Það er hins vegar skref í rétta átt, felur í sér skilgreind markmið og viðurlög, ef ríki ná ekki markmiðunum. Allar ferðir byrja með einu skrefi og nú þegar hafa verið stigin þrjú skref á þessari leið.

Fyrsta skrefið var stigið í Kyoto fyrir fjórum árum, þegar leiðin var mörkuð. Annað skrefið var stigið í Bonn í sumar, þegar ríki Vestur-Evrópu sammæltust um að halda saman, þrátt fyrir andstöðu Bandaríkjanna og tilraunir þeirra til að koma í veg fyrir niðurstöðu.

Fjórða skrefið verður svo stigið á næsta ári, þegar 55 ríki með 55% mengunar heimsins á þessu sviði hafa ritað undir samninginn um gróðurhúsalofttegundir. Þá á að vera orðið tryggt, að árið 2012 verði útblástur gróðurhúsalofttegunda minni en hann var árið 1990.

Þetta nægir engan veginn til að hindra ágang sjávar og skaðlegar breytingar á veðurfari á jörðinni. En gróðurhúsaáhrifin hafa komizt í fókus mannkyns, svo að vænta má frekari aðgerða á næstu árum, þegar menn átta sig betur á vísindalegum forsendum aðgerðanna.

Ástæða til að vona, að Bandaríkin feti fyrr eða síðar á einhvern hátt í slóðina, sem önnur ríki hafa markað í Kyoto, Bonn og Marrakesh. Það skiptir umheiminn miklu, því að Bandaríkin ein bera ábyrgð á fjórðungi allrar mengunar á sviði gróðurhúsalofttegunda.

Útilokað er, að Bandaríkin geti til lengdar þótzt vera forusturíki í heiminum, þegar það tekur ekki þátt í margvíslegu heimsátaki á borð við loftslagsvarnir, alþjóðlegan stríðsglæpadómstól, jarðsprengjubann og bann við eiturefnavopnum, svo að þekktustu dæmin séu nefnd.

Það er skammgóður vermir að geta kastað sprengjum á úlfalda í Afganistan í samráði við helztu dólga heimshlutans, ef ríki treystist ekki til að vera í forustusveit friðsamlegra aðgerða um að bæta lífsskilyrði á jörðinni. Slíkt ríki vinnur alls ekki til virðingar annarra ríkja.

Samið var um, að Ísland megi vera eins konar frífarþegi í málinu. Hér má útblástur gróðurhúsalofttegunda raunar aukast um 10% á tímabilinu, auk þess sem landgræðsla gefur landinu bónuspunkta. Þetta þýðir, að álver við Reyðarfjörð fellur ekki utan leyfilegs ramma.

Ekki er virðulegt að vera frífarþegi í viðleitni mannkyns til að tryggja framtíð sína. Við höfum þó skjól af, að samkomulag skuli vera um okkur sem ómaga. Bandaríkjamenn geta hins vegar ekki skotið sér á bak við einhliða yfirlýsingu þeirra um, að þeir hafi ekki ráð á aðild.

Aðildarríki Evrópusambandsins hafa mestan sóma af máli þessu. Þeim tókst að halda saman gegnum þykkt og þunnt og að knýja önnur lykilríki til undirskriftar. Þar með hefur Evrópa tekið forustu í baráttu mannkyns gegn hægfara hnignun lífsgæða á jarðarkringlunni.

Lofthernaður á eyðimörkum mun ekki ráða forustuhlutverki ríkja og ríkjasambanda á nýrri öld, heldur siðferðisþrek til jákvæðra athafna í þágu mannkyns.

Jónas Kristjánsson

DV

Fulltrúar vesturlanda á stórfundi Heimsviðskiptastofnunarinnar í eyðimörkinni í Katar á Arabíuskaga hafa ekkert lært af heimssögulegum atburðum haustsins. Þeir eru ákveðnir í að halda til streitu kröfum um aukna skekkju í heimsviðskiptum á kostnað fátækra þjóða heims.

Í stað þess að samþykkja orðalaust kröfur þriðja heimsins um innflutnings- og tollfrelsi landbúnaðarafurða og vefnaðarvöru, stinga vesturlönd enn við fótum og krefjast að auki herts eignarréttar á hugbúnaði og lyfjum og aukins svigrúms vestrænnar fjármálaþjónustu.

Viðskiptafrelsið í heiminum nær einkum til iðnaðarvara, sem vesturlönd framleiða, en ekki til landbúnaðarafurða og vefnaðarvöru, sem þriðji heimurinn framleiðir. Hin nýlega Heimsviðskiptastofnun hefur haldið áfram hinni eindregnu ójafnaðarstefnu forvera síns.

Vesturlönd hafa notað Heimsviðskiptastofnunina til að halda þriðja heiminum niðri og þriðji heimurinn veit það. Viðskiptafrelsi búvöru mundi eitt út af fyrir sig bæta kjör fátækra þjóða um 600 milljarða dollara á ári hverju. Fyrir þá upphæð eina má mennta allan þriðja heiminn.

Síðasti fundur Heimsviðskiptastofnunarinnar var í Seattle fyrir tveimur árum og fór út um þúfur vegna ofsafenginna mótmælaaðgerða. Ekki er aðstaða til slíkra mótmæla í eyðimörk olíufurstanna, en eigi að síður mun fara út um þúfur fundurinn, sem nú stendur yfir.

Eins og venjulega er talað tungum tveimur í Katar. Í ræðupúltum fjalla fulltrúar vesturlanda fjálglega um gildi markaðsafla og mikilvægi frelsis, en á baktjaldafundum makka þeir gegn því, að þessi hugtök nái til einu afurðanna, sem þriðji heimurinn framleiðir ódýrt.

Vesturlönd styrkja landbúnað sinn um einn milljarð dollara á dag, sexfalt hærri upphæð en samanlögð aðstoð þeirra við þróunarríkin. Dálæti vesturlanda á eigin landbúnaði hindrar samkomulag í Katar um aukið viðskiptafrelsi í heiminum, alveg eins og í Seattle.

Afleiðingar vestræns hroka eru alvarlegar. Hann sáir eitri í huga fólks, hatri á vesturlöndum. Stórkarlalegast kemur það í ljós í heimi Íslams, þar sem hatrið brýzt út í hugarfari hryðjuverka, þar sem þúsundir manna bætast á hverju ári við sjálfsmorðssveitir framtíðarinnar.

Mikilvægur þáttur í aðgerðum vesturlanda til að efla öryggi borgaranna á viðsjárverðum tímum hryðjuverka er að skrúfa fyrir vestrænan hroka, sem framleiðir hatur í þriðja heiminum, sem framleiðir hryðjuverk gegn vestrænum hagsmunum og vestrænum mannslífum.

Þess vegna hefði 11. september átt að vera alvarleg áminning til vesturlanda um að gefa þriðja heiminum frelsi á fundi Heimsviðskiptastofnunarinnar í Katar. Þetta tækifæri hefur ekki verið notað. Þvert á móti hafa vesturlönd ákveðið að læra ekkert af reynslunni.

Höfuðrit hrokans í heiminum, Wall Street Journal, hrósaði meira að segja happi yfir því, að mótmælendur gætu ekki truflað fundinn í Katar, af því að þeim yrði þá miskunnarlaust líkt við hryðjuverkamenn. Wall Street Journal skilur alls ekki hvaða alvara er á ferðinni.

Ekki gengur upp sú veröld, þar sem ríkar þjóðir fela sig að baki tollmúra og arðræna fátækar þjóðir, ekki frekar en það þjóðfélag, þar sem ríka fólkið felur sig í lokuðum íbúðahverfum og arðrænir fátæklinga. Í báðum tilvikum verður bylting fyrr eða síðar, nema menn vakni.

Í Katar munu vesturlönd og Heimsviðskiptastofnunin neita að fallast á frjálsa verzlun afurða þriðja heimsins og missa af einstæðu tækifæri til að læra af reynslunni.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt flest tilvik gruns um miltisbrand hafi reynzt án innihalds, þar á meðal á Íslandi, hafa nokkur raunveruleg tilvik fundizt í Bandaríkjunum og valdið töluverðum búsifjum í gangverki hagkerfisins. Til dæmis hefur notkun á pósti minnkað niður í brot af fyrra magni.

Bandaríkjamenn voru óviðbúnir miltisbrandinum. Þeim hefur heldur ekki tekizt að rekja hann til uppruna síns. Ekki er einu sinni vitað, hvort íslamskir hryðjuverkamenn eru að verki eða geðtruflaðir heimamenn í Bandaríkjunum. Rannsókn málsins er í molum.

Þetta er ein af ýmsum birtingarmyndum fullkomins skorts á upplýsingum, sem gætu komið í veg fyrir hryðjuverk eða rakið þau til upprunans. Yfir þúsund manns hafa verið í haldi vestanhafs án þess að nokkuð hafi komið í ljós, sem gæti auðveldað rannsókn hryðjuverka.

Osama bin Laden var alræmdur löngu fyrir hryðjuverkin 11. september. Hann hefur árum saman verið efstur á lista eftirlýstra glæpamanna. Hann hefur hvað eftir annað fullyrt, að Vesturlönd mættu búast við hryðjuverkum sinna manna. Samt hefur aldrei náðst í hann.

Í tvo mánuði hefur Osama bin Laden dvalizt óáreittur í felum sínum. Leyniþjónustur Bandaríkjanna og Breta vita ekki hvar hann er. Þær vita ekki einu sinni, hvort hann er í Afganistan. Þær eru jafnvel farnar að gera ráðstafanir til að leita að honum í Sómalíu.

Svo utangátta voru Bandaríkin um ríkisstjórn Talibana í Afganistan, að hún var ekki einu sinni á skrá Bandaríkjastjórnar um stuðningsaðila hryðjuverkahópa. Svo virðist sem leyniþjónustan hafi einfaldlega treyst því, sem leyniþjónustan í Pakistan sagði um þessa vini sína.

Leyniþjónustur Vesturlanda ættu að vita mikið um Afganistan, af því að lengi hefur verið þekkt, að landið er mesta uppspretta fíkniefna í heiminum og grefur þannig undan Vesturlöndum. Samt koma þær af fjöllum, þegar Bandaríkin þurfa upplýsingar um Afganistan.

Leyniþjónustumenn hafa ekki einu sinni lesið dagblöðin. Vitneskja þeirra um þróun og stöðu mála í Afganistan hefur ekki reynzt vera nein. Ekki hafa rætzt spár þeirra um sundrungu í liði Talibana og í ættflokki Pashtuna í kjölfar loftárása Bandaríkjanna.

Talibanar og Pashtunar sitja sem fastast í Afganistan. Þeir ráða enn 90% landsins. Fíkniefnakóngarnir í Norðurbandalaginu, sem Bandaríkin beita fyrir sig, hafa ekki þorað að hreyfa sig. Þeir hafa ekki náð borginni Mazar-il-Sarif, sem er þó nánast uppi í fanginu á þeim.

Út um þúfur hafa farið tilraunir Bandaríkjanna til að senda sérsveitir á vettvang. Fræg er orðin árás þeirra á aðetur Mullah Mohammed Omar, yfirmanns talibana. Þær urðu að flýja af vettvangi eftir harða mótspyrnu, af því að upplýsingar þeirra um aðstæður voru rangar.

Þekkingarleysið er þeim mun athyglisverðara fyrir þá sök, að Talibanar eru gamlir skjólstæðingar Bandaríkjanna eins og félagar þeirra í Pakistan. Leyniþjónustur Bandaríkjanna og Pakistans ólu þá við brjóst sér til að sigrast á hernámsliði Rússa í Afganistan árið 1996.

Versta afleiðing fáfræðinnar er, að Bandaríkin geta hvorki sótt Osama bin Laden né Mullah Mohammed Omar og kasta í staðinn í reiði sinni sprengjum á almenning, sem á enga sök á neinum hryðjuverkum. Ekki er vitað til, að neinir lykilmenn Ladens eða Omars hafi fallið.

Hinar dýru leyniþjónustur tala ekki arabisku og vita ekkert um heim Íslams. Á þessu hausti hefur greinilega komið í ljós, að þær eru gersamlega gagnslausar.

Jónas Kristjánsson

DV