Forsaga
Fréttablöð
Marshall McLuhan taldi, að lestur breyti hugsun, hafi framkallað leturmann, sem hugsi línulega, frá orsök til afleiðingar, það er vísindalega. Áður var lífið hringlaga eins og árið. Þjóðrækni fór vaxandi. En nú þarf fólk ekki að lesa.
Fréttablöð eru sérstök tegund fréttabréfa, gefin út reglulega, að minnsta kosti einu sinni í viku; með svo mörgum síðum, að hafa þarf margar fréttir í hverju blaði; og með föstum og auðkennanlegum blaðhaus. Þau hafa verið til síðan 1609.
1610 var prentað fréttablað í Basel, 1615 í Frankfurt og Vínarborg, 1616 í Hamborg, 1617 í Berlín, 1618 í Amsterdam og 1620 í Antwerpen, 1621 í London, 1631 í París, 1639 á Ítalíu og 1641 á Spáni.
Áður höfðu verið gefin út í Feneyjum handskrifuð fréttablöð, “gazette” í nokkru upplagi, að minnsta kosti frá 1550. Þá voru Feneyjar eitt mesta siglingaveldi heims og eitt öflugasta ríki Evrópu. Prentuðu blöðin líktu eftir Feneyjablöðunum.
Fréttir í Feneyjablöðunum og fréttablöðunum, sem komu út í kaupsýsluborgunum, voru yfirleitt alvarlegar, fjölluðu um hernað og stjórnmál, skipaferðir og uppskeru. Þær voru ætlaðar þeim, sem lifðu á kaupsýslu og siglingum.
Í blöðunum voru fréttir flokkaðar á feneyskan hátt eftir borgum, sem þær fjölluðu um. Fréttir frá Róm voru á einum stað undir einni fyrirsögn, o.s.frv. Sum blöðin höfðu sérstaka forsíðu, en önnur byrjuðu fréttirnar strax á fremstu síðu.
Amsterdam varð stærsta miðstöð kaupsýslu á þessum tíma. Árið 1645 voru átta fréttablöð til sölu þar í borg. Þau komu flest út vikulega, sum aðra hverja viku. Í Amsterdam voru líka prentuð blöð á ensku, sem voru flutt til London.
Þessi blöð voru alveg laus við persónulegan þátt. Þau voru stuttaraleg: “Franski sendiherrann hefur látið grafa jarlinn af Dampier í Presburg. Behlem Gabor prins hefur kallað ungversku ríkin saman í Presburg til að ræða um krýninguna.”
Það voru fyrst og fremst ensku blöðin, sem létu gamminn geisa með mannlegum fréttum af morðum og öðru óvenjulegu. Fyrsti nafngreindi ritstjórinn í London var Thomas Gainsford, víðförull maður, sem stjórnaði nokkrum blöðum í borginni.
Þegar komið var fram um aldamótin 1700 var farið að tala um tíma fréttablaðanna. En það hefði eins verið hægt að tala um tíma kaffihúsanna, fréttalesaranna, því að eldri tegundir fréttamennsku héldu áfram að blómstra fram eftir 18. öld.
Þegar borgarastríðið hófst á Englandi, losnaði um bönd á fréttablöðum. 1641 var sagt frá því, að Karl I hafi verið hálshöggvinn. Þá hafði tiltölulega mikið prentfrelsi ríkt í Amsterdam í heilan áratug, en þar voru fréttir þó virðulegar.
Í nýja frelsinu í Bretlandi voru fréttablöð seld á götum úti í fyrsta skipti í heiminum. Þau komu eins og áður út vikulega og fluttu snaggaralegar fréttir af því, sem fréttnæmast þótti. Þetta stóð í blaðinu A Perfect Diurnal:
“Þá sagði kóngurinn við böðulinn: Ég fer með stutta bæn og teygi svo út hendur. Síðan sagði hann: Er hárið á mér í lagi. Þá fór kóngurinn úr skikkjunni, horfði á höggstokkinn og sagði við böðulinn. Þú verður að festa hann. Hann er fastur herra minn, sagði böðullinn. Hann gæti verið hærri, sagði kóngurinn. Hærra kemst hann ekki herra minn, sagði böðullinn. Kóngurinn lagði hálsinn á stokkinn og teygði út hendur. Böðulinn hjó hausinn af í einu höggi, lyfti því upp og sýndi áhorfendum.”
Áfram fjölluðu fréttablöðin einkum um það óvenjulega, en nú voru margar fréttir í hverju tölublaði. Fleiri glæpir komust að en morðin eingöngu. Og nú var ekki lengur sagt frá bardaga við eldspúandi dreka.
Prentfrelsið á Englandi var ekki meðvitað eða skipulagt. Það kom bara fyrir sögulega tilviljun, tímabundið valdaleysi konungsins. Á þessum viðsjárverðu tímum má segja, að fréttablöðin hafi verið furðanlega tempruð og virðuleg.
Þegar þingið hafði betur 1949, var aftur farið að þrengja að prentfrelsi. Aftur var komið á fót skráningu blaðanna og setja ritstjóra í fangelsi. Árið 1955 eru ekki eftir nema tvö fréttablöð, báðum stýrt af sama manni, Marchamont Nedham.
Á þessum tíma fóru að koma út tímarit um vísindi. Helstu fræðimenn samtímans voru ekki lengur einangraðir, heldur fengu greinar sínar birtar í tímaritum, sem fóru um alla Evrópu til kollega þeirra. Philosophical Tansactions kom út árið 1665.
Tímabilið 1665-1730 komu út þrjátíu mismunandi vísindarit um náttúrufræðileg efni. Einnig komu út sérhæfð fréttablöð fyrir kaupsýslumenn með alls konar listum og töflum um skipakomur og markaðsverð. Í þeim fóru líka að birtast auglýsingar.
Elsta prentaða dagblaðið var Einkommende Zeitung í Leipzig, sem kom út 1650. Eftir að skráningarskylda var aftur afnumin á Englandi fóru þar að koma út fréttablöð annan hvern dag. Fyrsta dagblað í London, Daily Courant, kom út 1702.
Fyrsta nútímablaðið var Daily Advertiser 1730, sem snerist mest um auglýsingar, einnig um skráningar í kauphöll, verðbréfamarkaðinn, nöfn gjaldþrota fólks og lýsingar á því, svo og um vörutegundir og vörumagn, sem kom til hafnar í London.
Fyrsta fréttablaðið í Bandaríkjunum kom út árið 1690, bara í einn dag, því að landstjórinn í Boston lokaði því snarlega. Boston NewsLetter kom svo út 1704 og lifði í 72 ár. Bandaríska byltingin kallaði svo á blaðaútgáfu næstu árin.
Í Bandaríkjunum voru gefin út fréttablöð og skoðanablöð, svipað og gerðist á Íslandi síðar í sjálfstæðisbaráttunni. Blöð urðu málgögn sjónarmiða og héldu áfram að rífast innbyrðis, þegar Bretinn var farinn. Svo var einnig á Íslandi.
Stimplunargjald var sett á ensk og amerísk dagblöð 1765. Mikil andstaða í Bandaríkjunum gerði gjaldtökuna óframkvæmanlega. Hún var fyrst lækkuð og síðan afnumin 1766. 1773 varð svo formlegt stríð milli Englands og Bandaríkjanna.
Bandarísk dagblöð söfnuðu fólki saman um málstað sjálfstæðisbaráttunnar gegn enska kónginum. Í þeim birtu menn lagaútskýringar á málstað þjóðarinnar, rétt eins og Jón Sigurðsson og íslenskir lögmenn gerðu síðar í íslenskum blöðum.
Frönsk blöð áttu ekki mikinn þátt í frönsku byltinguni á sama tíma. Þau hafa án efa átt þátt í að undirbúa jarðveginn, en þar skorti róttæk blöð fyrir byltinguna. Fréttablöð sættu skráningu og viðurlög voru dauðarefsing.
Neðanjarðarblöð komu upp í Frakklandi og voru mjög andvíg ríkjandi þjóðskipulagi. Þau réðust heiftarlega á akademíurnar, aðalinn, kirkjuna, hirðina og kónginn. Allt var það sagt ólæknandi af illsku og spillingu. Engin bönd héldu þeim.
Fólkið í París hafði meiri ástæðu til að trúa ofsafengnu blöðunum en hinum rólegu, sem voru gefin út með vilja og velvild stjórnvalda. Eitt hinna síðarnefndu sá ekki einu sinni frétt í árásinni á Bastilluna 1789.
Vegna skorts á fréttablöðum fór byltingin af stað í andrúmslofti sögusagna og ótta. Sagt var, að prinsinn væri baðaður úr blóði ungra alþýðudrengja og annað í þeim dúr. En blöð voru gefin frjáls 1789 og voru orðin 335 titlar árið 1790.
Tilgangur flestra þessara blaða var að halda fram stefnu ákveðinna flokka eða flokksbrota. Þegar Napóleon kom svo á ræðismannaveldi 1799 urðu aðeins fjögur dagblöð eftir í París, öll stranglega ritskoðuð af mönnum keisarans.
Eftir það voru frjáls blöð nánast eingöngu til á Englandi og í Bandaríkjunum. Árið 1825 var svo komið, að fleiri blöð voru gefin út í Bandaríkjunum en annars staðar í heiminum. Flest þeirra voru flokkspólitísk eins og íslensku blöðin.
Fyrsta blaðið á Íslandi var Islandske Maanedstidender frá 1775, síðan Minnisverð tíðindi 1798 og Klausturpósturinn 1818, öll gefin út af Magnúsi Stephensen. Ármann á Alþingi kom út 1829, Fjölnir 1835 og Ný félagsrit 1841.
Eftir óeirðirnar í Evrópu 1848 losnaði um höft og út fóru að koma blöð eins og Þjóðólfur, sem ekki var á mála hjá landsstjórninni. Sveinbjörn Hallgrímsson var fyrsti ritstjóri Þjóðólfs, sem var fyrsta frétta og landsmálablað á Íslandi.
Dagblöðin í Bandaríkjunum voru dýr, kostuðu sex penní, og upplög voru lág. Upp úr 1830 komu penníblöðin til skjalanna, kollvörpuðu pólitísku blöðunum og innleiddu fjörlega blaðamennsku fyrir almenning, einkum æsifréttir, en líka málefnalegar.
The Times of London var nú orðið stærsta blað í heimi, kom út í meira en 10.000 eintökum árið 1830. En London var þá orðin tveggja milljóna manna borg, svo að dreifing blaðsins var hlutfallslega takmörkuð við yfirstéttina.
Penníblöð komu til sögunnar í París 1836 og sama ár voru þau gefin frjáls á Englandi með því að lækka stimpilgjaldið niður í eitt penní. Það var svo alveg afnumið árið 1855, en þá var The Times of London komið upp í 60.000 eintök.
Til sögunnar komu blaðakóngar, Joseph Pulitzer, Edward W. Scripps og William R. Hearst í Bandaríkjunum, svo og Northcliffe lávarður á Englandi. Árið 1887 var upplag New York World komið upp í 190.000 eintök virka daga og 250.000 um helgar.
Blaðakóngar sættu gagnrýni. “Prentfrelsi er fyrir þá, sem eiga prentvél.” Þegar hlutabréf í fjölmiðlum liggja við hlið hlutabréfa í gasi og síma, er ekki hægt að gera ráð fyrir róttækum skrifum í þeim sömu fjölmiðlum, sagði E. A. Ross.
Sjá nánar:
David Crowley & Paul Heyer, Communication in History, 2003
Mitchell Stephens, A History of News, 1988
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
