0614
Rannsóknir
Kerfið I
Stuttu fyrir kosningar fréttist, að bæjarstjórinn sé í samlögum við verktaka. Bókhaldari hjá verktakanum hætti, af því að hann var ósáttur við ferli málsins, meðal annars með skattskýrslur fyrirtækisins. Blaðamaður talaði við hann.
Skömmu síðar kom umslag með mörgum ljósritum, sem staðfestu aðild bæjarstjórans að málinu. Spurningin: Átti að keyra málið áfram rétt fyrir kosningar. Voru þetta fölsuð ljósrit, sem voru send til að koma sök á bæjarstjórann? Eru þau stolin?
Sum af þessum gögnum mundu vera talin einkamál samkvæmt þröngum skilningi á íslenskum lögum. Má birta þau eða nota á annan hátt? Er eðlilegt, að kjósendur viti, hvort bæjarstjórinn sé svindlari eða að hann sé rangt hafður fyrir sök?
Ef rannsóknablaðamaðurinn kemst að raun um, að gögnin fari með rétt mál, þarf hann að meta tímasetningu birtingar. Er hann orðinn aðili að kosningabaráttu með því að birta þau. Lendir hann í málaferlum vegna þessa? Algengt vandamál.
Rannsóknablaðamaðurinn þarf að tala við bæjarstjórann og fara yfir þau atriði, sem hann er sakaður um. Slíkt viðtal leiðir oft nýjar upplýsingar í ljós. Þegar menn átta sig á, að blaðamaður hefur gögn, bila þeir oft í þvermóðskunni.
Mikill fjöldi verðlauna fyrir rannsóknablaðamennsku eru fyrir rannsóknir, sem blaðamenn skipuleggja frá upphafi, án leka að utan. Í slíkum tilvikum eru fréttir ekki birtar jafnóðum, heldur er þeim safnað í fókusaða, auðskiljanlega pakka til birtingar.
Rannsóknablaðamenn verja dögum, vikum og stundum mánuðum í að safna gögnum fyrir verkefni áður en kemur að birtingu. Samdar eru skrár yfir umfang málefnisins og tímaskrár yfir atburðarás. Oft vinnur teymi blaðamanna að slíkum rannsóknum.
Þriggja manna hópur er algengur og flytur þá hver aðili með sér ákveðna sérþekkingu inn í teymið. Þá er til dæmis einn sérfræðingur í fréttaöflun, annar sérfræðingur í skrifum og sá þriðji sérfræðingur í ritstjórn. Líkt því, sem var í Watergate.
Rannsóknin byrjar á hugmynd, sem stundum er byggð á óþægilegri reynslu eins aðila, sem ræðir hana við annað fólk og kemst að raun um, að fleiri hafa orðið fyrir slíku. Dæmi er um vondan skólamat eða nálægð flutningabíla í akstri.
Spurningar um skólamat: Börnin borða hann ekki, síðan skipt var um verktaka. Er maturinn frambærilegur, eru réttu efnin í honum? Hvernig fékk verktakinn verkið? Var hann lægstbjóðandi og voru menn vissir um, að hann hefði frambærilega vöru?
Oft má flokka efnisþætti hvers máls í tvennt, gæði og kostnað:
1) Gæði: Er skólabíllinn öruggur? Kostnaður: Eru of háir reikningar sendir?
2) Gæði: Er hjúkrunaheimilið heilsusamlegt? Kostnaður: Eru of háir reikningar sendir?
3) Gæði: Er fólk raunverulega tryggt samkvæmt smáa letrinu í tryggingunum? Kostnaður: Er verðið rétt?
4) Gæði: Hefur félagsþjónustan frambærilegt húsnæði samkvæmt lögum? Kostnaður: Er peningum sóað í rekstrinum?
Stjórnvöld eru margs konar, sameiginlega kölluð kerfið. Leið rannsóknablaðamanns að fréttum þar er þríþætt:
1) Blaðamaður hefur grun um rangindi og skilgreinir þau.
2) Lærir allar reglur, sem gilda um viðkomandi stjórnvald.
3) Staðfrestir, að um rangindi sé að ræða, með því að beita tækjum rannsóknablaðamennsku, viðtölum, skjölum, eftirliti og könnunum.
Grunsemdir vakna um kosningar:
1) Eru fölsuð eða tilbúin nöfn á meðmælalistum framboða?
2) Eru fölsuð nöfn á kjörskrá?
3) Fá styrktaraðilar loforð um greiða á móti greiða?
4) Verða starfsmenn stofnunar að styrkja framboð til að halda starfi?
5) Eru starfsmenn að hjálpa í kosningabaráttu í stað þess að vinna?
6) Er opinbert fé notað í kosningabaráttu?
7) Eru notuð skítabrögð eins og nafnlaus bréf? Dæmi hér í gær.
8) Er starfsfólk eins framboðsins hindrað í starfi af lögreglu?
9) Eru atkvæði keypt?
Grunsemdir vakna um skatta:
1) Er sumum veittur afsláttur af fasteignagjöldum?
2) Eru innheimt vanskil á söluskatti, umferðarlagabrotum?
3) Eru eyrnamerkt gjöld notuð í annað?
4) Hafa sveitarfélög hraðagildrur til að afla sektarfjár? Blönduós.
5) Er skattfé lagt á lágvaxtareikninga sem greiðasemi gegn greiðasemi.
Grunsemdir vakna um atvinnu:
1) Ef starf er háð prófi, er það haldið, reiknað og metið af sanngirni?
2) Fá ættingjar og stjórnmálafélagar forgang að vinnu?
3) Eru stofnanir og deildir undir- eða yfirmannaðar?
4) Eru of margir millistjórar og of fáir starfsmenn? Allir í ráðuneytum eru skrifstofustjórar.
5) Vinnur fólk samkvæmt starfslýsingu?
Brant Houston, Len Bruzzese & Steve Weinberg,
The Investigative Reporter’s Handbook
A Guide to Documents, Databases and Technologies
4th Edition
2002