Fréttir
Sannreynsla
Það er verklagsregla sannreynslu, sem skilur blaðamensku frá skemmtun, áróðri, skáldskap og list. Blaðamennskan ein setur fókus sinn á sannleikann. Það er sannreynsla ein, sem getur varið blaðamennsku fyrir fullyrðingastefnu nútímans.
Það sannar ekki rétta frásögn, að heimildar sé getið með nafni. Nafnbirting segir aðeins, að það sé satt, að viðkomandi aðili hafi sagt þetta. Þetta er aðeins fyrsta skrefið í átt til sannleikans. Blaðamaðurinn þarf síðan að staðfesta.
Edward Koch borgarstjóri tapaði veðmáli við Dianne Feinstein og varð að láta senda eftir pastrami í Second Avenue Deli að sögn New York Times eða í Carnegie Deli að sögn Washington Post. Vont er að fara ekki rétt með svo mikilvægt mál.
George W. Bush sagðist afnema “dauðaskattinn”, sérstakan fasteignaskatt, sem hann sagði setja bændur á höfuðið. David Cay Johnston hjá New York Times kannaði málið og fann út, að alls enginn bóndi hefði farið á hausinn út af “dauðaskattinum”.
Johnson segir, að það skipti ekki máli, hvað stjórnmálamenn segja. Blaðamenn eigi að skoða, hvað þeir gera. Með því að kanna gerðir stjórnmálamanna sé hægt að búa til fréttir á þann hátt, að lesendur geti dregið ályktanir af þeim.
Blaðamaður getur ekki ábyrgst ýmsar fullyrðingar í pólitík. Hann getur hins vegar sagt, hvað ýmsir stjórnmálamenn segja um málið frá ýmsum hliðum og leyft lesanda, hlustanda eða áhorfanda að skera úr um málið. Það er alger lágmarkskrafa.
Þegar blaðamaður gefur ýmsum aðilum kost á að tjá sig um ágreiningsefni og þegar hann gefur manni, sem situr undir sökum, tækifæri til að verja sig, er hann aðeins að setja jafnvægi í fréttina, hann er ekki að sannreyna málið.
Trent Lott öldungadeildarmaður sagði, að enginn demókrati hefði stutt heimild fyrir Bush eldri til að ráðast á Írak 1991. David E. Rosenbaum hjá New York Times kannaði og skrifaði, að 86 demókratar í fulltrúadeildinni höfðu raunar stutt það.
Bandaríska sendiráðið í Kambódíu sagði, að lítill skaði hefði orðið í loftárás á þorpið Neak Luong. Sidney H. Schanberg hjá New York Times, vildi sjá þetta sjálfur, slapp undan hindrunum, fór á staðinn og komst að raun um stærð málsins.
Í síðara Íraksstríðinu hefur bandaríski herinn aðeins leyft blaðamönnum að fara með herflokkum sem hluti þeirra. Þeir hafa ekki getað valsað um á eigin spýtur. Raunin varð sú, að þeir höfðu ekki úr neinu að spila nema fréttatilkynningum.
Svaraðu öllum spurningum. Ekki skrifa: “Hitinn náði staðarmeti á hádegi í gær.” Heldur skrifa: “Hitinn komst upp í 27 gráður á hádegi í gær. Það er tveimur gráðum hærra en fyrra staðarhámark. Þá var það 25 gráður, 17. ágúst 1999.”
Ekki skrifa: “Þegar hún var í menntaskóla, setti hún met í 100 og 200 metrum.” Heldur svona: “Met hennar, 11,2 í 100 metrum og 22,03 í 200 metrum, standa sem skólamet enn þann dag í dag.
Ekki skrifa “Hann sagði, að rappstjörnur nútímans mundu hitta stjörnur fortíðarinnar í ruslatunnum gleymdra hljómsveita.” Heldur skrifa: “Hver man “Four Hot Dogs” núna. Eða “The Malignants?”
Walter Andersen hjá Parade lýsti viðmælanda sínum sem fimm barna ógiftri móður. Tveimur áratugum síðar segir hann þetta hafa verið mistök: “Greinin var rétt, en ekki sanngjörn. Ég hafði réttar staðreyndir, en hafði ekki á réttu að standa.
Mikið er um gagnrýni á fjölmiðla. Hægri menn segja vinstri slagsíðu á fjölmiðlum. Vinstri menn segja hægri slagsíðu vera á þeim. Í þessu andrúmslofti er mikilvægt, að blaðamenn gefi slíkum aðilum ekki færi á að gelda blaðamennsku.
Stílbók Washington Post segir:
1. Engin saga er sanngjörn, ef mikilvægar staðreyndir vantar. Sanngirni felur í sér allar hliðar málsins.
2. Engin saga er sanngjörn, ef hún hefur langsóttar upplýsingar á kostnað mikilvægra. Sanngirni felur í sér mikilvægi.
3. Engin saga er sanngjörn, ef hún af ásettu ráði eða óvart dregur lesandann á tálar. Sanngirni felur í sér heiðarleika.
4. Engin saga er sanngjörn, ef blaðamenn fela hlutdrægni sína og tilfinningar bak við orð eins og “þrátt fyrir” og “játaði”. Sanngirni felur í sér beina frásögn.
5. Engin saga er sanngjörn, ef saklaust fólk verður fyrir hnjaski.
Stjórnmálamaður segir miklvægan hlut í dag, en andstæðingur hans endurtekur gamla lummu. Fjölmiðill þarf ekki að hafa slíkar fréttir í jafnvægi. Jafnvægi er siðferðilegt hugtak, sem ekki mælist með reglustriku eða skeiðklukku.
Sanngirni kemur hins vegar að málinu. Ef fyrri stjórnmálamaðurinn fullyrðir eitthvað, sem síðari stjórnmálamaðurinn svarar, þarf að segja frá báðum aðilum. AP segir: “Við reynum í hvívetna að fá viðbrögð við fullyrðingum, einkum árásum.”
Ef blaðamaður segir í einni frétt, “hinn framgjarni stjórnmálamaður Harrison Gold” og í annarri frétt “hinn kraftmikli stjórnmálamaður Gerald Silver” er hann hlutdrægur, lýsir sama eiginleika ýmist með neikvæðu og jákvæðu lýsingarorði.
Ef blaðamaðurinn telur, að Gold sé framgjarnari en eðlilegt getur talist, ber honum að útskýra það með staðreyndum. Ef hann telur, að Silver sé kraftmeiri en aðrir stjórnmálamenn, verður hann að útskýra það með óvefengjanlegum staðreyndum.
Sögur í fjölmiðlum eru hlutlægar, ef hægt er að sannreyna þær við einhver gögn, til dæmis ræðutexta eða skýrslur. Hlutlæg fréttamennska felur í sér, að sagt er frá því, sem er sjáanlegt og sannreynanlegt.
Hlutlægni á sér takmörk. Það var ekki nóg fyrir fjölmiðla að endurtaka árásir og fullyrðingar McCarthy, sem síðar reyndust margar hverjar vera rangar. En þegar þær voru settar fram, vissu blaðamenn ekki betur en þær væru réttar.
Útvarpsmaðurinn Elmer Davis segir í bókinni But We Were Born Free svo frá: Blað bregst trausti almennings, ef það “segir aðeins það, sem einhver sagði vera sannleikann, þótt það viti það vera lygi.” Blaðamenn þurfa að laga slíkar sögur.
Davis: Blaðamaðurinn þarf að feta loftfimleikalínu milli “þeirrar hlutlægni, sem fer eftir yfirborðinu og veitir fyrirferðarmesta svindlaranum aðgang að fólki, og þeirra útskýringa, sem fara yfir línuna frá hlutlægni yfir í óhlutlægni.”
Edward Murrow, sem kom upp um McCarthy, sýndi þrautseigju við að grafa upp staðreyndir með því að beita forvitni og ögun blaðamannsins. Hann og Davis sýndu fram á, að blaðamenn þurftu að breyta sumum af hefðbundnum vinnubrögðum.
Blaðamenn eru mikilvægastir þegar þeir gefa sanna, alhliða og greindarlega mynd af atburðum dagsins í samhengi, sem fær menn til að skilja þá. Ekki er lengur nóg að segja frá staðreyndum, heldur þurfa menn að segja staðreyndir um staðreyndir.
Robert Louis Stevenson: “Það er bara til ein listgrein, að sleppa. Ó, ef ég kynni að sleppa, mundi ég ekki biðja um aðra hæfni. Maður, sem kann að sleppa, hann getur búið til Íliónskviðu úr dagblaðinu.”
Joseph G. Herzberg: “Blaðaútgáfa felst í að vita, hverju á að sleppa og að stytta hitt.” Lausnin milli þess, að vera stuttorður, en segja samt allt sem skiptir máli, er að velja. Sumar sögur kalla þó á bakgrunn, sem taka tíma og pláss.
Það er alltaf spenna milli blaðamanns og ritstjóra. Blaðamaðurinn vill meiri tíma og koma meiru inn, en ritstjórinn stendur andspænis minnkandi plássi og tíma, vill styttri sögur. Lausnin felst í að vera gagnorður.
Yfirmenn 40 dagblaða og háskóladeilda í Iowa sögðu, að mikilvægast væri fyrir blaðamann að skrifa greinilega á áhugaverðan hátt. Skýr skrif byggjast á skilningi, blaðamaðurinn þarf að skilja málið sjálfur, áður en hann útskýrir það.
Skýr skrif byggjast á einfaldri framsetningu, sem felur yfirleitt í sér stuttar málsgreinar, hversdagslegt tungutak og rökréttan söguþráð.
Til að saga veki áhuga fólks, þarf blaðamaðurinn að finna fólkið í sögunni og láta það koma fram og segja söguna. Mannlegi þátturinn, “human interest” er nauðsynlegur þáttur frétta. Lokun verksmiðju er einkum mannlegur harmleikur.
Walter Lippmann: “Þegar fréttir dagsins koma inn á ritstjórn, eru þær ótrúleg blanda af staðreyndum, áróðri, slúðri, grun, sönnunargögnum, von og ótta. Það er heilagt verkefni að velja það og skipuleggja til birtingar í lýðræðissamfélagi.”
Færri en 30 borgir í Bandaríkjunum hafa samkeppni í blaðaútgáfu. Það þýðir, að ábyrgð á sannleikanum fellur á færri herðar. Í mörgum borgum Bandaríkjanna er það aðeins einn blaðamaður, sem hefur það hlutverk á hverju sviði blaðamennskunnar.
Ábyrgð er ábyrgð blaðamannsins við söguna, við blaðamennsku og við almenning. Ábyrgð krefst þess af blaðamanni, að sagan sé nákvæm, fullnægjandi, sanngjörn í jafnvægi, og að hún sé svo skýr, að allir fái skilið hana.
Leiðrétting í New York Times:
“Hr. Sanders var ekki dæmdur fyrir ölvun við akstur og hafði raunar ekki ekið ölvaður. Fréttin var höfð eftir félaga Sanders, sem sagðist vera Sanders, þegar hann talaði við blaðamanninn.”
Sjá nánar:
Melvin Mencher
News Reporting and Writing
10th Edition 2006
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
