Umhverfið

Fréttir
Umhverfið

Reglurnar átta um fréttnæmi lifa ekki í lofttómu rúmi. Beiting þeirra byggist á þeim, sem ákveða, hvað séu fréttir heima í héraði, á hefðum dagblaðsins eða stöðvarinnar, á lesendum þeirra, hlustendum og áhorfendum.

Þegar tímarnir eru góðir og auglýsendur keppast um að fá gott pláss, eru ritstjórnir fjölmennar og leita víða fanga. Þegar hagur versnar, er útibúum lokað og starfsfólki fækkað. Sumar fréttir eru þá alls ekki lengur skrifaðar.

Með tilfærslu fleiri fjölmiðla í keðjur, sem skráðar eru í kauphöllum, aukast kröfur um arðsemi. Blaðamenn eru þá taldir vinna á auglýsingamiðlum, ekki á fréttamiðlum. Litið er á fréttir sem síðufyllingar utan um auglýsingar. Dreifingarmiðlar.

Ekki líður sá mánuður, að ekki fréttist af, að auglýsandi hafi hætt vegna frétta. Daily News skýrði frá, að meira en helmingur stórmarkaða í borginni uppfyllti ekki heilbrigðiskröfur. Allir stórmarkaðir nema einn hættu að auglýsa í blaðinu.

Blaðið baðst afsökunar á greininni, sem var rétt í öllum einstökum atriðum. Birt var fjögurra síðna auglýsing, sem skreið á fjórum fótum fyrir stórmarkaðina. Þá sagðist einn koma aftur, ef ritstjórinn og blaðamaðurinn yrðu reknir.

Washington Post birti frétt um samsæri fasteignabraskara og sparisjóða um að okra á leigjendum í miðborginni. Sparisjóðirnir fréttu af þessu og sögðu aðalritstjóranum, að þeir mundu hætta að auglýsa í blaðinu, ef sagan birtist.

Ben Bradlee ritstjóri horfði bara á blaðamanninn og sagði: “Passaðu þig að hafa öll atriði rétt.” Heill greinaflokkur birtist í blaðinu og sparisjóðirnir hættu að auglýsa þar. Þannig varð Washington Post af 50 milljón króna auglýsingatekjum.

Þegar eigendum vörusýningar líkaði ekki tónninn í grein í Home Accents Today um endurfjármögnun skulda hennar og létu tímaritið vita um óánægju sína, reif starfsfólkið greinina út úr öllum eintökum, sem ekki hafði þegar verið dreift.

Þegar Hollywood Reporter sagði nýja kvikmynd með Brad Pitt vera þjóðfélagslega óábyrga, hætti 20th Century Fox við að auglýsa í blaðinu. Menn þurfa ekki að vera hissa, þótt lélegum og andstyggilegum bíómyndum sé hossað í fjölmiðlum.

Russ Baker segir: Rupert Murdock notar eignir, sem fela í sér dagblöð, tímarit, sjónvarpsstöðvar, íþróttafélög, kvikmyndaver og bækur til að efla hagsmuni sína á kostnað fréttnæmra atburða, laga og reglna og siðareglna fjölmiðla.

Hann beitir fjölmiðlum sínum til að afla sér sambanda við stjórnmálamenn, sem geta hjálpað honum og ræðst af grimmd á samkeppnisaðila í fréttum. Ef einhver sannar hættuna af samþjöppun valds í fjölmiðlum, þá er það Murdock.”

BBC birti þætti um mannréttindabrot í Kína. Stjórnin þar kvartaði við Murdock, sem átti kapalinn. Hann tók BBC af kaplinum. HarperCollins ætlaði að gefa út bók eftir Chris Patten, fyrrum landstjóra í Hong Kong. Murdock skrúfaði fyrir það.

Þegar James Jeffords öldungadeildarmaður fór úr flokki repúblikana og varð óháður, lét Murdock New York Post birta falsaða ljósmynd af Jeffords, svo að hann liti út eins og Benedict Arnold landráðamaður. og kallaði hann Benedict Jeffords.

Katharine Graham, útgefandi og eigandi Washington Post, er andstæðan við Murdoch. Þegar blaðið átti sem erfiðast í Watergatemálinu og Nixon forseti hótaði að taka sjónvarpsleyfi af fyrirtækinu, stóð hún föst fyrir og neitaði að hlýða.

Hendik Hertzberg skrifaði um hana: “Hugrekkið, sem hún sýndi gagnvart alvarlegri og í þann tíma ógnandi misbeitingu valds, gerði lýðræðið meira skuldbundið henni en flestum öðrum, ef ekki öllum blaðaútgefendum í sögu Bandaríkjanna.”

Eigendum fjölmiðla fækkar. Fyrirtækin verða færri og stærri. Fyrir hálfri öld áttu fjölskyldur flesta fjölmiðla. Nú eru fjögur dagblöð af hverjum fimm í eigu keðja. Fjölskyldurnar voru ánægðar með 10% arð. Keðjurnar vilja tvöfalt meira.

Afleiðingin hefur orðið niðurskurður á ritstjórnum. Útvarpskeðja með hundruðum stöðva hefur engan starfsmann á flestum útvarpsstöðvunum. Sum dagblöð og stöðvar grafa áfram og veita notendum upplýsandi blaðamennsku. Það fer eftir hefðinni.

Kunkel og Roberts: “Miðað við útgáfu nærri 1500 dagblaða í Bandaríkjunum og miðað við, að flest þeirra skila vænum hagnaði, er hlutfall gæða ögursmátt. Venjulegt dagblað er nú sveitalegt miðlungsblað. Og þróunin er áfram versnandi.”

Sjónvarpsnetin standa höllum fæti. Áhorfendum hefur fækkað, þeir hafa flutst á kapalinn. Rannsóknir benda til, að áhorfendur á morgnana vilji minna af fréttum úr stjórnmálum og utanríkismálum og meira um glæpi, lífsstíl og frægðarfólk.

National Public Radio, sem þykir nokkuð gott, höfðar til fólks á aldrinum 2554 ára, sem hefur háskólagráður og helmingur þess yfir fimm milljón króna árstekjur.

Aukning í notkun verður helst hjá neðanjarðarblöðum og tímaritum aðfluttra þjóðerna. Meðan útbreiðsla dagblaða á ensku hefur minnkað um 11% á 15 árum hefur útbreiðsla slíkra blaða á spönsku þrefaldast.

Þrátt fyrir þessar sviptingar er staðan óbreytt að því leyti, að enn er það blaðamaðurinn, sem býr til fréttirnar. Sumir þeirra halda sig við að segja fréttir, sem berast að utan, en aðrir leggja áherslu á að leita sjálfir, grafa.

Algengast er, að mál komi ekki í fréttum, af því að þau séu svo fréttnæm, heldur vegna þess að einhver viðurkenndur hópur í þjóðfélaginu kemur þeim á framfæri. Meðal þessara hópa eru menntastofnanir, trúarleiðtogar og frjáls samtök.

Blaðamennska byggist á vali og það val er persónulegt, byggt á bakgrunni blaðamannsins, í menntun hans, áhrifum fjölskyldu, vina og starfsfélaga. Þetta val er svo mótað af þörfinni á að halda notendum, sem vilja helst meiri skemmtun.

Gildin, sem ákveða fréttnæmi:
1. Mikilvægi. (Flestar sögur)
2. Tímasetning.
3. Frægð málsaðila.
4. Nálægð við lesendur.
5. Spenna.
6. Tímabært mál.
7. Nauðsyn krefst birtingar.

Skrifa frétt (95100 orð), sem er
1) tímabær,
2) mikilvæg og
3) fjallar um þekkt fólk, er
4) nálæg lesendum og
5) felur í sér spennu, er
6) orðin þroskuð og
7) nauðsynleg.

Að morgni dags tekur þú tölvudiskinn á skrifstofu þeirra og um kvöldið ertu með tilbúna frétt um, að fátækt fólk er látið borga hærra lausnargjald en ríkt fólk og verður því að sitja inni meðan mál þess er til rannsóknar. Ef þú býrð í Bandaríkjunum.

Athugið þó, að heimildir bandarískra blaðamanna til aðgangs að gagnabönkum og öðrum skjölum hins opinbera eru miklu opnari en þær eru hér á landi. Vegna persónuverndar hafa lög um upplýsingaskyldu ekki lagað stöðuna hér á landi.

Viltu vita um öryggi á næsta alþjóðaflugvelli? Þú tekur niður gagnabankann af heimasíðu Flugmálastjórnar (í Ameríku) eða biður Samtök tölvublaðamanna að senda þér allan gagnabanka stofnunarinnar, sem þau eiga jafnan í nýjustu útgáfu.

Um kvöldið ertu búinn að finna út fjölda öryggisbrota á þessum flugvelli síðustu árin og í hverju þau voru fólgin. Þú ert búinn að tala við starfsmenn vallarins, flugfélaga og Flugmálastjórnar og lesa skýrslu stjórnvalda, sem er á vefnum.

Svona vinna er orðin hversdagsleg í Bandaríkjunum. Blaðamenn nota þessar leiðir og aðrar til segja fréttir, sem koma til greina til Pulitzerverðlauna. Enginn blaðamaður getur verið án þess að kunna að nota tölvur til að grafa upp mál.

Hæfni blaðamanns felst núna í að geta hlaðið niður gagnabönkum, geta rannsakað gögnin, geta hugsað á gagnrýninn hátt, leitað að öðrum upplýsingum á vefnum, svo að hann geti skrifað fréttir með dýpt og samhengi, sem skipta máli í nútímanum.

Munurinn á framkvæmd bandarísku sólskinslaganna og íslensku upplýsingalaganna er einkum tvenns konar. Í fyrsta lagi afhenda bandarísk stjórnvöld fjölmiðlum beinan og ókeypis aðgang að gagnabönkum, ýmist á CD-diskum eða með beinlínutengingu.

Hér geta menn hins vegar aðeins spurt bankana ákveðinna spurninga, en ekki annnarra. Til dæmis er hægt að leita eftir götunúmeri í fasteignaskrá og eftir bílnúmeri í ökutækjaskrá, en í hvorugu tilvikinu eftir eigandanum.

Kostur við bandaríska kerfið er, að blaðamenn geta þá borið einn banka saman við annan og fundið tengsl, sem hvorugur bankinn sýndi einn og sér. Það er einmitt þetta, sem íslensk stjórnvöld eru hrædd við, þau vilja ekki, að þetta sé hægt.

Bandaríkjamenn eru ekki viðkvæmir fyrir mannanöfnum. Þau eru alls staðar í skrám, svo sem í málflutnings og dómaskrám. Hér taka dómstólar út nöfn manna, áður en þeir setja slík gögn á netið. Meira að segja úrskurðarnefnd upplýsingalaga.

Almennt má segja, að eignarhald og peningamál séu ekki talin einkamál vestra og raunar ekkert, sem gerist utan heimilis. Hér er hins vegar tilhneiging til að telja eignarhald og fé og dóma til einkamála og ferli fólks utan heimilis líka.

Í öðru lagi verða menn hér yfirleitt að borga fyrir aðgang að skrám. Vestra er það hins vegar talin vera skylda stofnana, sem kostaðar eru af almannafé, að láta almenningi í té endurgjaldslausan aðgang að skrám, sem þar verða og eru til.

Sjá nánar:
Melvin Mencher
News Reporting and Writing
10th Edition 2006

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé