Viðtöl I

Fréttir
Viðtöl I

Til eru tvenns konar viðtöl:
1) Fréttaviðtöl. Markmiðið er að safna upplýsingum um atburð, aðstæður, hugmynd.
2) Mannlýsingar. Fókusinn er á einstaklingnum.

Blaðamaður tók viðtal við íþróttamann, sem kom til borgarinnar út af keppni. Hann kunni ekki að spyrja og fékk fátt af viti. Hann talaði við fréttastjórann, sem sagði honum, hvað hann hefði átt að spyrja um:

“Fyrst áttirðu að kanna úrklippurnar um hann og hringja í keppnislið hans. Þá hefðirðu kynnst honum, ferli hans og skólagöngu. Þú hefðir getað notað það til að brjóta ísinn. Eða þú hefðir spurt hann um hlaupabrautina, sem hann getur svarað.”
Fjögur lögmál viðtala:

1) Undirbúðu þig vel. Kannaðu bakgrunninn.
2) Náðu sambandi við viðtalsefnið.
3) Spurðu marktækra spurninga.
4) Hlustaðu og horfðu með athygli.

Undirbúningur. Það þarf þolinmæði og þrjósku til að ýta fólki út í viðtal og til að halda áfram að eiga við spurningar, sem viðmælandanum líkar ekki við.
Undirbúningur gegnir ferns konar tilgangi:

1) Framkallar bráðabirgðaþemu.
2) Þú áttar þig betur á viðtalsefninu.
3) Veitir nauðsynlegan bakgrunn.
4) Veitir færi á vinsamlegum ramma viðtalsins.

Margir viðmælendur kunna lítið á viðtöl. Blaðamaðurinn þarf að vera viss um, að þeir skilji viðtal, átti sig á möguleikum í stöðunni. Blaðamaður má ekki tæla slíka viðmælendur út í vitleysu.

Málsaðilar kynnast í fyrsta þætti viðtals. Viðmælandinn metur kosti og galla þess að upplýsa. Blaðamaðurinn reynir að sýna fram á óbeint gagn viðmælandans af viðtalinu, það er frægð, virðing og tilfinning fyrir að hafa gert rétt.

Viðtöl eru mishörð. Stundum þrýstir blaðamaðurinn lauslega á svör, til dæmis með hrósi. Í öðrum tilvikum, þar sem um embættis eða stjórnmálamann er að ræða, þá hótar hann að senda bréf til úrskurðaraðila um upplýsingaskyldu.

David Cay Johnston hjá New York Times sagði: “Misjafnt fólk kallar á misjafnar aðferðir. Þú þarft að umgangast viðmælendur miðað við aðstæður.”

Jerry Giorgio sagði: “Láttu mig hafa einhvern, sem fólki líkar við og sem lætur sér líka við fólk, sem kann að róa fólk niður. Því þægilegri sem aðstaðan er, þeim mun meira talar fólk og því meira sem það talar, því minna getur það logið.”

Daniel L. Schacter sagði: “Í tímans rás breytist minnið úr upprifjun atburða í endurskráningu atburða, sem stjórnast að hluta af almennri þekkingu og trú.”

Fred Zimmerman hjá Wall Street Journal segir: “Búðu til lista yfir spurningar, eins margar og þú getur, jafnvel þótt þú spyrjir þeirra ekki og þótt þú spyrjir spurninga, sem ekki voru á listanum.”

Wendell Rawis sagði: “Þú spyrð mikilvægrar spurningar. Síðan ferðu annað í spurningu, jafnvel þótt viðtalsefnið sé ekki stressað, af því að ég vil ekki láta það halda, að mér finnist spurningin mikilvæg.” Síðar kemur hann aftur að málinu.

Í upphafi viðtals er farið í tæknileg atriði, rétt skrifað nafn, aldur og fleira þess háttar. Þetta eru ekki ógnandi spurningar og hjálpa til við að róa niður andrúmsloftið. Þær eru líka nauðsynlegar, því að villur geta verið í gögnum.

Harald Ross, stofnandi New Yorker, varð reiður, þegar mikilvægar upplýsingar vantaði í texta viðtala, svo sem aldur og hjúskaparstöðu. “Hver er þetta” skrifaði hann þvert yfir handritið.

Lokaðar spurningar kalla á svar, sem er nánast já eða nei. Opnar spurningar kalla á lengra svar. “Hvað finnst þér um Ísland” er opin spurning. “Hvernig var brautin í dag” er lokuð spurning, sem kallar á svar á borð við “hörð” eða “hæg”.

Báðar tegundir hafa sitt gildi í viðtali. Oft byrja blaðamenn á opnum spurningum til að fá viðmælandann til að slaka sér. Síðar koma lokaðar spurningar, sem hefðu getað verið ógnandi, ef þær hefðu komið snemma í viðtalinu.

Viðtalsmenn sjónvarps og útvarps vilja enda á lokaðri spurningu, því að þá missa þeir ekki viðmælandann út í langloku, sem fer út fyrir tímann, sem er til umráða. Lokuð spurning gefur þeim færi á að draga viðtalið saman í endann.

Stundum óttast blaðamenn, að viðmælandinn muni móðgast eða verða fyrir áfalli út af spurningu. Það er ekki hægt að komast að slíku á annan hátt en að spyrja bara. Oriana Fallaci fær svör, af því að hún þorir að spyrja hvasst.

Fallaci sagði: “Sumir blaðamenn eru bara kjarkaðir, þegar þeir skrifa, ekki þegar þeir standa andspænis viðmælandanum. Þeir spyrja því ekki: “Þar sem þú ert einræðisherra, ertu almennt talin spilltur. Hversu alvarlega ertu spilltur?”

Forsetar og forsætisráðherrar, kóngar og skæruliðaforingjar opna sig fyrir Fallaci. Ástæðan er sumpart sú, að hún gefur sér, að fólk eigi skilið greið svör og hún neitar alveg að samþykkja undanbrögð. Hún kastaði hljóðnema í Múhameð Ali.

Fallaci fékk Henry Kissinger í viðtali til að játa, að vald léti honum líða eins og “einmana kúreka með vagn sinn og hest”. Þetta var birt og Kissinger sagði, að það hefði verið “heimskulegasta” ákvörðun lífs hans að fara í viðtal við Fallaci.

Blaðamenn vilja oft ekki spyrja sumra spurninga, einkum um einkamál fólks. Um þetta er ekki auðvelt að setja reglur. Mat samfélagsins á góðum siðum er stöðugt á reiki. Nú er spurt spurninga, sem áður voru óhæfar. Nú er tími gegnsæis.

Oft má fá einstaklega minnisstæðar setningar upp úr fólki. Earl K. Long svaraði í viðtali: “Þegar ég dey, ef ég dey, vil ég vera grafinn í Louisina, svo að ég geti haldið áfram í pólitík.”

Lynn Hirschberg tekur viðtöl við stjörnur og hakkar þær stundum í sig. Samt neita þær ekki viðtali og opna sig nánast alltaf. Hún segir þetta fara eftir því, hversu mikinn áhuga þú sýnir því, sem þær segja. Hvað viltu hlusta mikið?

Báðir aðilar í viðtali gefa sér ákveðnar væntingar um leikreglur. Almennt væntir blaðamaðurinn þess, að viðmælandinn segi satt og standi við það. Viðmælandinn væntir þess, að blaðamaðurinn skrifi sögu hans af sanngirni og nákvæmni.

Viðmælendur fela, forðast, skekkja, ljúga, ef þeir telja sér hag í því. Blaðamaðurinn þarf að átta sig, þegar viðtal fer í slíkar ógöngur. Reglur um hegðun blaðamannsins eru oftast þessar:

1) Segðu strax hver þú ert og fyrir hvaða stofnun þú vinnur.
2) Lýstu tilgangi viðtalsins.
3) Ef viðmælandinn er óvanur, skaltu taka fram, að viðtalið verði birt.
4) Segðu honum, hvað viðtalið muni taka langan tíma.
5) Hafðu viðtalið eins stutt og hægt er.
6) Spurðu afmarkaðra spurninga, sem viðmælandinn getur svarað.
7) Gefðu honum nægan tíma til svara.
8) Biddu hann um að útskýra flókið eða loðið svar.
9) Lestu fyrir hann spurningu aftur, ef hann biður um það.
10) Heimtaðu svar.
11) Forðastu að flytja fyrirlestur eða deila við hann.
12) Ef skilyrði fylgja viðtalinu um, að viðmælandinn komi ekki fram, verður þú að virða það.

Blaðamaður verður að sjá fyrir sér, að viðmælandinn spyrji sjálfan sig:
1) Af hverju er þessi blaðamaður að tala við mig?
2) Hver er tilgangurinn? Er hann hér til að skaða mig eða hjálpa mér?
3) Hvers konar viðtal ætlar hann að skrifa?
4) Er hann hæfur og traustvekjandi eða mun hann misskilja mig?
5) Er hann nógu klár til að skilja flókin atriði?
6) Verð ég að byrja fremst eða hefur hann unnið heimavinnuna?

Sumar heimildir, einkum reyndir embættismenn og forstjórar, reyna að taka völdin í viðtalinu og koma því í ákveðinn farveg. Ef upplýsingarnar koma að gagni, getur blaðamaðurinn sætt sig við það. Oftar er þó verið að reyna að þyrla upp ryki.

Sumum valdamönnum er beinlínis kennt að þyrla upp ryki og flytja niðursoðin svör, sem samin eru af almannatenglum. Við slíkar aðstæður á blaðamaðurinn ekki annarra kosta vel en að taka stjórnina. Þá er gott að muna eftir Oriana Fallaci.

Mannlýsing er lítið drama, sem blandar saman viðtali, atburðum og lýsingu. Líf persónu er lýst upp með viðtali við hana, við þá, sem hana þekkja, og með lýsingu á atburðum persónunnar, svo og með bakgrunni og útskýringum.

Joseph Mitchell hjá New York Times er sagður eiga auðvelt með að láta fólk tjá sig í viðtölum. Hann velur spurningar, sem leiða til góðs samtals, auk þess sem Mitchell skoðar viðbrögð og vangaveltur. Allir hafa góða sögu og hann nær henni.

Piper Fogg fékk þetta út úr Jefrfrey M. Duban lögmanni: “Ég var prófessor. Ég þekki kerfið. Þeir eru tíkarsynir. Þeir eru miskunnarlausir. … Þeir gefast ekki upp, fyrr en þú ert með þá uppi við vegg með hnéð í klofinu á þeim.”

Earl Long: “400 dollara föt á honum mundu líta út eins og sokkar á steggi”. Adlai Stevenson: “Nixon er sú tegund stjórnmálamanns, sem mundi saga niður rauðviðartré og standa síðan á stubbnum og flytja ræðu til stuðnings skógarvernd.”

1) Lækkaðu rostann í þínu eigin egó, þegar þú tekur viðtal. Þú er kominn til að hlusta, ekki til að tala.
2) Opnaðu hugann fyrir nýjum og fjölbreyttum hugmyndum.
3) Gefðu viðmælandanum nógan tíma.
4) Truflaðu hann sjaldan.
5) Hlustaðu á tal hans og virtu hann fyrir þér um leið.
6) Afmarkaðu spurningarnar við þemað og það sem máli skiptir.
7) Spurðu ekki langra spurninga.

Fáðu lesandann til að:
1) Sjá persónuna líkamlega.
2) Heyra persónuna. Fullt af tilvitnunum.
3) Horfa á persónuna. Fullt af atburðum.
4) Þekkja persónuna. Menntun, vinna, aldur, fjölskylda, tekjur, smekkur, áhugamál, velgengni og ósigrar.

Blaðamaðurinn tekur viðtöl við vini, samstarfsmenn, ættingja viðtalsefnisins. Viðtal við prófessor væri ófullkomið án aðkomu einhverra nemenda. Charlotte Evans var ekki sátt við viðtal, sem ungur blaðamaður kom með:

Þú ert með hóflega skemmtilegt viðtal við nunnuna Doody, sem var alkóhólisti og hjálpar alkóhólistum. Talaðir þú líka við nunnur, sem eru enn í meðferð? Hvar er óttinn, skömmin, sektin? Grófstu ekkert upp? Hvar er fólk, tilvitnanir, litur?

Samuel Johnson sagði: “Meiri þekking fæst um raunverulega persónu manns með stuttu samtali við einn af þjónum hans heldur en af formlegri og skipulegri frásögn, sem byrjar á fæðingunni og endar á jarðarförinni.”

Gay Talese gerði mannlýsingu á Frank Sinatra án þess að tala við hann. Talese fylgdist með honum á bar í New York og á næturklúbbi í Kaliforníu. Og talaði við marga vini hans. Í greininni eru ýmsar stuttar nærmyndir, sem sýna Sinatra.

Sjá nánar:
Melvin Mencher
News Reporting and Writing
10th Edition 2006

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé