Blaðamennska
Sjónvarpsstíll I
Blaðamaður á prentmiðli segir söguna eins og hún gerðist. Blaðamaður á ljósvakamiðli segir söguna eins og hún gerist eða er að gerast. Inngangurinn getur breyst í sífellu að frétt, sem er að gerast.
Ljósvakafréttir hafa áhrif á sjálfan atburðinn. Friðsamleg mótmæli breytast í uppþot, þegar upptökuvélar sjást á staðnum. Blaðamenn verða að gera sér grein fyrir mismun á raunverulegum atburðum og þeim atburðum, sem snúast um ljósvakann.
Handhæg myndskeið hafa mikil áhrif á matið á því, hvað sé nýjast og mikilvægast. Innihald þeirra hefur mikil áhrif á inngang sögunnar og gegnum hann á söguna alla. Dæmi í bókinni um ýmsar sögur frá bruna í Stafford Building.
Í fréttum útvarps á klukkutíma fresti viltu fá nýjustu fréttir líðandi stundar af brunanum. Í morgunfréttum umferðarinnar viltu fá það merkasta, sem gerðist í brunanum um nóttina. Í kvöldfréttum sjónvarps vildu fá það merkasta yfir daginn.
Með aukinni þróun í átt til fréttasjónvarps, færast sögur í útvarpsformið, segja alltaf fyrst frá því, sem er að gerast þá stundina í málinu og fylgja svo eftir með yfirliti þess, sem búið er að gerast í málinu.
Þegar þú skrifar um Lækjartorgsbrunann, ímyndar þú þér, að vinur þinn sé að spyrja þig frétta um hann. Texti þinn endurspeglar svör þín við spurningunum. Þú svarar þeim lið fyrir lið í sömu röð og þær eru settar fram. Dæmi um þetta í bókinni.
Þegar maður les blað, sér maður heila síðu eða opnu í einu. Menn lesa textann ekki línulega og geta lesið hann tvisvar, ef þeir skilja hann ekki vel. Ef þeir eru truflaðir við lesturinn, geta þeir byrjað hann aftur að truflun lokinni.
Notkun ljósvakamiðla er allt öðru vísi. Hún er línulaga. Menn geta ekki heyrt textann aftur og geta ekki rambað fram og aftur um síður eða opnur. Menn geta ekki heyrt eða séð fréttirnar aftur á bak. Ef menn tapa þræði, er hann farinn.
Blaðamaður á ljósvakamiðli verður að gera það sem hann mögulega getur til að hjálpa hlustanda eða áhorfanda til að skilja söguna. Það gerir fólk í daglegum samtölum og þess vegna er samræðustíllinn notaður í ljósvakamiðlum.
Dæmi í bókinni um misheppnaðan og vel heppnaðan samræðustíl í sögum af Staffordbrunanum. Ljósvakastíllinn er gerólíkur prentstíl, af því að ljósvakastíllinn er talað mál. Sumir eiga erfitt með að þýða skrifaðar heimildir yfir á talmál.
Þú þarft að venja þig á að hugsa í nútíð, ekki í þátíð. Það auðveldar þér að átta þig á, hvort þú leggur áherslu á það nýjasta í inngangi. Aftar í fréttinni getur þú rambað milli nútíðar og þátíðar eftir því, sem tilefnið er hverju sinni.
Stíll:
Ernest Hemingway: “Steffens, sjáðu þetta skeyti, engin fita, engin atviksorð, engin lýsingarorð, ekkert nema blóð og bein og vöðvar. Þetta er nýtt tungumál.
Listin að skrifa sögur, fréttir eins og aðrar sögur, er að skera, skera, skera. Taktu út allt skrautið, sem þú ætlaðir að nota, taktu burt allt það sem truflar auðveldan lestur, og þú ert kominn með betri sögu. Sem sagt: Hafðu það einfalt.
Öflugur texti fyrir ljósvaka:
1) Einföld málsgrein með sagnorði í germynd.
2) Notar málvenju og myndmál talmáls.
3) Sameinar texta, hljóð og mynd.
4) Upplýsir, blindar ekki.
Allar málsgreinar í ljósvakanum eiga að segja skýrt, hver sé að tala. Beinar og óbeinar tilvitnanir. Aðeins það, sem þú hefur sjálfur séð, er án beinnar eða óbeinnar tilvitnunar. Það gerir textann trúverðugan og eykur traustið á miðlinum.
Erfiðara er að ná góðu rennsli í texta, þegar tilvitnanir eru notaðar. En það er ekki ómögulegt. Það er ekki nóg, að rennslið sé gott og sagan góð, hún þarf að vera trúverðug. Frétt er sönn, hún er ekki getgáta, hún er ekki skoðun.
Þú tekur ekki orð heimildarmanns og gerir að þínum. Þú segir, að þessi ákveðni heimildarmaður hafi sagt það. Þú veist það ekki sjálfur, það er málið. Þú staðfestir orð hans með því að ná í aðra, óháða heimildarmenn, sem segja það sama.
Þetta er sérstaklega mikilvægt í glæpa- og dómsmálum. Ef lögregla segir frá glæp, er nauðsynlegt að bera hana fyrir fullyrðingum. Ef hún segist hafa gómað þrjótinn, segir þú ekki, að hún hafi gert það, heldur hafi hún sagst hafa gert það.
Oft er nauðsynlegt að nota orðið “meintur”, þótt það sé stirt lýsingarorð. Ef einhver er talinn hafa verið myrtur, er munur á “morð” og “meint morð”. Ef einhver er ákærður fyrir það, er munur á “morðingi” og “meintur morðingi”.
Þegar orðið “meintur” er notað, er mikilvægt, að fram komi, hver meini það. Er það lögreglan, er það dómarinn, er það blaðamaðurinn, er það amma blaðamannsins? Þetta er hættulegt orð eins og “sagður”. Hver segir það?
Oft geta önnur orð komið í stað “meintur”. Góð orð eru “kærður”, “ákærður”, “handtekinn í tengslum við”, “sakaður af Jóni”. Mundu, að kærður er ekki sama og ákærður. Það fyrra á við hvaða kæranda sem er, en það síðara við opinbera ákæru.
Þú verður líka að gæta heiðarleika gagnvart öðrum miðlum. Ef þú tekur fréttaefni úr öðrum miðli, þarftu að segja: “Að sögn Morgunblaðsins í morgun.” “Samkvæmt hádegisfréttum Ríkisútvarpsins.” “Í nýjasta tölublaði Hér og Nú segir, að …”
Heimildamenn vilja stundum ekki, að nafn þeirra komi fram:
1) Þeir gætu lent í vandræðum, ef frá þeim væri sagt.
2) Þeir vilja tjá sig án þess að bera ábyrgð.
3) Þeir vilja hafa áhrif án þess að aðrir viti það.
Fyrsta ástæðan er besta ástæðan og raunar sú eina, sem hægt er að viðurkenna. Tvær síðari ástæðurnar fela í sér tilraun til að misnota fjölmiðla. En því miður eru þær algengastar. Samanber ummæli David Wise:
“Nafnlaus leki er öflugt vopn,sem stjórnvöld nota til að villa fólk; til að loka á andstæðing; til að kanna stuðning við mál; til að senda öðrum landsfeðrum skilaboð; til að afla stuðnings við mann eða mál; til að neita óþægilegri sögu; til að stýra fréttum og kjósendum.”
Í Washington er daglegt braut, að embættismenn og aðstoðarmenn tali við blaðamenn og segi álit sitt með því skilyrði, að þeir séu ekki hafðir fyrir því, heldur kallaðir dulnefni: “Hátt settur embættismaður sagði …”
Mikilvægt er að fara varlega með sögur af þessu tagi og ekki viðurkenna nafnleynd nema í ítrustu neyð. Mikilvægt er, að notendur viti, hver sé heimild að hverju áliti og hvaða burði hann hafi til þess að hafa slíka skoðun.
Mundu líka að bera aðila fyrir skoðanakönnun. Ekki segja, að flokkur hafi X% fylgi, heldur, að það komi fram í könnun nafngreindrar stofnunar fyrir aðra nafngreinda stofnun. Segðu einnig, hvert sé úrtakið og hver sé skekkjan.
Langir titlar manna trufla oft eðlilegt flæði sögu. Oft er gott að slíta nafn og titil í sundur: “Vilhjálmur Egilsson vill taka upp evruna. Framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins sagði á hádegisfundi …” Dæmi í bókinni.
Í ljósvakamiðlum tala viðmælendur sjálfir. Orð þeirra eru ekki endursögð af fréttaþul. Endursögn skapar vandamál í tengslum við, að jafnan þarf að vera skýrt, hvað er haft eftir hverjum. Segulbandið leysir þann vanda. Dæmi í bók.
Ljósvakamiðlar flytja notandann á vettvang atburða. Ljósvakamiðlar eru sakaðir um að láta stjórnast af myndskeiði og hljóði. Þeir reyni frekar að skemmta fólki en að upplýsa það. Þetta byggist á misskilningi á samhengi myndar, hljóðs og texta.
Það eru fréttirnar sjálfar, ekki hljóðið eða myndin, sem ákveða, hvernig þær eru sagðar eða sýndar. Hljóð og mynd gera söguna hins vegar auðskildari og skilja eftir meiri áhrif. Tilvist bands hefur áhrif á, hvernig texti er skrifaður.
Viðtöl á vettvangi eru hljóðbitar, sem gegna sama hlutverki í útvarpi og sjónvarpi og tilvitnun gerir í prentmiðli. Hljóðið færir ekki aðeins sögð orð, heldur líka hugarástand þess, sem talar, og tilfinningu fyrir aðstæðum á staðnum.
Auðveldasta hljóðið er viðtal við vitni. Fréttagildi þess er augljóst og auðvelt er að búa það undir flutning. Þú segir, að einhver hafi séð eitthvað og setur viðtalið í gang. Stundum er það svo grípandi, að þú byrjar á viðtalinu.
Annað dæmi um hljóð er viðtal við málsaðila, sem skýra áhrif sögunnar. Þeir tala frítt út á bandinu og segja oft hlutina eðlilegar og óformlegar en blaðamaður eða fréttaþulur mundi gera. Bandið er besta leiðin til að flytja notanda á staðinn.
Þriðja dæmi um hljóð er viðtal eða hljóðbiti, sem bætir hlustendum og áhorfendum það upp, að blaðamaður getur ekki verið sorgmæddur eða furðu lostinn, heldur verður að vera í jafnvægi, með hemil á tilfinningum og dálítið formlegur.
Ef notaðar eru textalínur í sjónvarpi er með nafni viðmælandans hægt að spara tímann, sem fer í að segja frá, hver hann sé. Í útvarpi verður hins vegar að segja frá nafninu, því að þar er ekki hægt að koma því á framfæri á annan hátt.
Gott er að flétta saman hljóði og lestri í sjónvarpi, skipta á milli þess eftir aðstæðum, láta stundum viðmælandann tala og stundum nota frásögn þular, en láta myndina ganga á meðan. Ekki láta lestur endurtaka það, sem viðmælandi segir.
Sjá nánar:
Brad Kalbfeld, Assoicated Press
Broadcast News Handbook, 2001
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
