Fyrsta tilraun frystiiðnaðarins í landinu til gagnsóknar gegn gámafiskinum fólst í ræðu, sem forstjóri Sölumiðstöðvar hraðfrystihúsanna flutti nýlega á fundi hjá samtökum fiskiðnaðarins. Sú tilraun var ekki líkleg til að sannfæra ráðamenn eða aðra um málstaðinn.
Viðlag ræðunnar var hin gamalkunna kenning, að veiðar séu öflun hráefnis handa stofnunum í landi, sem kalla sig vinnslustöðvar og fullvinni aflann. Með vinnslunni færist sjávarútvegurinn af veiðimannastiginu yfir í iðnað, samkvæmt þessari úreltu kenningu.
Góð hagfræði segir, að þjóðhagslega sé hagkvæmast að ná sem mestum árangri með sem minnstri fyrirhöfn. Ef fiskurinn er verðmætastur, þegar hann hefur ekki iðnvæðst í húsum fiskiðnaðarins, heldur fer á svokölluðu veiðimannastigi beint í gáma, á að fara þannig að.
Þeir fara gróflega villir vegar, sem tala um, að með gámafiskinum séum við að afhenda öðrum þjóðum hráefni til iðnaðar og séum raunar að verðlauna aðrar þjóðir fyrir að hafa lægri tolla á hráefni, það er ferskfiski, heldur en á iðnvarningi, það er frystum fiski.
Fráleitt er að halda fram, að þjóðhagslega hagkvæmt sé að skylda útgerðar- og sjómenn til að selja aflann á lágu verði til fiskvinnslustöðva til að halda þeim gangandi. Slíka skyldu er aðeins hægt að ræða undir merkjum byggðastefnu eða félagslegra aðgerða.
Hin hagræna staðreynd er, að þjóðfélagið fær miklu meira, oft tvisvar til fjórum sinnum meira fyrir fiskinn, ef það sparar sér fyrirhöfnina við að setja hann í fiskvinnslu. Gæta getur þurft sérhagsmuna fiskvinnslu, en það gerist þá örugglega á kostnað almannahagsmuna.
Hitt er svo umdeilanlegt, hvort fiskiskipin sem slík séu réttir eigendur auðlindar sjávaraflans. Núverandi kvótakerfi gerir ráð fyrir því. Talsmaður fiskvinnslunnar vill láta skipta kvótanum á vinnslustöðvarnar í landi. Virðist það óneitanlega nokkuð langsótt.
Sennilega mun reynast erfitt að koma öðru formi á eignarhald auðlindarinnar. Núgildandi kerfi hefur ríkt í nokkur ár og fest í sessi, þótt það hafi margvíslega galla. Reynslan sýnir, að nánast útilokað er að ná því aftur af hagsmunaaðilum, sem þeir hafa fengið.
Ekki er trúleg sú kenning, að ráðamenn fiskvinnslu og sölusamtaka fiskvinnslunnar hafi bezta yfirsýn yfir markaðinn og séu hæfastir til að meta, hvernig eigi að standa að málum þessum. Sennilegra er, að bezt sé fyrir okkur að láta markaðinn sjálfan ráða.
Hér mun rísa stétt sérfræðinga, sem munu í stíl kauphallarbraskara spá, hvert sé bezt hverju sinni að senda hvern gám og með hvaða samgöngutæki. Slíkar ákvarðanir má taka í hverju fyrirtæki útgerðar og fiskvinnslu fyrir sig eða í sérhæfðum fiskverzlunarfyrirtækjum.
Í framtíðinni er líklegt, að fiskur, sem berst að landi, verði boðinn upp á markaði og seldur þeim, sem bezt býður, hvort sem kaupandinn er þjóðlegt fiskvinnsluhús á staðnum eða ekki. Frystihúsin eru sem láglaunastofnanir ekki alfa og ómega lífsins á Íslandi.
Við slíkar aðstæður þurfum við ekki að meta, hverjir séu stundarhagsmunir og hverjir varanlegir. Við þurfum ekki að spá, hvort framtíðin felist í heimsendum draslmat fyrir örbylgjuofn, eins og talsmaðurinn heldur, eða í ferskum fiski, óflökuðum, með hausi og sporði.
Við erum á þröskuldi byltingar í sjávarútvegi. Ræða forvígismanns frystiiðnaðarins megnar ekki að varðveita trú manna á verndun fiskvinnslunnar sem markmiðs í sjálfu sér. Ekkert verður eins og áður var.
Jónas Kristjánsson
DV
