Inngangur

Rannsóknir
Inngangur

Þetta er grein blaðamennskunnar, sem hefur tiltölulega lítið verið stunduð hér á landi. Við munum á námskeiðinu einkum horfa til Bandaríkjanna, þar sem framinn er allur þorri blaðamennsku af þessu tagi.

Mig langar til að biðja ykkur um að fylgjast vel með fréttum og finna atriði, sem varða þetta námskeið, til dæmis tilþrif í rannsóknum eða tilraunir í þá áttina. Eða fréttir, sem hefði mátt bæta með aðferðum rannsóknablaðamennsku.

Ef við teljum óæðri enda blaðamennsku felast í að klippa og líma fréttatilkynningar, þá er rannsóknablaðamennska æðri endinn. Hún byggist á efahyggju, þeirri skoðun, að valdaaðilar í þjóðfélaginu reyni oft að leyna sannleikanum fyrir þér.

Reyndar er þessi skilgreining umdeild. Mörkin eru á víðu, gráu svæði. Blaðamenn taka út mál og grafa þau upp, án þess að bein fyrirstaða sé af hálfu valdaaðila. Ennfremur er ekki alltaf ljóst, að efahyggja sé meiri forsenda rannsókna en t.d. þolinmæði.

Íslenskir blaðamenn geta gerst aðilar að www.IRE.org og fengið sendar rannsóknir gegn kostnaði við ljósritun og póst. Því miður tekur það tíu daga að fá bréfið, þótt það sé sent í hraðpósti með tilheyrandi kostnaði.

Ég náði þarna í frásögn sjónvarps af árekstrarhættu milli franskrar og íslenskrar þotu á Kennedyflugvelli. Í gögnunum kemur meðal annars hljóðrit af samskiptum milli flugturnsins og flugstjóra á þotunum.

Ljóst er, að þrautseigja hentar rannsóknablaðamönnum vel, ekki síður en efinn. Við getum því sett upp þessa skilgreiningu: Efi + fyrirstaða + þrautseigja = rannsóknablaðamennska. En á þessu námskeiði einblínum við ekki á skilgreiningar, heldur árangur.

Ef við lítum á blaðamennsku sem hringlaga flöt og rannsóknablaðamennsku sem sneið í einum kantinum, getum við séð fyrir okkur, að gráa svæðið á mörkum þeirra getur verið stærra en flöturinn undir rannsóknablaðamennsku.

Úttektir eru á svipuðum jaðri blaðamennskunnar og rannsóknablaðamennska. Sumir vilja flokka þær undir rannsóknir, en aðrir ekki. Skilgreining á rannsóknablaðamennsku fer eftir, hvernig maður lítur á slíka aðra þætti í blaðamennsku.

Við notum bandarískar kennslubækur, af því að allur þorri rannsókna í blaðamennsku er stundaður þar vestra. Þar hefur þessi grein lengst verið kennd. Þar eru seldar flestar kennslubækur og þar koma þær örast út í nýjum útgáfum.

Þar vestra er líka bestur aðgangur að verkefnum í rannsóknum. Samtök blaðamanna á þessu sviði í Bandaríkjunum eru sterk, byggja á miklu samstarfi félagsmanna og halda úti langbesta vefsvæðinu um þetta efni.

Viðmiðum við Bandaríkin hefur þó þann annmarka, að þar er þjóðfélagið opnara og gefur kost á meiri rannsóknum. Þar er hægt að gera hluti, sem erfiðara er að gera hér eða jafnvel ókleift. Einkum er þar betri aðgangur að gagnabönkum af ýmsu tagi.

Þessi munur getur hvílt á grunni laga, siðvenja eða bara því, að íslenskir blaðamenn láta lítið reyna á það, hvort þeir geti fengið upplýsingar. Aðeins tvisvar ári rekur slík mál á fjöru úrskurðarnefndarinnar um upplýsingamál.

Margir Bandaríkjamenn vantreysta valdamönnum í pólitík, embættum og viðskiptum. Margir Íslendingar treysta slíkum valdamönnum. Munur samfélaga getur haft áhrif á viðhorf fólks til rannsóknablaðamennsku og á stöðu hennar í samfélaginu.

Raunar er öll blaðamennska farin að draga dám af rannsóknum. Þær eru orðnar þáttur af daglegum störfum blaðamanna almennt. Verkfæri rannsóknablaðamennsku eru orðin að eðlilegum þætti í almennri blaðamennsku. Góðir fjölmiðlar neita að klippa og líma.

Samt hafa ekki öll verkfæri hennar hlotið viðurkenningu. Neytendur blaðamennsku efast um sumar aðferðirnar, til dæmis falskt flagg, faldar myndavélar, greiðslur og nafnlausar heimildir. Fólk fagnar að vísu fréttunum, en treystir viðkomandi fjölmiðlum ekki.

Segja má, að almenningur noti spakmælið: “Tilgangurinn helgar ekki meðalið.” Fólk er ekki sátt við, að umdeildar aðferðir séu notaðar til að ljóstra upp um ferli. Blaðamenn verða að rísa upp úr skítnum, sem þeir skrifa um. Annars glata miðlarnir trausti.

Washington Post er gott dæmi. Eftir Watergate kom í ljós, að traust blaðsins hafði minnkað. Þetta hefur á leitt til, að fækkað hefur verið verkfærum í kistunni. Vinnubrögð blaðsins hafa breyst. Nú er þar verið að leggja niður nafnlausar heimildir.

Progress Toward Reducing Anonymity: Grein eftir Deborah Howell, Ombudsman, Washington Post , June 5, 2006. Hún skrifar um viðleitni blaðsins til að afnema nafnlausar heimildir í blaðinu.

Greinin sýnir, hvernig blað, sem tekur sig alvarlega, er að reyna að breyta vinnubrögðum sínum til að geta stundað rannsóknir án þess að stuða lesendur sína. Þetta hefur gengið hægt hjá blaðinu, að því er henni finnst.

Í staðinn hefur aukizt fyrirferð nýrra verkfæra, sem byggjast á tölvutækni. Í rannsóknum nota blaðamenn töflureikna og gagnagrunna í auknum mæli til að finna samhengi, sem áður voru mönnum ekki ljós. Þetta er ekki auðvelt í landi lokaðra gagnabanka.

Kennslubækur þessa námskeiðs taka mið af nýrri þróun. Annars vegar er stuðst við bók um rannsóknir blaðamanna almennt og hins vegar við bók, sem fjallar um notkun tölvunnar í rannsóknablaðamennsku. Báðar bækurnar tengjast samtökum á því sviði.

Við byrjum þó á þriðju bókinni, sem er orðinn þriggja áratuga gömul. Hún olli byltingu í rannsóknablaðamennsku og markar upphaf þess, að farið var að líta á hana sem sérstætt og sjálfstætt fyrirbæri, “All the President’s Men”.

Kennslubækurnar vísa mikið til upplýsingabanka, sem bandarískir rannsóknablaðamenn hafa komið upp:
www.ire.org
www.nicar.org
Áskrift að bönkunum kostar 30 dollara fyrir háskólanema.

www.poynter.org
Morgunfundur Als, Romenesko
www.globalinvestigativejournalism.org
www.dicar.org
www.fuj.dk
www.fgj.se
www.skup.no

Á þessu námskeiði er ekki kenndur reikningur, heldur gert ráð fyrir, að þið kunnið það, sem flestir blaðamenn kunna af reynslu sinni. Menn verða að kunna einfaldan reikning, þar með taldar prósentur og meðaltöl.

Þar sem Ísland er lokaðra land en Bandaríkin er sumt erfiðara eða ófært að gera á Íslandi. Ég reyni að vekja athygli á þessum mun á viðkomandi stöðum í yfirferð á kennslubókinni.

Gott væri að geta sagt, að sérhver blaðamaður sé rannsóknablaðamaður, en það væri ekki satt. Margir blaðamenn eru færiband fyrir opinbert ferli. Þeir skrá lýsingu helsta málsaðila, en staðfesta ekki, að það sé rétt, ná ekki í mikilvægu gögnin.

Sumir blaðamenn segja frá máli borgarstjórans. Aðrir segja líka frá máli oddvita minnihlutans, hafa tvíhliða frétt. Rannsóknablaðamaðurinn lætur ekki pólitíska aðila ráða ferðinni og kannar gögnin að baki umræðunum. Hann er sjálfstæður, frjáls.

Sumir eru ósjálfstæðir, háðir heimildamönnum sínum og taka efni þeirra trúanlegt. Æskilegra er, að rannsóknablaðamenn séu sjálfbærir, geti sjálfir metið, hvað er gagnlegt í pakka af upplýsingum, í stað þess að þurfa að láta aðra segja sér það.

Sérhver blaðamaður getur verið rannsóknablaðamaður. Hann þarf aðeins óseðjandi forvitni um, hvernig heimurinn virkar eða virkar ekki. Hún þarf að vera blandin efahyggju samþætta við hneykslun, sem fær útrás í uppljóstrun þess, er fer leynt.

Ef þetta er til, er hægt að kenna afganginn. “Rannsóknablaðamennska byggist á frumkvæði blaðamannsins, fjallar um mikilvæg mál, sem skýra tilveruna fyrir notendum. Og oftast vilja viðfangsefni rannsóknarinnar að málið fari áfram leynt.”

Einnig má skilgreina rannsóknablaðamennsku svo, að hún grafi undir yfirborðið og aðstoði þannig fólk við að skilja, hvað gerist í sífellt flóknari heimi. “Grafandi blaðamenn”. Ekki er þá nauðsynlegt, að blaðamaðurinn þurfi að yfirvinna fyrirstöðu.

Stundum er talað um, að blaðamaðurinn fari gegnum nokkra sammiðja hringi inn að kjarnanum í miðjunni. Hann bori sig utan frá og fari inn. Yst eru annars stigs heimildir og innra eru fyrsta stigs heimildir, innst er kjarni málsins.

Valið viðfangsefni rannsóknar:
Fréttaskot kemur frá gömlum vini eða óþekktum aðila. Birtar fréttir kalla á nánari útlistun. Röðun eða flokkun upplýsinga í gagnagrunni sýnir nýjan vinkil. Stundum er bara forvitni að verki.

Því miður reyna margir blaðamenn ekki við rannsóknir eða útreikninga af því að þeir eru vanir að taka gilda opinbera útgáfu frá heimildum, sem þeir vilja ekki styggja. Þeir eru ekki sjálfstæðir og verða ekki rannsóknablaðamenn.

Svona þarf ástandið ekki að vera. Bob Woodward byrjaði á vikublaði í Maryland og notaði venjuleg fréttaverkefni til rannsóknaverkefna. Þannig vann hann sig á venjulegum verkefnum inn á Washington Post og náði þar fullum þroska í Watergate.

Rannsóknartilgátan:
Það er öðru vísi að byrja með rannsóknartilgátu en með lokuðum huga.
Bestu rannsóknablaðamenn leita jafn eindregið eftir sönnunargögnum, sem hafna tilgátunni, og hinum, sem styðja hana.

Inngangur
Efi + fyrirstaða + þrautseigja = rannsóknablaðamennska.

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé