Textastíll
Tilvitnanir
Þín orð eða mín
Fréttir fjalla að miklu leyti um það, sem fólk segir og hvernig það segir það. Sem aðilar að fréttum, áhorfendur, vitni, upplýsingagjafar, sem pólitískir aðilar. Kliðurinn er endalaus. Einnig tilraunir blaðamanna til að eima úr honum tilvitnanir.
Beinar tilvitnanir eru ómissandi. Þær gefa staðfestingarsvip. Þær koma lesendum í snertingu við fólk eins beint og hægt er að gera á prenti. Sæmilega löng saga, sem skortir beinar tilvitnanir, er ófrjó eins og landslagið á tunglinu.
Beinar tilvitnanir eiga að gefa stutta og leiftrandi innsýn í lífið. Því miður eru ekki allar tilvitnanir stuttar eða leiftrandi, heldur andvana og ofhlaðnar. Það er ekki endilega þér að kenna, að fólk er hvorki gagnort né leiftrandi.
En þú getur valið það, sem þú birtir. Ekki nægir að setja gæsalappir. Þær breyta ekki rýti svíns í fúgu. Flestar tilvitnanir koma þó á hraðferð. Eru stutt innslag málflutningsmanns, lýsing lögreglumanns eða ryk, sem embættismaður þyrlar upp á flótta.
Það eina sem þú getur gert við beinar tilvitnanir er að nota þær eða hafna þeim. Þegar búið er að setja gæsalappir utan um texta, á hann að vera það, sem hinn tilvitnaði sagði. Það er ekki hægt að bæta textann umfram villur í málfræði.
Listin um beinar tilvitnanir felst í að vita ýmislegt: Hvenær á að vitna beint, hvenær á að vitna óbeint og hvenær á að gleyma öllu klabbinu. Dæmi um ómótstæðilega tilvitnun beina: “Læmingjar eru góðir liðsmenn, en líttu á, hvar þeir enda.”
“Þingmaðurinn sagði, að “á þessu fjögurra ára kjörtímabili hafi nefndin aðeins starfað í sex daga”.” Þetta er ekki efni í beina tilvitnun, svo að betra er að segja: “Þingmaðurinn sagði nefndina aðeins hafa hist í sex daga á fjórum árum.”
Stundum geta merkingarlitlar tilvitnanir sagt sérstæða sögu: “Persónulega sagt, fyrir mig sjálfan, að því er ég best veit, þá held ég ekki, að ég viti neitt, að því er best verður séð.”
Góðar tilvitnanir beinar eiga að segja það, sem hvílir á þeim, sem talar. Þær eiga að sýna fram á tilfinningu eða viðhorf einstaklingsins, helst á þéttan og áhugaverðan hátt.
“Við náum ekki endum saman”, sagði 36 ára afgreiðslukona og þriggja barna móðir í höfuðborginni. “Allt hækkar í verði. Við keyptum áður kjöt flesta daga, en nú er það útilokað. Við erum í biðröð eftir sykri og hrísgrjónum .”
Beinar tilvitnanir eiga að taka djúpt í árinni til að flytja söguna fram á leið. Ítrekanir eru þar hættulegastar. Beinar tilvitnanir eiga ekki að ítreka það, sem búið er að segja áður á annan hátt í textanum.
Ekki skrifa: “Stjórnarformaðurinn sagði, að fyrirtækið mundi hefja mesta verkfræðilega verkefnið í sögu þess. “Við munum hefja mesta verkfræðilega verkefnið í sögu okkar”, sagði hann við hluthafana og hlaut klapp að launum.”
Þrír úrfellingarpunktar … eru notaðir til að sýna úrfellingu í beinni tilvitnun. Gallinn við þá er, að þeir vekja meiri athygli á því brottfallna en því sem birt er. Sjaldgæft er, að úrfellingarpunktar séu notaðir í fjölmiðlum.
Skýringar og tilvísanir, sem varða beina tilvitnun, eru betri á undan henni, lakari á eftir. Texti, sem án allra skýringa hefst á beinni tilvitnun, veldur lesandanum pirringi, því að hann veit ekki einu sinni, hver talar þar.
Stundum þarf aðeins að laga beinar tilvitnanir. Stundum eru settar skýringar í sviga innan textans: “Hann sagðist ekki vita, hvert hann (Jón) hefði farið.” Ef meira en þetta þarf af skýringum, er betra að nota óbeina tilvitnun.
“Þetta er óvenjulegt. Við fáum ekki oft svona margar óskir,” sagði Jóna um 300 undirskriftir frá Jóni. Betra er að segja: Jón safnaði 300 undirskriftum. “Það er óvenjulegt,” sagði Jóna, “við fáum ekki oft svona margar óskir.”
Vertu alltaf viss um, að lesandinn viti, hver er að tala, en ekki leggja of mikla áherslu á það. Ekki setja of langa eða fyrirferðarmikla útskýringu innan í tilvitnaðan texta. Hún þarf að koma inn í eðlilegri málhvíld, til dæmis:
“Ég hélt, að ég yrði laus löngu fyrr,” sagði hann “en það fór á annan veg.”
“Sagði um” er orðalag, sem stundum er notað til að skýra það, sem ljóst er hvort sem er af textanum, og er því óþarft.
Ekki skrifa “Ákæran er ekki,” sagði lögfræðingurinn, “réttlætanleg á nokkurn hátt.” Betra er að sameina tilvitnunina. “Ákæran er ekki réttlætanleg á nokkurn hátt,” sagði lögfræðingurinn.”
Óheft árátta til beinna tilvitnana eða kannski öryggisleysi ginnir blaðamenn stundum. Þeir setja þá inn brot af tilvitnun, eitt eða tvö ómerkileg orð, sem notuð eru á hefðbundinn hátt: “Borgarstjórinn sagði það vera “lykilatriði” áætlunar sinnar.”
Þessi orð kunna hins vegar að vera mikilvæg til að leggja áherslu á orðavalið: Formaðurinn sagði, að Jón Magnússon væri ekki “rasisti” á neinn hátt. Eða: Þegar hann var handtekinn, sagðist Pétur vera “reddari”. Það lætur í ljós efa.
Næst á eftir því að hafa allt rétt eftir í beinni tilvitnun er að láta hana vera í samhengi við textann. Stundum er reynt að stytta tilvitnunina, þannig að óvart verður hún of ákveðin. Mikilvægt þrengingarorð fellur brott eða gamansemi hverfur.
Sérstakar gætur þarf að hafa á stuttum tilvitnunum í inngangi. Ef þar er felld niður aukasetning, sem dregur úr fullyrðingunni, er nauðsynlegt, að aukasetningin komi þar strax á eftir. Það er ekki nóg, að hún komi miklu neðar.
Oft hefur verið vitnað í James Watt innanríkisráðherra Reagans: “Ég veit ekki, hvað koma margar kynslóðir manna áður en Kristur kemur aftur.” Þar vantar þrengingarorð ráðherrans: “Við verðum samt að varðveita auðlindir okkar”.
Alls ekki má breyta spurningu í svar: Blaðamaður: “Finnst þér dómurinn hafa verið rangur”. Viðmælandi: “Ætli það ekki”. Birtur texti: “Hann sagðist telja “dóminn hafa verið rangan.”
Ekki vitna nema í eina persónu í tilvitnun. Ekki vitna í hóp: “Femínistar gerðu hróp að fundarmönnum. “Við samþykkjum ekki dýrkun á karlmannlegri ímynd”, sögðu þær.
Þótt óbeinar tilvitnanir séu ekki eins vandmeðfarnar, er þar að finna svipaðar gildrur. Ekki vitna óbeint í orðalag frá öðrum aðila en þeim, sem vitnað er beint í á sama stað í textanum. Fólk getur haldið, að óbeini textinn sé frá honum.
Stundum þarf að leiðrétta málfræðivillur, sem eru algengar í mæltu máli, en ekki viðurkenndar í skrifuðu máli. Markmiðið með því er ekki að fegra viðmælandann, heldur að létta lífið fyrir lesendum.
Hér er aðeins um plástrun að ræða. Ekki má taka snarvitlausan texta og snúa honum yfir á rétt mál. Stjórnmálamaður svarar á þann hátt, að það sýnir algert skilningsleysi á máli. Þá er nauðsynlegt, að skilningsleysið komi fram í textanum.
Hvað um þá, sem tala vont mál eða tala sérstaka mállýsku hóps. Ef Silvía Nótt segir: “Ég er tremma góð díva,” þá þarf að hafa það óbreytt eftir henni. Það vísar til málfars, sem hún notar, en er ekki hefðbundin villa.
Bölv og ragn og dónaskapur er annar vandi. Samfélagið sættir sig meira en áður við slíkt orðaval á flestum sviðum fjölmiðlunar. Það, sem gengur í sérhæfðu tímariti, gengur kannski ekki í dagblaði, sem höfðar á annan hátt til fólks.
Takmörkin eru breytileg á blöðunum. Venjan er að forðast dægurbundið bölv og ragn og dónaskap. Margir fleiri en Nixon nota slík orð svo óhóflega, að þau virka eins og uppfyllingar í þagnir í töluðu máli. Í slíkum tilvikum er auðvelt að sleppa þeim.
Ef bölv og ragn og dónaskapur er ekki til uppfyllingar, heldur varða málsatriði og varpa ljósi á þau, getur verið nauðsynlegt að birta orðin. “Ég ætla að sparka í litla rassinn á henni,” sagði George Bush eldri.
1) Það er ekki hlutverk blaðamanna að vernda fólk fyrir eigin orðum þess, en það er ekki heldur fagmennska að láta einhvern líta út eins og fífl, þegar hann hefur bara mismælt sig.
2) Ekki er hægt að gefa nákvæma forskrift fyrir mismun á notkun beinnar og óbeinnar ræðu. Valið byggist á aðstæðum, sem eru sérstæðar fyrir hvern texta fyrir sig.
3) Því meira sem bein tilvitnun líkist samtali í formi, þeim mun líflegri er textinn. Orðaskipti valda því, að lesandanum finnst hann taka meiri þátt, vera á staðnum, þar sem talað var.
4) Stuttar tilvitnanir eiga að falla að málfræði setningarinnar.
5) Forðist tvöfalda tilvitnun: “Hann sagðist berjast gegn því, sem hann kallaði “ögrun”.”
6) Sumar tilvitnanir eru orðnar svo útjaskaðar, að þær anga af skítalykt. Þær koma fram aftur og aftur: “Þetta er metnaðarfull tilraun.” “Ég elska fólk.” “Þetta var eins og atómsprengja.” “Þetta er mikill misskilningur.”
Tilvitnanir:
Þín orð eða mín
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
