Tónn

Textastíll
Tónn

Innri tónlist orðanna

Er texti þinn samtalslegur eða stífur, virðulegur eða galgopalegur, formlegur eða afslappaður? Tónninn ræður úrslitum um, hvort lesandinn er ánægður eða ekki. Setningafræðin hefur áhrif, en tónninn ræðst fyrst og fremst af vali orðanna.

Einar Ben: “Brúnirnar þyngjast. Þeir harðna á hvarm./Það hrökkva af augunum neista él./Riðullinn þyrpist með arm við arm./Það urgar í jöxlum við bitul og mél./Þeir stytta sporin. Þeir stappa hófum/og strjúka tauma úr lófum og glófum./Höfuðin lyftast. Hin lifandi vél/logar af fjöri undir söðulsins þófum.”

Halldór Laxness: “Ef stórt er spurt, verður oft lítið svar væni minn. Hann séra Jón boðaði fátt hér áður og enn færra nú. Sem betur fer, mundi margur segja. Ekki er það nú samt svo að við hérna séum á móti kenningum, og allra síst ef þarf ekki að fara eftir þeim. Kenningar eru til skemmtunar.”

Stutt, einföld og kunnugleg orð slá einn tón, útflúruð fjölkvæðisorð slá annan. Og svo er líka innri tónn í orðunum, mynstur af tilvísunum og myndum, sem fela sig undir yfirborðinu: Hús, heimili, íbúð, blokk, vistarverur: Þessi orð hafa misjafnan tón.

Stæling, endursögn, eftiröpun. Þessi orð hafa misjafnan tón. Sama er að segja um pólitíkus, stjórnmálamann. Ekki er ríkisstjórn sama og valdhafar eða landsfeður.

Forðastu snögg umskipti: Tónn þarf ekki að vera einlitur, en snögg umskipti í tóni eru truflandi. Blöndun mismunandi tóna ískrar eins og kalk á töflu. Tónn getur líka verið of upphafinn eða of tilfinningasamur.

Charles Dickens lætur Micawber segja: “Mér finnst, að pílagrímsferðir þínar um höfuðborgina hafi ekki enn verið víðtækar og að þú munir eiga í erfiðleikum með að komast um Babýlon nútímans. Í stuttu máli sagt: Þú getur týnst.”

Tilfinningasamt er orðaval úr auglýsingum: Frábært, gífurlegt, fyrsta flokks, einstætt, ljómandi, furðulegt, töfrandi, ótrúlegt, glæsilegt, einstakt, í fyrsta sinn, fjölbreytt, kynngimagnað, geggjað.

“Forvígismenn kapalkerfisins sögðu að langþráð opnun kerfisins verði 27. júni og leiði í garð nýja öld áhorfs í sjónvarpi.” Þetta þýðir á mannamáli, að kapallinn verði opnaður 27. júní.

Þegar leikdómur hefst með þessum orðum “Spennan gaus í loftinu eins og kampavínsbólur í sviðsljósi” veistu, að kominn er tími til að hætta að lesa. Gagnrýnandinn er greinilega uppalinn í auglýsingabransanum.

Okkur er ekki skemmt: Ekki skrifa um dauða, þjáningu manna og dýra í léttum tón eða af gamansemi. Það gefur rangan tón. Segðu ekki að “mikið hafi hvílt á manninum”, sem varð undir fíl, sem lagðist. Talaðu ekki heldur um stórslys sem óhapp.

Öfgar persónustíls: Stundum er lesandinn ávarpaður persónulega í sögum, sem gefa þess tilefni. En forðastu samt að setja hann í spor, sem hann sér ekki fyrir sér eða finnst jafnvel vera óþægileg.

Þú getur sagt: “Ef þú hefur einhvern tíma streitast við að reyta illgresi úr garði …” En ekki: “Ef þú hefur einhvern tíma látið þér detta í hug að bíta hausinn af lifandi kjúklingi …”

Dæmi um mistök: “Þú ert lögmaður í Arnarnesi, heldur uppi fjölskyldu og borgar reikningana. En í frístundum skrifar þú líka barnasögur með penna í nótubók með gormi í kilinum. Hvað áttu að gera, hætta við lögfræðina?” Ég? Segir lesandinn.

Ekki vera fáránlegur: Í grein um nýjar leiðir í barnauppeldi í leikskólum er ekki gott að skrifa: “Barnið tók upp eftirlíkingu af fósturlegi og sagði: Þetta er froskur.”

Ástæður geta verið áhættuþáttur í fréttum. Þú getur ekki verið viss um ástæður geranda í máli, nema þú lesir hugsanir. Oft eru ástæður líka blandaðar. Það er til dæmis ekki hægt að gefa sér að ástæður stjórnmálamanns séu alltaf annarlegar.

Stjórnmálamaður getur í senn verið að afla sér vinsælda og verið að mæla með máli, sem er honum kært. Ekki segja: “Ingibjörg Sólrún var greinilega að höfða til atkvæða barnafólks, þegar hún andmælti þáttöku fólks í kostnaði við skólamáltíðir.”

Pólitískur tónn: Ekki skrifa þetta: “Árni Þór, formaður skipulagsnefndar, kynnti þær góðu fréttir, að skólasjóðurinn hefði náð þremur milljörðum, en játaði svo, að hann væri að hugsa um að bjóða sig fram í embætti borgarfulltrúa.”

Hægt er að nefna hvort tveggja í fréttinni, en ekki setja samasemmerki á milli, ef orsakasamband er óvíst. Tilvísunin til atkvæða barnafólks og til embættis borgarfulltrúa getur komið fram aftar í fréttinni, þar sem talað er um bakgrunn.

Blaðamaður deplar ekki auga, glottir hvorki við tönn né les milli lína. Hann segir fréttir og getur svo komið með bakgrunn til viðbótar. Fyrst má tala um innlegg Halldórs Ásgrímssonar í kvótakerfinu og síðar má nefna, að hann eigi í kvótaútgerð.

Ekki gefa í skyn: Í sumum frásögnum rannsóknarblaðamanna er gefið það í skyn, sem rannsókninni tókst ekki að sannreyna: “Þótt ótrúlegt megi virðast, sagði Árni Johnsen ekki frá því í þrjú löng ár, að hann hafði sleppt þessu atriði úr skýrslunni.”

Notuð eru orðasambönd á borð við “þótt ótrúlegt megi virðast”, “eftirtektarverð tilviljun”, “þægilegur eldsvoði”, “sagði hreinskilnislega”, “skellti símanum á”, “fýlulegt svar”. Þarna er ekki verið að segja fréttir, heldur gefa í skyn.

Blaðamaðurinn talar eins og dálkahöfundur eða saksóknari og hefur engin áhrif. Ef þú hefur unnið heimavinnuna, hefurðu röð af sönnunargögnum, sem þú setur fram í einfaldri röð. Lesandinn sjálfur ræður því síðan, hvaða ályktanir hann dregur.

Því minna af tilfinningaþrungnum orðum, þeim mun betra. Því færri einkunnir, sem þú gefur, þeim mun betra. Því minna, sem skotið er inn af skoðunum, þeim mun betra.

Það borgar sig ekki að reyna að þvinga lesandann til fyrirfram ákveðinnar niðurstöðu. Margir neita að láta fara þannig með sig. Ekki má heldur gleyma kröfunni um óhlutdrægni, sem er hornsteinn rannsóknarblaðamennsku.

Gene Roberts: “Ég held, að mörg dagblöð fari flatt á því í rannsóknarblaðamennsku að skilgreina hana sem uppljóstrun um glæpamenn. Þetta setur blaðamenn í hlutverk löggunnar fremur en safnara upplýsinga.” Ritstjórnir eru ekki löggustöðvar.

Roberts áfram: “Aðalatriði rannsóknarblaðamennsku er, að hún grefur og grefur og grefur. Besti textinn er í sjálfu sér útskýrandi, af því að hann setur málin í ljós á svo lifandi hátt, að lesendur sjá málið og skilja textann.”

Óformlegur og afslappaður tónn höfðar til margra, en getur leiðst út í öfgar. Vertu ekki of kumpánlegur, það er eins og þú talir niður til fólks. Ekki segja, að Rússakeisari hafi fengið sparkið 1917. Hann var fangelsaður og síðan drepinn.

Nútíminn hefur breytt um smekk og vill fá fréttirnar ómengaðar. Minna er um hinn siðsama tónn, sem notaði veigrunarorð, kurteisislega umorðun staðreynda. Talað var um “heldri borgara”, ekki gamlingja, “misþroska börn”, ekki tossa.

Froða úr félagsvísindum er mikilvæg rót þessarar tegundar af fínimennsku. Önnur rót er stjórnarráðið og stofnanir þess. “Tekjubætandi aðgerðir” koma í stað “skatta”. “Gengisbreyting” í stað “gengislækkunar” var framlag Jóhannesar Nordal til tungunnar.

Stundum er viðeigandi að nota kurteisi í orðavali. Betra er að segja karl og konu hafa eytt nóttinni saman í stað þess að fara út í smáatriði. Veigrunarorð eru þó óviðeigandi, þegar þau eru notuð til að dylja mikilvægar staðreyndir.

Tónn fer eftir sögunni, viðfangsefninu, hæfni blaðamanns og smekk fréttastjóra. Tónninn er misjafn í Wall Street Journal, New York Times, New York Post og Los Angeles Times. Tónninn er misjafn í Fréttablaðinu, DV, Morgunblaðinu og Blaðinu.

Sameiginlegt er þó, að síðasta hálfa annan áratuginn hafa fjölmiðlar lagt áherslu á einfaldan og óskreyttan tón. Sem talar við lesendur, ekki niður til þeirra, sem skýrir, en predikar ekki, samræðulegan tón, ekki öskrandi tón.

Sagan af McElroy í Nodaway sýslu. (AP)

“Hann slóst ekki á götunum. Hann var sérstakur. Hann hræddi sál þína með því að stara á þig. Hann sveiflaði byssu og notaði hana stundum. Ef hann var með þig í sigtinu, elti hann þig. Hann starði þögull á þig og talaði með hvísli. Hann frysti.

Hann fæddist á bæ utan við þorpið. Þegar hann var drengur, datt hann af heyvagni og þurfti að fá stálplötu í höfuðið. Sumir undruðust, hversu illskeyttur hann var. Þetta er lítið þorp, 440 manns, bensínstöð, banki, pósthús, krá, kornturnar.

Kerry McElroy var ekki í stíl við þessa sveitasælu. Þess vegna eru allir fegnir og glaðir núna í Nodaway sýslu, þegar þeir tala um hann í fortíð. Hann er dauður. Enn eimir þó af óttanum, sem fylgdi honum, í nýrri og óvæntri mynd.”

Tónn
Fjölmiðlar leggja áherslu á einfaldan og óskreyttan tón. Sem talar við lesendur, ekki niður til þeirra.

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé