Textastíll
Tegundir greina
Þegar ritstjórar eru spurðir, hver sé helsti galli handrita, segja þeir: Vont skipulag. Þetta vonda skipulag á vinnu blaðamannsins stafar af slakri hugsun, sérstaklega á fyrstu stigum málsins, þegar áætlanir skipta mestu máli.
Lögmálin um lesandann:
A. Stríddu mér. Komdu með agn. Gefðu mér ástæðu til að hefja lestur.
B. Segðu mér, hvað vakir fyrir þér. Um hvað snýst sagan eiginlega?
C. Þú verður síðan að sanna mál þitt, sýndu mér rökfræðina.
D. Ég kaupi söguna. Skýra, sterka sögu með fínum enda.
Fyrsti lestur:
Nú er kominn tími til að lesa söguna yfir og pússa aðalþema hennar, sem er mikilvægasti hluti söguþráðarins. Mundu að leggja áherslu á atburði, hreyfingu. Aðalþemað þarf að vera vönduð smíði, stutt eða langt eftir atvikum.
Endirinn er líka mikilvægur. Hlutverk hans er að festa söguna í minni lesenda. Þar á ekki að segja staðreynd í fyrsta sinn í sögunni eða lýsa atburði í fyrsta sinn. Endirinn er oftast endurtekning með nýju og betra orðalagi. Hann er það, sem lesandinn man eftir.
Annar lestur:
Blundell semur efnisskrána ekki út frá viðmælendunum, heldur út frá þáttum sögunnar. Efnisskráin hjálpar til að ná utan um söguna í heild, hvar í henni er hægt að fjalla um ákveðin efnisatriði. Annars gleymast sum efnisatriði.
Það er pirrandi að þurfa að endurlesa löng viðtöl til að finna atriðið, sem maður heldur, að hafi komið þar fram, til dæmis ákveðin tala. Betra er að hafa atriðið í efnisskrá. Flokkaðu í forsögu, sögusvið, gildi, áhrif, gagnverkanir, framtíð.
Hleðslusteinasaga:
Flokkun efnisins í atriði, sem varða forsögu, sögusvið, gildi, áhrif, gagnverkanir og framtíð gerir blaðamanninum kleift að raða þeim upp í sögunni næst á eftir aðalþemanu. Úr þessu verða til blokkir, hleðslusteinar af texta.
Haltu skyldu efni saman í textanum. Efnisskráin auðveldar þér það. Þú ert kominn fyrst með inngang, síðan með aðalþema og loks með hleðslusteina skyldra atriða, sem koma hver á fætur öðrum inn í textann og búa samanlagt til sannfærandi sögu. Næst er að raða upp þessum hleðslusteinum.
Hleðslusteinaaðferð við greinaskrif hentar best, ef engin ein persóna einokar söguna og þegar margir þættir koma að einni atburðarás. Með því að flokka slíka sögu í hleðslusteina er hún gerð aðgengileg lesendum.
Tímaþráðarsaga:
Farðu oft út af tímaþræði sögunnar, en ekki lengi í hvert sinn. Lýsingar og útskýringar, fræðsla og athugasemdir og einkum tilvitnanir eru nauðsynlegir útúrdúrar, sem samt mega ekki skyggja á sjálfan söguþráðinn í tímaröð.
Útúrdúrar skapa fjölbreytni og koma upplýsingum á framfæri, en þá skortir hreyfingu, atburðarás og verða leiðinlegir aflestrar, ef þeir fara úr hófi. Þess vegna þarf að hafa á þeim stranga gæslu.
Þemasaga:
Þessi saga er með skilaboð. Í stað þess að rölta í réttri tímaröð gegnum hana, hamrar höfundurinn á nokkrum atriðum, sem hann vill setja í kastljós. Hann getur byrjað á dramatískustu atriðum fyrst, þótt það sé ekki í réttri tímaröð.
Ef þú átt mjög erfitt með að skrifa innganginn, geturðu frestað honum, þangað til sagan liggur öll í tölvunni. Áður en þú veist af, liggur eðlilegur inngangur ljós fyrir þér. Hugsunin við vinnslu greinarinnar framkallar eðlilegan inngang.
Lykilatriði frásagnar: Þegar við skrifum, tökum við hundruð lítilla ákvarðana um, hverning við sníðum til efnið. Sérhver saga hefur sínar eigin ögranir við okkur sem fagmenn. Flestar sögur kalla líka á almennar ákvarðanir, sem gagnast okkur aftur og aftur.
Lesandi dagblaðs skannar síður af kæruleysi og óþolinmæði. Hann vill vera gripinn í fyrstu málsgrein og að sagan þróist hratt í lestri. Hann biður höfundinn um að stríða sér og ögra í upphafi og gefi sér síðan ástæðu til að lesa áfram.
Loksins þegar lesandinn er búinn að lesa nokkrar línur, er hann búinn að festa áhuga sinn á henni og þolinmæði hans eykst. Ein besta leiðin til að fanga lesandann í innganginum er að hafa þar ráðgátu, spennusögu.
“Dag nokkurn í skólafríinu í sumar var drengur að nafni Billy Shannon á Don Cesar ströndinni. Hann var að synda í Mexikóflóa úti við dýptarmerkingarnar. Hann fann eitthvað gúmkennt strjúkast við fótinn og sá ugga yfir sjónum.”
Í innganginum eru ekki smáatriði, ekkert truflar hann. Það er góð aðferð við að hefja sögu. Þungur og flókinn inngangur fælir lesandann. Með því að hafa innganginn einfaldan, kemst ráðgátan, spennan sterkt í gegn.
“Með 346 farþega auk áhafnar tók DC10 flugvél frá tyrkneska ríkisflugfélaginu sig á loft frá Orly flugvelli við París á leið til London. Í 12.000 feta hæð kom svo skelfingin.”
Ein aðferð við inngang er að byggja spennu með ráðgátu í fyrsta málslið, leysa hana aðeins að hluta í öðrum málslið og ekki að öllu leyti fyrr en í hinum þriðja. Hægt að fara of langt í leit að ráðgátu. Ekki er nóg að segja: “Hæ, ég er hér með spennandi sögu handa þér.”
Margir þeir, sem skrifa greinar, forðast harkalega byrjun frétta og setja þess í stað eitthvað sætt fremst. Í margar sögur skortir raunar miðlæga frétt. Ef hún er þar hins vegar, er eðlilegt að hefja söguna eins og hverja aðra frétt.
Einfaldleiki: Gott dæmi um inngang krækir sig við það, sem á eftir fer í nokkrum orðum, í mesta lagi í einni línu eða tveimur. Ef þessi kræking er ekki eðlileg og snyrtileg, skaltu prófa aðra leið, skilja milli inngangs og meginefnis.
Gildi þemans: Inngangurinn má ekki gefa villandi mynd af því, sem kemur á eftir. Lesendur eru ósáttir við að vera plataðir. Byrjaðu ekki sögu um góða aðlögun Pólverja að Grindavík með því að segja smásögu af heimþrá gamals manns.
Eðlislægur áhugi: Dæmi úr daglega lífinu í inngangi er aðeins eins gott og sagan er sjálf. Vont er að byrja sögu með tilvitnun í fólk, sem er leiðinlegt eða segir leiðinlega hluti. Betra er að byrja hversdagslega án tilvitnunar.
“Þegar Grandi tilkynnti lokun fiskvinnslunnar á Akranesi í nóvember, sagði Jóna Jónsdóttir, sem hefur unnið við færibandið í aldarfjórðung: “Allir hafa áhyggjur”.” Svona persónugerving megnar ekki að breyta froski í prins.
Fókus: Dæmið, sem notað er í inngangi, á að lýsa lykilþætti sögunnar. Ef það kemur úr minni háttar kafla hennar, getur lesandinn sakað þig um blekkingu. Ekki birta í inngangi ávaxtasalat úr ýmsum köflum, taktu eitt atriði fram fyrir hin.
Skrifaðu til dæmis: “Hér koma litlu tölvurnar. Og beint á eftir þeim koma skúrkarnir.” Hér er í tólf orðum farið yfir aðalþemu greinarinnar og gefið í skyn, hvert sé sambandið milli þeirra, en hluti ráðgátunnar er enn óleystur.
Stundum er spurningunni HVERNIG ekki svarað í inngangi. Það kann að nægja sem óleyst ráðgáta: “Ef þú veist ekki, hvað þú átt að gera í frítímanum, geturðu reynt að nota hann til að finna út úr því. Þú getur borgað sérfræðingi fyrir það.”
Meðferð talna: Sumir blaðamenn telja tölur vera töfralausn og setja þær í bunkum inn í greinar sínar. Við eigum að taka tillit til talna og nota sumar þeirra, en reynum að hafa fjölda þeirra í hófi og ekki birta of margar í einni klessu.
Þú verður að vera vandvirkur í vali á tölum og varfærinn í notkun þeirra, af því að þær reisa óhlutlægan múr milli þín og lesandans. Mörgum tölum getur þú breytt í einfaldara form, rúmar 2 milljónir, í stað 2.187.276.
Öðrum tölum getur þú breytt í hlutlægan samanburð, miðað við verð meðalíbúðar, miðað við hæð Hallgrímskirkju, miðað við stærð Tjarnarinnar. Þú getur líka notað hlutföll, fjórði hver Íslendingur á flatskjá, fimmti hver á jeppa.
Fólk og tilvitnanir: Margar sögur verða ruglingslegar, af því að of margt fólk er í þeim. Það hægir á sögunni, gerir hana óskýrari og lengir hana. Oft fela þessar tilvitnanir í sér sjálfsagða hluti, sem ekki þarf að segja í beinni ræðu. Höfundur er of feiminn.
Stundum er svona margt fólk, af því að höfundurinn vill láta sjá, að hann hafi unnið heimavinnuna, hafi talað við marga. Hann felur sig bak við heimildirnar. Stundum telur hann sig vera að gleðja heimildarmennina, en hann á að gleðja lesendur.
Ef vitnað er í einhvern í grein, á það að hafa tilgang, annars sleppa því. Við tölum við fullt af fólki, án þess að nöfn þeirra komi fram, þótt ekki sé til annars en að geta haft eina rétta, sterka og sannfærandi tilvitnun í einn þeirra.
Varaðu þig á nafnlausum tilvitnunum. Þær eru umdeildar og eru raunar plága í blaðamennsku. Yfirlýsingar dularfullra persóna vekja grunsemdir lesandans og pirra hann að lokum. Notaðu slíkar aðeins um minni háttar atriði í frásögninni.
Horft til baka: Góðir eru endar, sem minna lesandann á aðalefni greinarinnar eða mikilvægan þátt þess: “Hvað gerum við hjá Disney? Við framleiðum hamingju.” Oft er einföld samantekt þó það eina, sem lesandinn þarf til að vera sáttur við endann.
Horft fram á við: Það, sem kann að vera óþarfa innlegg í miðri frásögn, kann að eiga vel við í enda hennar: “ “Ég verð í lagi til níræðs.” Hann hefur þá tólf ár eftir. Og 20 tinda, sem hann á eftir að klífa.”
Tegundir greina
Þegar ritstjórar eru spurðir, hver sé helsti galli handrita, segja þeir: Vont skipulag.
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
