Ritstjórn
Hendur í vösum
Roy Peter Clark & Don Fry, Coaching Writers, 2. útgáfa 2003
Bestu efnisstjórar vita, að allir höfundar þurfa aðstoð. Þeir þjálfa fréttamenn sína með því að tala við þá. Þeir ræða vandamál og aðstoða við lausn þeirra. Þjálfun er sjaldgæf enn sem komið er. En þessum fyrirlestri er ætlað að breyta því.
Ísland: Prófarkalesarar (þröngt):
Stafsetning.
Beygingar.
Orðtök.
Bandaríkin: Copy Editors (vítt):
Prófarkir (sbr. hér að ofan).
Staðreyndir.
Stíll.
Í Bandaríkjunum höfðu yfirmenn víðtæk afskipti af texta.
Á Íslandi hafa yfirmenn lítil afskipti af texta.
Breytingin í Bandaríkjunum felst í, að óbein afskipti taki við af beinum afskiptum.
Markmið þjálfunar er, að blaðamenn verði sjálfbærir, geti sjálfir unnið vinnuna sína. Sumir verða tregir í taumi og aðrir geta aldrei orðið sjálfbærir. Fjölmiðlar þurfa smám saman að koma sér upp hópi blaðamanna, sem eru sjálfbærir.
Breyting úr hefðbundinni ritstjórn í þjálfun gerist ekki á einum degi. Efni verður í fyrsta lagi skilað of seint og í öðru lagi vantar á síður, af því að efni er ekki orðið nógu gott. Breyting þarf að gerast í áföngum til að trufla ekki rennsli í vinnslu fjölmiðilsins.
Þjálfun er hin mannlega hlið efnisstjórnar. Hún felst bara í að tala á sérstakan hátt við höfunda. Getur þú spurt góðra spurninga? Getur þú fengið fólk til að tala? Getur þú hlustað? Geturðu séð mynstur? Geturðu lesið af forvitni? Geðjast þér að sögum?
Höfundar vilja, að efnisstjórar ræði hugmyndir að efni, sýni þeim aðferðir við að sjá og segja frá, kenni þeim að fókusera og skipuleggja sögur, segi þeim, hvað virki og hvað virki ekki. Þeir vilja semsagt vaxa í starfi.
Við búum við kynslóð efnisstjóra, sem halda, að þeir kunni ekki að þjálfa, sem eru hræddir við að þjálfa, sem vilja ekki þjálfa, eða sem halda, að þeir hafi ekki tíma til að þjálfa. Flestar kennslubækur um ritstjórn hafa sleppt mannlega þættinum.
Gamla leiðin var sú, að efnisstjórar breyttu greinum eins og þeim sýndist. Talið var, að höfundar mundu svo lesa greinina daginn eftir og meðtaka hugmyndirnar að baki breytingunum. Þetta virkar ekki. Vantar það atriði, að maður tali við mann.
Efnisstjórar og höfundar þurfa að verða hamingjusamari og afkastameiri. Þessi bók á að hjálpa þeim báðum. Hér er sagt frá ýmissi tækni við að gera samstarf efnisstjóra og höfunda skilvirkara en það hefur víðast hvar verið.
Þjálfun er ekki tímafrek. Tvær mínútur við að fela verkefnið. Tvær mínútur í spurningar, þegar fréttaöflun er lokið. Ein mínúta í aðstoð við inngang og skipulag. Fimm mínútur alls. Úr þessu kemur handrit, sem vaktstjórinn þarf ekki að umskrifa á tíu mínútum.
Þjálfun framarlega á ferli máls sparar tíma við lok ferilsins, þegar allir eru í tímahraki. Þjálfarinn spyr góðra spurninga og hlustar á svörin. Hann lítur á fréttamanninn sem sérfræðing. Í tóni spurninganna felst stuðningur og samstarf. Hann hjálpar við að bæta söguna.
Í spurningum og samtali lætur stjórinn höfundinn vita um, hvað hann telur mikilvægt. Upplýsingar eru mikilvægar, smáatriði eru mikilvæg, góð saga er mikilvæg, lesandinn er mikilvægur. Þjálfun er beitt við stuttar fréttir og langar greinar.
Minnisatriði:
* Þjálfun er ekki tímafrek.
* Er á fremri stigum ferilsins.
* Góðar spurningar og hlustun.
* Þjálfarinn segir álit hispurslaust.
* Þjálfarinn miðlar gildismati.
* Í stuttfréttum og langgreinum.
Þjálfari tekur ekki yfir stjórn á sögunni. Hann leyfir höfundi að leiðrétta hana. Hann eykur sjálfstraust og ábyrgð höfundar á sögunni. Hann eyðir ekki sínum tíma í að laga brotna sögu. Hann er búinn að vinna sína vinnu framar í ferli sögunnar.
Þótt þessi aðferð auðveldi ritstjórn, þegar árangri hefur verið náð, er hún tímafrek í upphafi. Hún leiðir til, að sumir höfundar ná ekki að ljúka grein í tæka tíð fyrir dauðaskil. Birtingu er frestað til næsta dags og velja verður aðra grein í staðinn.
Dreifa má þessum startkostnaði á vikur eða mánuði með því að taka aðeins hluta starfsliðs í þjálfun í einu, til dæmis fimm manns í hverri viku. Það auðveldar útgáfu fjölmiðilsins frá degi til dags á yfirfærslutímanum.
Þjálfun bætir ekki bara þessa einu sögu, heldur líka allar hinar, sem síðar koma. Ef höfundur fær ekki tækifæri til að handleika villur sínar, endurtekur hann þær aftur og aftur. Þegar allt er lagað á síðustu stundu að höfundi fjarstöddum, vex hann ekki í starfi sínu.
Þegar saga er löguð að fjarstöddum höfundi, verða þeir andstæðingar og borgarastríð kemur í stað samstarfs. Með þjálfun eykst geta og sjálfstraust höfundarins. Þjálfarinn hjálpar höfundinum að átta sig á, hvað virkar í sögu. Þjálfun er andstæða fixunar, leiðréttinga.
Minnisatriði: (Þjálfa eða laga)
* Ritstjóri þjálfar höfund
Ritstjóri lagar söguna.
* Ritstjóri þjálfar oft í ferlinu.
Ritstjóri lagar í lok skilafrests.
* Þjálfun þroskar höfund.
Lagfæring kemur sögu í blað.
* Þjálfun eflir sjálfstraust.
Lagfæring rýrir sjálfstraust.
* Þjálfun byggist á styrk.
Lagfæring sýnir veikleika.
* Þjálfun sameinar fólk.
Lagfæring sundrar fólki.
* Þjálfun eykur sjálfstæði.
Lagfæring veldur óánægju.
* Þjálfun stuðlar að áhættu.
Lagfæring stuðlar að hefðum.
* Þjálfari spyr og hlustar.
Lagfærandinn stýrir sögunni.
* Þjálfari deilir ábyrgðinni.
Lagfærandinn tekur ábyrgðina.
Höfundar við fjölmiðla vilja svörun. Þeir vilja, að stjórinn hlusti á sig. Þeir vilja einlægt lof. Þeir vilja sértæk ráð og gagnrýni. Þeir vilja, að stjórar séu tilraunalesendur. Þeir vilja fá útskýringar á lagfæringum. Þeir vilja hafa aðgang að yfirmanni.
Orðalagið hér að framan vísar til prentmiðla. Þjálfun á þó ekki síður við miðla í ljósvakanum eða á vefnum. Í Coaching-bókinni eru kaflar um sérstök atriði þjálfunar á hverri tegund vinnustaðar, prentmiðli, ljósvakamiðli, netmiðli.
Samráðaritstjórn (Donald Murray):
* Nýtir þekkingu og reynslu höfundar.
* Gefur höfundi ábyrgð á sögunni.
* Skapar umhverfi góðrar vinnu.
* Þjálfar höfundinn, svo að lagfæringar verða óþarfar.
Yfirmenn hafa mikið að gera, vinna við margt í senn. En margt er hægt að gera á 2 mínútum. “Hvað gerðist?” “Hvað vilja lesendur vita?” “Hversu mikið pláss þarftu?” “Hvenær fæ ég textann?”
Í samtölum aðila er það einkum höfundurinn, sem talar. Hann veit ekki, hvað hann veit, fyrr en hann segir það. Góðir ritstjórar hlusta, sýna líkams og andlitstjáningu. “Hvernig gengur”, spyr stjórinn og gefur höfundinum orðið.
Þótt höfundur hafi skilað handriti, er ekki víst, að hann sé ánægður með það. Samtal leiðir til skilnings á vandamálum í sögunni. Þessi vandamál þarf að finna snemma í ferli hennar, áður en henni er skilað. Skortur á fókus er algengasta vandamálið.
Sögur eiga að “gúmma”. Höfundurinn á að fá söguna í hausinn aftur. Það sparar vaktstjóra tíma í lokin og eykur skilning höfundarins á verki sínu. Smám saman fer hann að skila góðu verki.
Samráð þarf:
* Við úthlutun verkefna.
* Meðan fréttaöflun stendur.
* Fyrir fyrsta uppkast.
* Þegar uppkasti er skilað.
* Eftir birtingu.
Spurningar stjórans:
* Hvað gerðist?
* Um hvað er fréttin?
* Hvað þarf lesandinn að vita?
* Hverning gerir þú það ljóst?
* Hefurðu fundið fókus?
* Hver er besta tilvitnunin?
* Hvaða fólk er áhugaverðast?
* Hvað væri gott niðurlag?
* Hvernig veistu það?
* Hvernig leit málið út?
* Hvað verðurðu lengi að þessu?
* Hvenær fæ ég fréttina?
Hlustun:
* Finndu réttan stað til að tala.
* Skildu táknræna landafræði (hlið við hlið).
* Forðastu truflanir (símans).
* Skildu markmið þín.
Tækni í samræðu:
* Áhugi: “Ég skil.” “Hmmm.”
* Endurtekning. Þú hefur heyrt.
* Mat á orðum hins: “Þér finnst…”
* Niðurstaða: “Eins og ég skil þig.
* Augnsamband. Þú hefur áhuga.
* Andlitstjáning. Þú hefur áhuga.
* Líkamstjáning. Þú hefur áhuga.
Ekki láta augun flakka yfir salinn. Ekki kalla yfir öxl höfundarins í annan starfsmann og segja síðan: “Hvað varstu að segja?”
Ekki taka við handritinu, láttu höfundinn um að laga það. Ekki taka apann á öxlina.
Góðar aðstæður samtals eru, þegar stjóri og höfundur sitja hlið við hlið framan við skjáinn og höfundurinn er með fingur á lyklaborðinu. Ekkert er athugavert við, að menn leiki sér fram og aftur í ýmsum útgáfum textans. Gott er að benda á ýmsar leiðir, ekki eina.
Minnisatriði:
* Starfaðu hratt.
* Láttu höfundinn tala fyrst.
* Hlustaðu á höfundinn.
* Finndu út, hvað honum finnst.
* Hjálpaðu við að finna vandann.
* Spurðu til að uppgötva göt.
* Vertu með í öllu ferlinu.
* Gerðu höfundinn ábyrgan fyrir lagfæringum.
* Ekki vera langminnugur á ósamkomulag.
* Vertu sjálfum þér samkvæmur og áreiðanlegur.
* Notaðu ýmsa samræðutækni.
* Þjálfaðu án þess að lesa söguna.
Taktu ekki hendur úr vösum.
Sjá nánar:
Roy Peter Clark & Don Fry, Coaching Writers, 2. útgáfa 2003
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
