Blaðamennska
Heimildir-Lesendur-Skipulag
Ómissandi er fastur hópur heimildamanna. Þeir vita um fréttir og vita, við hverja á að tala til að fá þær staðfestar. Sumir hafa meiri yfirsýn á slíkum sviðum en annað fólk og þeir eru sjálfkjörnir heimildamenn blaðamanna.
Þrjár reglur um heimildir :
Í fyrsta lagi þarf að finna upplýsingar og fá þær staðfestar.
Í öðru lagi þarf að birta fólki þetta á viðeigandi og áhugaverðan hátt.
Í þriðja lagi þarf að að átta sig á, að oft er enn ekki öll sagan sögð.
Skjöl:
Skjöl, þar á meðal Google. Flest fréttamál hafa slóð af skjölum (paper trail). Gerðu ráð fyrir, að skjöl séu til. Tölvupóstur er skjal, samanber samráðamál olíufélaganna. Uppsláttarrit eru að mestu komin á vefinn.
Málsskjöl, dómar, hlutafélagaskrá, reikningar, tilkynningar, uppsláttarrit, fasteignaskrá, bifreiðaskrá, símaskrá, skattskrá. Alls konar skrár eru til, sem gott er að fletta upp í. Árlegur hvellur verður, þegar skattskráin kemur út.
Off-the-record heimildir fela í sér bakgrunnsupplýsingar, reynast misjafnlega vel. Embargo heimildir fela í sér frestun birtingar, illa séðar af fjölmiðlum. Ofangreindar heimildir binda hendur þínar og eru lítið notaðar.
Nafnlausir heimildamenn eru mikið notaðir í bandarískri blaðamennsku, en lítið hér á landi. Þar telja ritstjórar, að þetta sé oft eina leiðin til árangurs. Fræg dæmi: Watergatemálið, Pentagonpappírarnir, Marylandfangelsið.
Láttu aldrei ónafngreinda heimild hafa skoðun á nafngreindri persónu. Byggðu aldrei frétt á tilvitnunum í nafnlausa heimildarmenn. Hvaða hlutdrægni hafa þeir? Eru til aðrir heimildarmenn, sem segja annað?
Í rannsóknablaðamennsku má nota tvo sjálfstæða, nafnlausa heimildarmenn, en þá verður fréttastjóri/ritstjóri að vita nöfnin. Ef nafnlaus heimildarmaður blekkir þig, er þér heimilt að segja, hver hann er. Hann hefur rift samningi.
Heimildafólk: Gefðu upp heimildir, oft vilja nafnlausir heimildarmenn koma röngu á framfæri. Þeir vilja sleppa ódýrt með því að koma ekki fram undir nafni. Í flestum tilvikum eru fréttir þó svo einfaldar, að enginn vandi er með heimildamenn.
Ritstjóri, fréttastjóri, vaktstjóri skoða fréttina línu fyrir línu, skoða staðreyndir og fullyrðingar. Hvernig vitum við þetta? Hví ætti notandinn að trúa þessu? Fyrir hverju er gert ráð í þessari setningu?
Spurningar vakna hjá hverjum, blaðamanni, heimildarmanni, lesendum? Hverjar eru heimildirnar, eru þær fleiri en ein? Er inngangurinn réttur? Hafa allar staðreyndir verið tékkaðar? Eru upplýsingar um bakgrunn fullnægjandi?
Er vitað um alla málsaðila og koma þeir fram? Dregur frásögnin taum eða er hún hlaðin gildismati? Vantar eitthvað í fréttina? Er vitnað rétt í fréttinni? Á ritstjórnarskrifstofum er talið eðlilegt, að spurt sé slíkra spurninga.
Varaðu þig á félagslegum rétttrúnaði. Hann skín víða í gegn í heimildum. Blaðamenn þurfa að sýna aðgát í umgengni við hann, bæði til að forðast hann í sumum tilvikum og í öðrum tilvikum til að brenna sig ekki á honum.
Fjórar tegundir lesenda:
1. Sumir vilja fylgjast með, vita um samfélagið, umhverfi sitt. Fréttamiðill er kaffihús upplýsinga. Þessir lesendur ætlast til, að fjölmiðillinn færi þeim nokkurn veginn heildstæðan pakka af fréttum á ótalmörgum sviðum.
2. Sumir vilja vera í félagslegu sambandi, nota blaðaefni í samtölum. Tilvitnun í frétt brýtur ísinn í samtali. “Sástu fréttina á Stöð 2 um …” Þetta er svipað og aðrir nota bíómyndir til að brjóta ísinn. Oft eru þetta smáfréttir.
3. Sumir vilja afþreyingu. Vel skrifað og upp sett, persónulegt, ágengt blað vekur mörgum lesendum gleði. Margir hafa ánægju af tvíeggjuðum fyrirsögnum eða eitruðum bréfum til ritstjórans. Þeir vilja ekki að fjölmiðillinn sé leiðinlegur.
4. Hjálp við ákvarðanir, við að lifa lífinu. Hvar eru tilboðin, hvernig á að fá gert við bilanir, hvernig á að umgangast hrotur. Líf okkar felur í sér margs konar ákvarðanir, sem kalla á þekkingu. Fréttamiðillinn er vinur í þeirri raun.
Lesendur: Þeir eru margs konar, góðborgarar, frjálslyndir, forvitnir, uppreisnargjarnir. Þeir hallast að mismunandi fjölmiðlum, sem hafa mismunandi stíl. Sumir vilja tempraða uppsetningu, aðrir eru fyrir æsinginn.
Önnur skipting í fjórar tegundir lesenda:
1. Hræsnarinn.
Vill ekki láta raska ró sinni. (Mbl)
2. Hinn forvitni
Tekur rólega fjölmiðlun besta, en telur, að óróleg fréttamennska eigi rétt á sér. (Fréttablaðið)
3. Hinn uppreisnargjarni
Telur þjóðfélagið vera fullt af vandamálum, sem fjölmiðlar eigi að koma upp um. (DV)
4. Hinn skemmtanafíkni.
Vill fyrst og fremst láta skemmta sér. (Séð og heyrt)
Ábyrgð og skipulag:
1. Útgefandi: Umboðsmaður eigenda, ræður or rekur ritstjóra.
2. Framkvæmdastjóri: Oft prókúruhafi. Fjármál og rekstur.
3. Ritstjóri: Ábyrgðarmaður gagnvart lögum. Varðveitir ritstjórnarstefnu.
4. Fréttastjóri, innblaðsstjóri: Aðalverkstjórar á ritstjórn.
5. Vaktstjóri: Verkstjóri á vakt. Raðar inn á síður blaðsins.
6. Efnisþáttarstjóri: Yfirmaður efnisþáttar. Sportstjóri. Menningarstjóri.
Veraldlega valdið:
1. Framkvæmdastjóri: Oft prókúruhafi. Sér um fjármál, rekstur.
2. Markaðsstjóri: Reynir að sjá fjölmiðilinn með augum notandans.
3. Auglýsingastjóri: Sér um auglýsingar og smáauglýsingar.
4. Dreifingarstjóri: Minnir sífellt á, að menn standist tímasetningar.
5. Tölvutæknistjóri: Veit hvað er á seyði bak við lyklaborðin.
6. Framleiðslustjóri: Sér um flæði blaðsins og réttar tímasetningar þess.
Deildafundir daglega (fréttafundur, innblaðsfundur, helgarblaðsfundur).
Yfirmannafundir daglega (forsíða, ákvörðun burðarfrétta, frétta undir strik, eindálka).
Fagfundir vikulega (íþróttir, ljósmyndir, prófarkir, umbrot).
Gæðafundir vikulega (kennsla, áherslubreytingar, hugmyndir).
Framtíðarskrá (fyrir vikuna, fyrir mánuðinn, fyrir næsta ár).
Verkefnaskrá (einstakra blaðamanna, þeir halda utan um, strika út, bæta við).
Sex reglur um vinnuskipulag:
1. Ekki eru allar hugmyndir góðar. Hugmyndir geta komið frá hverjum sem er.
2. Skipulegðu, skipulegðu fram í tímann. Settu upp áætlanir.
3. Ekki fara einföldustu, ódýrustu leiðina. Það getur hefnt sín.
4. Skildu, hvenær málið er dautt. Á endanum verða lesendur leiðir.
5. Hafðu hugmyndir í vinnslu. Fleiri en ein varahugmynd er heppileg.
6. Líttu á hugmyndina sem verkefni, ekki sem vandamál. Vekefni eru til að leysa þau.
Stórfrétt:
Útkall, skipulag þess, hverja á að kalla inn. Blaðamenn og ljósmyndarar strax á vettvang. Verkaskipting og stjórnborð verkaskiptingar. Besti höfundurinn safnar efni saman og endurskrifar. Opna göt í blaðinu fyrir stórfréttina.
Setja upp stjórnstöð á vettvangi, ef þarf. Hafa einn/tvo blaðamenn til vara. Láttu ekki smáfréttir vefjast fyrir stóru fréttinni. Sveigjanleiki flæðisins er notaður til hins ítrasta til að rýma til fyrir stórfréttinni.
Dómstólar og glæpir:
Nákvæmni skiptir mestu, ekki fara rangt með neitt. Lögregla og dómstólar reyna oft að fela staðreyndir. Þú verður að þekkja reglurnar, kunna réttarstöðu þína. Upplýsingalög eiga að heimila blaðamönnum að komast í skjöl.
Þekktu verkaskiptingu embætta og skilgreiningu orðaforða þeirra. Muna að fylgja máli eftir alla leið, þótt það taki ár og daga. Gættu að því, að skráningar hjá lögreglu geta verið misvísandi. Stórmál getur verið að baki titilsins: Innbrot.
Blaðamaður þarf að vita, hver er munur á kæru og ákæru. Hver sé munur á morði og manndrápi. Hver sé munur á vitni og grunuðum. Góð samskipti þarf við lögreglu, dómara, lögmenn. Gott er að þeir sjái, að þú skilur hugtök þeirra.
Rannsóknablaðamennska:
Gerðu vinnuna þína sjálfur. Ekki lepja upp úr öðrum fjölmiðlum.
Hræðslan við að vera skúbbaður hefur afsakað mörg slys í blaðamennsku.
Mikilvægast í rannsóknablaðamennsku er að ná í gögnin.
1. Eigin rannsóknir (Watergate). Blaðamenn eru sjálfir á kafi í leitinni.
2. Túlkun á rannsóknum annarra (The Pentagon Papers). Yfirsýn, samþætting.
3. Fréttir af rannsóknum annarra (National Security Agency). Leki.
Í mörgum tilvikum byggist rannsóknablaðamennska á leka upplýsinga.
Uppljóstranir rannsóknablaðamennsku þurfa að vera skýrar.
Of umdeildar og þvælulegar niðurstöður veikja trúverðugleika rannsóknar.
Margir lesendur eru beinlínis ósáttir við rannsóknablaðamennsku. Góðborgarar vilja lifa í kyrru þjóðfélagi, vilja ekki, að steinum sé velt við. Skíturinn af völdum rannsóknablaðamennsku festist oft við sjálfa fjölmiðlana.
Til minnis: Í rannsóknablaðamennsku má nota tvo sjálfstæða, nafnlausa heimildarmenn, en þá verður fréttastjóri/ritstjóri að vita nöfnin. Nafnlausir heimildarmenn eru hættulegt fyrirbæri, sem kalla á mikla gát. Því þurfa aðrir að staðfesta frásagnir þeirra.
Heimildir eru margs konar, skjöl, viðtöl, lýsingar. Best er, að þær séu nafngreindar.
Lesendur eru margs konar, góðborgarar, frjálslyndir, forvitnir, uppreisnargjarnir, skemmtanafíknir.
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
