Nýmiðlun
Samþætt prent
Margar reglur um ljósvakaskrif gilda líka um prentskrif. Þau þurfa að vera í germynd, vera skýr og þétt. Þurfa að taka á hv-unum sjö. Málsgreinar mega ekki vera flóknar. Tilvitnanir og nafngreindar heimildir efla traust, trúverðugleika og mannlega þætti.
Sjö undirstöðureglur frétta:
Hver (gerði, sagði) hvað, hvar, hvenær, hvernig, hvers vegna og hvað svo?
Hefðbundin blaðamennska gerir ráð fyrir, að fréttir svari öllum þessum spurningum.
Fín 45 orða frétt svarar öllu:
“Lalli Jóns braust inn í Búlluna við Mýrargötu upp úr miðnætti í nótt. Hann braut rúðu í eldhúsi og fór þar inn. Nágrannar urðu þessa varir og gerðu viðvart. Lalli náðist á staðnum og sagðist hafa verið svangur. Mál hans verður tekið fyrir eftir páska.” (45 orð)
En prentið skortir hljóð og lifandi myndir. Prentsögur þurfa að lýsa vettvangi og atburðum með orðum og ljósmyndum. En þær hafa líka meira pláss, sem gefur kost á skýringum og samhengi, meira baksviði og meiri tilvitnunum.
Pláss í fréttablaði er langt frá því að vera eins takmarkað og í ljósvakanum. Þessi viðbótarvídd prentsins nýtist best í skýringum og samhengi, fleiri sögum og meiri dýpt. Á prenti birtast smáatriðin, sem lýsa stóru atriðunum.
Hæfnin við að ná smáatriðum, dýpt og samhengi nýtist einnig góðri blaðamennsku í ljósvaka og á vef. Á hinn bóginn getur myndrænn skilningur nýst blaðamennsku á prenti. Meiri drættir eru í prenttextanum, fleiri gráir tónar, dýpra er grafið, betri tölur.
Inngangur á prenti:
Tilbrigði við stef
Tveir flokkar innganga:
* Segðu mér fréttina.
* Segðu mér söguna.
Eða:
Harður og mjúkur inngangur.
Beinn og frestaður inngangur.
Harður inngangur segir frétt:
Þrenns konar harður inngangur:
* Samantekt. Flest hv-in.
* Regnhlíf eða Haglabyssa. Tvær eða fleiri sögur undir sama hatti.
* Frestaður eða Blindur. Skilur eftir atriði, sem síðar kemur fram.
Prentstíll er annar en ljósvakastíll. Inngangur má vera lengri, tvær eða þrjár málsgreinar, en samt stuttur, 25 orð eða styttri. Hann er ekki í núinu og notar því þátíð. Styttingar og skammstafanir eru á prenti. Þar er líka hægt að lesa gæsalappir. Tilvitnanir á undan.
Prentstíll fjallar um það, sem gerðist í gær og notar orðalagið “í gær”. Byrja má inngang á skýringarsetningu eða á sértæku atriði. Samt verður fókusinn að vera traustur. Freisting til langhunda stafar oft af óljósum fókus. Hætta er á töskuinngangi:
Í töskuinngangi er reynt að troða öllu í innganginn. Notandinn mætir þá “og hvað með það” vandamálinu. Öfugi píramídinn er hefðbundinn á prenti. Í ljósvaka þarf enda, síður á prenti. Aftur er þó komin krafa um enda á prenti. Lestu prenttexta yfir, ef þú getur.
Mjúkur inngangur segir sögu: Hann frestar broddsetningunni. Mjúkir inngangar nota sagnalist. Kjarni málsins er afhjúpaður í “nut graph”, kjarnanum, sem kemur á eftir inngangi. Þá er ætlast til, að lesandinn átti sig og segi: “Aha! Það er átt við þetta.”
Af því að kjarna málsins er frestað í mjúkum inngangi, er hann oft kallaður frestaður inngangur. Það gengur best í löngum greinum.
Fjórar tegundir mjúkra innganga:
* Örsaga,
* Dæmisaga,
* Sviðsmynd,
* Spenna.
Sviðsmynd byrjar oft á lýsingu á aðstæðum, atburði eða vettvangi. Blaðamaðurinn notar orð til að búa til sviðsmynd. Spennuinngangur lýsir oft manni eða atburði á þann hátt, að lausn gátunnar birtist aftar í sögunni.
Stundum er notaður tvenndarryþmi andstæðna á prenti (jin-jang), stundum þrenndarryþmi (með “nut graph” í þriðja málslið). Stundum er blandað saman frétta- og sagnafrásögn (news plus).
Stundum flækist mjúkur inngangur svo mikið inn í sagnalist, að fréttin týnist. Það er kallað “jello” blaðamennska og hefur lengi verið til vandræða. Sbr. “narrative” blaðamennska. Saga í blaði getur verið gott lesefni, en ekki haft neinn tilgang.
Rödd og tóni bætt við prent: Inngangurinn gefur tóninn og kynnir röddina. Þú verður að reiða þig á orðin tóm. Rödd er aðferð höfundar við að tala beint við lesandann af síðum blaðsins. Í blöðum er margur tónn, annar á leiðarasíðu, hinn á neytendasíðu.
Tónn frétta er hreinn og beinn, alvarlegur og ábyrgur. Hann er skýr, þéttur og einfaldur. Rödd frétta er hins óhlutdræga skoðanda. Tilfinningar koma fram í tilvitnunum. Í löngum greinum kemur tónninn oft úr tilvitnunum.
Inngangur gefur rödd og tón, en öll fréttin verður að fylgja því eftir.
Hugarfar samþættingar tekur eftir, að frásögn frétta og upplýsinga er svipuð á prenti og á vef. Góð sagnalist í fréttum er góð sagnalist.
Samhengi og smáatriði prents: Baksvið, athyglisgáfa, óvenjulegt, öðru vísi. Grafa dýpra, fara undir yfirborðið. Baksviðsþekking er oft það, sem prentmenn hafa fram yfir ljósvakamenn. Sérhver frétt á sérsviði prentmanns verður hluti af baksviðsþekkingu hans næst.
Athygli sér smáatriði, gefur efni í vettvangslýsingar. Athyglisgáfa sér það, sem fer framhjá öðrum. Oft er það, sem þú manst úr viðtali, án þess að skoða nóturnar, það mikilvægasta úr því. Smáatriði birtast líka í fleiri viðtölum. Það er um að gera að grafa.
Punkturinn yfir i-inu:
Orð eiga að vera nákvæm. Staðreyndir, stafsetning, málfræði eiga að vera rétt. Leiðréttingardálkar blaða eru fullir af smáatriðum. Menn þurfa að grafa lengra, ná í enn eina heimild. Regla: “Ef þú ert í vafa, láttu það eiga sig.”
Nákvæmar tilvitnanir:
Vegna trausts þarf efni innan gæsalappa að vera nákvæm uppskrift. Allt annað er blekking. Sumir hreinsa þó þetta efni af verstu málvillum.
Tilvitnanir þurfa að hafa tilgang.
Þrenns konar tilvitnanir:
* Bein ræða, notar orð nákvæmt.
* Bein ræða með úrfellingarpunktum.
* Óbein ræða.
* Beinn setningarhluti.
Stafsetningartákn, svo sem kommur, eru innan gæsalappa.
Nákvæmar staðreyndir:
Í prenttexta eru skilgreiningar nákvæmar, nöfn stofnana og titlar fólks eru í fullri lengd. Lítilfjörlegar villur geta haft alvarlegar afleiðingar, rýrt traust fólks á fjölmiðli og höfundi.
Nákvæmni, stafsetning, meining: Ekkert skaðar trúverðugleika fréttar meira en rangt orð. Pétur er ekki sama og Pjetur. Leiðréttingarforrit sýna ekki rétta notkun orða, finna stafsetningarvillur, ekki notkunarvillur.
Prentmál virðist varanlegt.
Leiðréttingar:
Flest fréttablöð hafa leiðréttingar í boxi eða dálki á bls.2. Sum blöð krefjast þess, að blaðamenn skrifi minnisatriði með útskýringum, hvernig villan varð til og hvers vegna og hvað þeir ætli að gera til að hindra slíkt í framtíðinni.
Fylgdu peningaslóðinni: Woodward og Bernstein. Reiknaðu dæmin: Fé og tölur haldast í hendur. Þú þarft að kunna með tölur að fara, vantreysta upprunalegri heimild. Þú þarft oft að þýða tölur og stærðfræðihugtök á mannamál. Hvað borgar fólk?
Prósentur:
Gerðu mun á prósentum og prósentustigum. Oft er villst á því. Prósentustig eru reiknuð af upprunalegu hundraði, en prósentur af prósentu eru reiknaðar af nýju hundraði. Athuga líka, að prósentur upp og niður eru misjafnar.
Kannanir:
Prósentuvandi er metur í fréttum af könnunum. Þar eru margar gildrur. Ein er skekkja og staðalfrávik. Hversu tilviljanakennt er úrtakið? Hverjir eru spurðir? Hvert er orðalagið? Hver er bak við könnunina? Stórt úrtak?
Blaðamenn eiga að spyrja um gildi niðurstaðana í vísindum. Hvað var gert til að tryggja vísindagildi þeirra? Eru þær tölfræðilega réttar og sannreynanlegar? Eru fordómar að baki? Eru til aðrar skýringar á niðurstöðunum.
Þekkið mun á orsakasamhengi og tölfræðilegu samhengi. Í orsakasamhengi er annað atriðið áhrifavaldurinn, en í tölfræðilegu samhengi er ekki vitað, hvort atriðið er áhrifavaldurinn. Samhengi felur ekki endilega í sér orsakasamhengi.
Þekkið mun á ýmiss konar meðalatli,
* venjulegu meðaltali (average, mean),
* miðgildi (median) og
* hágildi (mode)
Hver aðferð hentar sumum aðstæðum, ekki öðrum.
Fjárhagsáætlanir eru fjársjóður frétta. Sumir miðlar nota margmiðlun til að útskýra slíkar áætlanir. Einkum ætlast notendur til, að fréttablöð skoði slíkar áætlanir opinberra aðila ofan í kjölinn.
Blaðamaður þarf að vita, hvað er frétt (maður bítur hund, óvenjulegt). Hið venjulega er sjaldnar frétt en hið óvenjulega. Í hverri frétt þarf að finna fókus, sem gefur fyrirsögn og fréttin er skrifuð út af þeirri fyrirsögn.
Blaðamaður þarf að átta sig á samhengi staðreynda (brúðguminn mætti ekki í kirkjuna, hvers vegna?). Allt getur verið rétt í frétt, en sjálfan sannleikann vantar í hana, af því að lykilatriði í málinu kemur ekki fram.
Blaðamaður þarf að sjá undir yfirborðið (PR menn eru alls staðar á ferð). Yfirborðið gefur oft ranga mynd af því, sem er undir niðri. Blaðamaðurinn þarf að vita hvernig hlutir gerast, vera “street smart”.
Blaðamaður verður að efast, ekki taka hlutina góða og gilda. Geta fundið, hvort heimildarmaður gætir annarlegra hagsmuna. Þeir, sem leka í blaðamenn, hafa margir einhverja ástæðu, sem getur farið framhjá blaðamanninum.
Sjá nánar:
Janet Kolodzy: Convergence Journalism, 2006
Stephen Quinn & Vincent F. Filak: Convergent Journalism, 2005
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
