Sérstakt embætti reddara hefur verið algengt í fiskvinnslu, verktöku og raunar öðrum atvinnugreinum á Íslandi. Í sinni hreinustu mynd felur þetta hlutverk ekki í sér neitt fast starf, heldur átök við vandamál, sem upp kunna að koma og leysa þarf í grænum hvelli.

Reddarinn útvegar viðgerðarmenn og varahluti. Hann slefar bankapappírum fyrir horn til næsta gjalddaga. Hann tekur að sér að setja á fót nýjar deildir eða nýjar framleiðslulínur. Hann er hvarvetna í fremstu víglínu, ef eitthvað óvænt ber að garði fyrirtækisins.

Þegar fyrirtæki eru rekin á grundvelli rekstrar- og stjórnunarfræða, þarf ekki sérstakan reddara. Þar er málum hagað á þann hátt, að verkefni eru leyst í hversdagslegri vinnu, áður en þau verða að vandamálum, sem kalla á hæfileikana, sem reddarinn býr yfir.

Þótt fyrirtæki hefðbundinnar stjórnunar gangi betur en reddingarfyrirtækin, þegar vel og venjulega árar, geta komið upp þær aðstæður í þjóðfélaginu, að venjuleg vinnubrögð duga ekki. Þá blómstra reddararnir og bjarga sínum fyrirtækjum með snarræði fyrir horn.

Íslendingum hefur raunar gengið svo vel á þessu sviði, að reddarar hafa orðið útflutningsvara, þegar slíkra hæfileika hefur reynzt þörf úti í heimi og menn þar hafa vitað um tilvist þeirra á Íslandi. Mörgum Íslendingum hefur vegnað vel sem reddurum úti í heimi.

Íslenzk stjórnvöld hafa löngum séð um að halda reddurum í þjálfun. Alþingi og ríkisstjórn hafa sífellt verið að setja lög og reglugerðir og stofna sjóði og stofnanir, sem breyta rekstrarumhverfi í tíma og ótíma, svo að reddarar verða stöðugt að halda árvekni sinni.

Rætur reddarans liggja í aldagömlum þrengingum þjóðarinnar, svo og fjölbreyttum störfum til lands og sjávar. Þjóðin hraktist á barmi vonarvalar og átti sér ævinlega undankomuleið í reddingum. Menn lágu í leti, þegar ekki gaf, en gengu berserksgang til verka.

Þessu fylgdi mikil samhjálp fólks, sem einkenndi hreppaskipan landsins fram á þessa öld. Íslendingar hafa vanizt að rétta náunganum hjálparhönd, hreinlega af því að annars hefði land ekki haldizt í byggð á tímum hafíss og eldgosa. Hinn íslenzki reddari er hjálpsamur.

Ekki er furða, þótt Íslendingum hafi tekizt að byggja upp fjölbreytt mynztur hjálpar- og björgunarsveita af ýmsu tagi. Þar sameinast þörfin fyrir hjálpsemi og skyndilegar reddingar. Þannig höfum við gert hlutverk reddarans að frístundaiðju til viðbótar við atvinnu.

Í kreppunni, sem stjórnvöld hafa ræktað upp úr samdrætti í sjávarafla, blómstra hæfileikar reddarans á nýjan leik. Menn eru fljótir að átta sig og haga seglum eftir vindi. Menn breyta fyrirtækjunum í samræmi við sínýtt rekstrarumhverfi og lifa því af kreppuna.

Menn mæta gjaldþrotum viðskiptavina, samdrætti viðskipta, reglugerðum og öðrum fororðningum hins opinbera, svo og öðrum kárínum umhverfisins með hugarfari reddarans. Með venjulegum rekstrar- og stjórnunaraðferðum væri þetta ekki unnt í ólgusjó.

Fjölskyldur bjarga sér á sama hátt og fyrirtækin. Fólk reddar sér fyrir horn. Það er hjálpsamt við ættingja, sem hafa lent í brotsjóum vegna gjaldþrota eða atvinnumissis. Hið hjálpsama reddaraþjóðfélag blómstrar í vandræðunum, sem kerfið hefur magnað þjóðinni.

Þótt illa gangi, er engin ástæða til að óttast, að Íslendingar feti færeyska slóð til glötunar. Reynslan sýnir, að einn hlutur er öruggur í sögu Íslands: Það reddast.

Jónas Kristjánsson

DV

Að fenginni reynslu af fjárfestingu hins opinbera í fyrirtækjum og af fyrirgreiðslu hins opinbera er full ástæða til að hafa áhyggjur af ráðagerðum um eignaraðild að raforkusæstreng til útlanda og stofnun kapalverksmiðju í Reykjavík til framleiðslu á sæstrengnum.

Í þessum dæmum eru ráðamenn að gamna sér við tölur, sem nema hundruðum milljarða króna. Þótt ekki væri nema um tugi milljarða að ræða, væri ástæða til að staldra við og hugleiða, hvort áhætta af þessu tagi sé eitt af hlutverkum hins opinbera í þjóðfélaginu.

Allir eru sammála um, að hið opinbera hafi það hlutverk að gæta landamæra ríkisins og að halda uppi lögum og reglum innan landamæranna. Deilt hefur verið um allt, sem er umfram þetta næturvarðarhlutverk, en flestir eru þó sammála um þjónustuhlutverk hins opinbera.

Fólk skipar sér í stjórnmálaflokka eftir afstöðu til þess, hve mikil þessi opinbera þjónusta eigi að vera. Flestir vilja, að opinberir eða hálfopinberir aðilar útvegi vatn og hita, rafmagn og samgöngumannvirki, en meira er deilt um þjónustu á borð við póst og síma.

Flestir eru sammála um, að opinberir aðilar reki skóla og heilsugæzlu, svo og margvísleg atriði, sem varða velferð fólks. Menn greinir þó á um, hversu mikinn kostnað notendur velferðarinnar eigi að bera af þjónustunni, sem hið opinbera veitir á þessum sviðum.

Á Vesturlöndum hefur skapazt hefð fyrir því, að hið opinbera efli efnahagslífið með ýmsum hætti, svo sem með því að taka þátt í kostnaði við rannsóknir og þjálfun fólks og með því að styrkja stofnun fyrirtækja með niðurgreiðslu á húsnæði og afslætti af sköttum.

Við höfum bitra reynslu af framtaki hins opinbera við eflingu efnahagslífsins. Með erlendu lánsfé hafa verið settir á stofn opinberir sjóðir, sem hafa grýtt milljörðum í gæfulítið framtak í fiskeldi og loðdýrarækt ofan á fyrra fjárfestingarrugl í hefðbundnum landbúnaði.

Stundum leiðast opinberir aðilar út í framtak af þessu tagi til að efla atvinnu á erfiðum tímum. Við val á atvinnubótavinnu er reynt að komast af með sem minnstan fjárfestingarkostnað, svo að sem flestir fái vinnu með sem minnstum kostnaði og minnstri skuldsetningu.

Engin leið er fráleitari til atvinnuaukningar en þátttaka í stóriðju. Í þeirri grein er stofnkostnaður á hvert atvinnutækifæri margfalt hærri en á öðrum sviðum efnahagslífsins. Það kostar margfalt fleiri krónur að búa til atvinnu með stóriðju en á nokkurn annan hátt.

Við höfum líka bitra reynslu af samkrulli hins opinbera með auðugum fyrirtækjum í útlöndum. Á Grundartanga hefur ríkið lent í þeirri ógæfu að vera í senn eignaraðili að seljanda og kaupanda raforku og þurfa að sæta fjárkúgun í orkuverði og hlutafjárgreiðslum.

Ríkið hefur að undanförnu verið að peðra 50 milljónum á mánuði í járnblendiverksmiðjuna og þarf að leggja 600 milljónir til viðbótar, af því að það er að mati iðnaðarráðherra ódýrara en að loka henni. Jafnframt er orkutaxta til hennar haldið neðan við allt velsæmi.

Tilhugsunin um margfaldan Grundartanga í formi sæstrengs og sæstrengsvers veldur hnúti í maga. Við höfum langa reynslu af því, að núverandi höfuðsmenn orku og stóriðju eru glæframenn, sem hafa ekki hugmynd um, hvað eru milljarðar og skuldsetningar.

Draumóramenn hins opinbera mega ekki láta forvígismenn erlendra stórfyrirtækja dáleiða sig til að sökkva skuldsettum afkomendum okkar í enn dýpra skuldafen.

Jónas Kristjánsson

DV

Vinnufriður getur að mestu haldizt í vetur, þótt talsmenn ríkisstjórnarinnar og samtaka launafólks láti ófriðlega um þessar mundir. Báðir aðilar hafa hag af friðsamlegri lausn deiluefna. Sama er að segja um þriðja aðilann, samtök vinnuveitenda, sem hafa hægt um sig.

Stríðsyfirlýsingar eru ekki fyllilega marktækur mælikvarði á horfurnar. Ríkisstjórnin hefur það verklag að ganga út á yztu nöf til að ná samningsaðstöðu og láta síðan draga sig þaðan með sem minnstum eftirgjöfum af sinni hálfu og sem mestum feginleik gagnaðila.

Þetta verklag tíðkaðist löngum hjá samtökum launafólks, sem settu fram háar kröfur til að auðveldara yrði að fá frið um þann hluta, sem ætlunin var að ná fram. Þetta gat gengið upp, þangað til mótaðilar og umhverfið áttuðu sig á, að þetta var bara verklag, ekki veruleiki.

Samtök vinnuveitenda og launafólks hafa í nokkur ár beitt hófsamara verklagi, sem hefur einkennzt fremur af samstarfi en ágreiningi. Þetta gekk svo langt, að stundum komu þau sameiginlega fram sem þrýstihópur gagnvart ríkisvaldinu til að framleiða þjóðarsátt.

Fólk hefur búið svo lengi við þetta hálfgerða bræðralag samtaka launafólks og vinnuveitenda, að það fær áhyggjur af framvindu mála, þegar ráðherrar og ráðamenn launafólks eru með groddalegar yfirlýsingar um, að barizt verði til sigurs fyrir málstaðinn.

Talsmenn samtaka vinnuveitenda hafa að mestu haldið sig utan við orrahríðina, en hafa þó orðið að gera tilraunir til misheppnaðra útskýringa á því bragði sumra vinnuveitenda að nota atvinnuleysisvofuna til að segja fólki upp og ráða það síðan á lakari kjörum.

Ljóst er, að óttinn við atvinnuleysi hefur valdið því, að víða hefur launafólk talið sér nauðsynlegt að gefa eftir í ýmsum atriðum, einkum hlunnindum og aukatekjum, til að halda vinnu og stundum raunar til að hjálpa fyrirtækinu til að lifa af erfiða tíma.

Þessi lífskjaraskerðing bætist við skerðingu vegna aukinnar skattheimtu og minnkaðrar þjónustu hins opinbera og skerðingu vegna atvinnumissis. Þannig hafa lífskjörin í heild skerzt svo mikið, að skiljanlegt er, að talsmenn samtaka launafólks láti ófriðlega.

Kröfurnar beinast fremur að ríkisstjórninni en samtökum vinnuveitenda. Menn vilja, að kaupmáttur hinna lægst launuðu verði aukinn með aðgerðum hins opinbera; að ríkið taki lán til að framleiða atvinnu; og að gefið verði eftir af niðurskurði velferðarkerfisins.

Af efnahagsástæðum verður fyrirstaða ríkisstjórnarinnar hörðust gegn miðleiðinni. Opinber framleiðsla á atvinnu er lítið annað en dulbúningur atvinnuleysis og hefur lítil varanleg áhrif. Og lántaka í því skyni skapar ekki arð til að standa undir endurgreiðslu.

Með góðum vilja ætti að vera auðveldara að finna samkomulagsfleti á hinum leiðunum tveimur. Þær fela þó í sér, að ríkisstjórnin verður að leita nýrra leiða í sparnaði í stað niðurskurðar á velferð. Vegna margvíslegra sérhagsmuna mun hún verða treg til þess.

Mest sker í augun, að ríkisstjórnin skuli halda fullum dampi á ríkisrekstri hefðbundins landbúnaðar, sem kostar skattgreiðendur níu milljarða á ári og neytendur tólf milljarða þar á ofan. Á þessu sviði einu er meira en nóg svigrúm til að kaupa frið á vinnumarkaði.

Ástæðulaust er að vanmeta getu ráðamanna ríkis og samtaka vinnumarkaðarins til að ná samkomulagi, sem gerir þeim kleift að halda sér fast í stólunum.

Jónas Kristjánsson

DV

Að undirlagi vesturveldanna hefur Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna ýtt heildarsamtökum ríkja heims út á hála braut siðleysis í meðferð herskárra ríkja, sem hafa hrifsað land og framið stríðsglæpi. Sameinuðu þjóðirnar hafa orðið berar að þrenns konar siðgæði í vetur.

Stjórn Saddams Hussein í Írak hefur verið með margvísleg undanbrögð og gert lítils háttar tilraunir til að brjóta skilmála Öryggisráðsins. Einkum felst þetta í tilraunum til að hefta ferðir alþjóðlegra eftirlitsmanna og í ögrandi flugi hervéla á bönnuðum loftsvæðum Íraks.

Stjórn Bush Bandaríkjaforseta stendur fyrir loftárásum á Írak til að refsa fyrir þessi undanbrögð. Loftárásirnar hafa lítið hernaðargildi, en hafa þjappað Írökum saman til fylgis við Saddam Hussein og glæpaflokk hans. Er hann nú traustari í sessi en nokkru sinni fyrr.

Á sama tíma stendur Bandaríkjastjórn í vegi fyrir, að Sameinuðu þjóðirnar grípi til aðgerða gegn ríki, sem stundar daglega stríðsglæpi. Það er Ísrael, sem hefur þverbrotið alþjóðasamninga um meðferð fólks á hernumdum svæðum og á frekar skilið loftárásir en Írak.

Annan hvern dag skjóta hermenn og borgarar Ísraels einhvern til bana á hernumdu svæðunum og vikulega eru framin morð af hermönnum, sem dulbúa sig sem Palestínumenn. Allt Ísraelsríki, stofnanir þess og þjóðfélag er gegnsýrt af stríðsglæpum herraþjóðar.

Því miður er kominn til valda í Bandaríkjunum forseti, sem er ákafari í stuðningi við það ríki, sem mestum vandræðum hefur valdið í Miðausturlöndum og sem mestum vandræðum á eftir að valda þar. Bill Clinton er einn af aðdáendum hryðjuverkaríkisins Ísraels.

Bandaríkin, Bretland og Frakkland beita svo þriðju tegund siðgæðis í svokallaðri málamiðlun í Bosníu, sem felst í að verðlauna herraþjóðina Serba fyrir innrás í Bosníu og svívirðilegustu stríðsglæpi í Evrópu í nærri hálfa öld. Þessi afstaða er gersamlega óskiljanleg.

Margsinnis hafa verið leidd rök að því, að verðlaunaveitingar Öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna til handa Serbíu munu hafa hættuleg áhrif á alla þá aðila í Austur-Evrópu og fyrrum Sovétríkjunum, sem bíða eftir tækifæri til að hefja þjóðahreinsanir og landvinninga.

Þar á ofan sker í augu, að Bandaríkin, Bretland og Frakkland skuli af minnsta tilefni efna til loftárása á Írak, en láta undir höfuð leggjast að hefja loftárásir á hernaðarlega mikilvæga staði í Serbíu, sem er mesti árásar- og stríðsglæpaaðili heims um þessar mundir.

Með þessu eru Bandaríkin, Bretland og Frakkland að eyðileggja Sameinuðu þjóðirnar. Með því að ráðast á Írak, láta Ísrael í friði og verðlauna Serbíu eru þessi forusturíki Vesturlanda að rústa siðferðilegan grundvöll Sameinuðu þjóðanna og einkum Öryggisráðs þeirra.

Erfitt er að taka mark á þessum alþjóðastofnunum eftir að umboðsmenn þeirra, Cyrus Vance og David Owen, hafa knúið fram niðurstöðu, sem í fyrsta lagi þverbrýtur grundvallaratriði í stofnskrá og sáttmála Sameinuðu þjóðanna og í öðru lagi heldur ekki vatni.

Vont var, að kalda stríðið skyldi gera Sameinuðu þjóðirnar að leikvelli vanheilags bandalags harðstjóra kommúnismans, íslams og þriðja heimsins. Verra er, að eftir lok kalda stríðsins skuli stofnunin verða að leikvelli þrenns konar siðgæðis af hálfu vesturveldanna.

Hér eftir verður ekki hægt að treysta Öryggisráðinu eða Sameinuðu þjóðunum til að standa vörð um helztu grundvallaratriði, sem varða framtíð mannkyns.

Jónas Kristjánsson

DV

Kjósendur hafa skyndilega glatað svo mjög trú á Sjálfstæðisflokkinn, að fylgi hans er komið niður fyrir Framsóknarflokkinn og Alþýðubandalagið. Eftir næstum stöðugt 31-33% fylgi í heilt ár, alveg fram í síðasta nóvember, er flokkurinn nú kominn niður í 20% fylgi.

Skýringar á þessu einstæða fylgishruni er aðeins að hluta að leita í baráttunni um aðild að Evrópska efnahagssvæðinu, sem hefur einkennt stjórnmálaumræðu tveggja síðustu mánaða. Á þessum tíma hefur andstaða heldur vaxið meðal fólks við þetta umdeilda mál.

Ef þetta væri stóra skýringin, ætti Alþýðuflokkurinn að deila fylgishruninu með Sjálfstæðisflokknum, því að utanríkisráðherra hefur nánast gert sig að persónugervingi Evrópska efnahagssvæðisins. Alþýðuflokkurinn heldur þó sínu 13% fylgi í skoðanakönnuninni.

Fremur er að leita skýringar á fylgishruninu í efnahags- og fjármálaaðgerðum ríkisstjórnarinnar í tengslum við ríkisfjárlög og áramót. Þær tengjast mest forsætisráðherra og fjármálaráðherra, sem koma úr röðum Sjálfstæðisflokksins og eru málsvarar aðgerðanna.

Að hluta getur fylgishrun Sjálfstæðisflokksins byggzt á, að kjósendur telji hann vera merkisbera aðgerða ríkisstjórnarinnar á síðustu tveimur mánuðum og líti á Alþýðuflokkinn sem aukaatriði dæmisins. Alténd er ljóst, að þessar aðgerðir njóta einskis trausts.

Hugmyndafræði hins sterka hefur ekki hljómgrunn með þjóðinni um þessar mundir. Kjósendum ofbýður, að ríkisstjórnin skuli senda reikningana næstum óskipta til þeirra, sem minnst mega sín, aldraðra og sjúkra, skólafólks og atvinnulausra, foreldra og barna.

Sá grunur er að læðast að þjóðinni, að ráðherrar Sjálfstæðisflokksins séu í álögum þeirrar dólgaútgáfu markaðsstefnunnar, sem telur nauðsynlegt að nota atvinnuleysi til þess að draga úr kjarki fólks til mótþróa gegn lífskjaraskerðingu langt umfram aflasamdráttinn.

Að hluta hlýtur hrunið einnig að vera tengt vali formanns og þingflokks sjálfstæðismanna á ráðherrum sínum, þótt það sé raunar eldra mál. En gömul reynsla er fyrir, að ný korn gera ekki annað en að fylla mæli, sem áður var að fyllast í kyrrþey af fyrri kornum.

Ekki er hægt að segja, að ráðherralið Sjálfstæðisflokksins efli kjark með þjóðinni. Minni háttar ráðherrar hafa meira eða minna týnzt, enda vafasamt, að þingflokkurinn hafi gert flokknum eða þjóðinni greiða með því að velja þá til starfa, sem þeir virðast ekki ráða við.

Svo að segja daglega sést fjármálaráðherra þylja svipbrigðalaust í sjónvarpi gamlar klisjur og torskilin heilræði. Hann er eins og kennari, sem hefur misst samband við bekkinn, en heldur áfram að tala af gömlum vana og án nokkurs votts af innri sannfæringu.

Forsætisráðherra hefur glatað sjálfstrausti og eldmóði borgarstjórans. Hann er flóttalegur og sannfæringarsnauður í sjónvarpi. Þar að auki virðist hann upptekinn af þeirri hugsun, að hann þurfi að jafna sakir við hina og þessa, sem hann telur hafa gert sér skráveifu.

Það er ekki gott fyrir forustuflokk ríkisstjórnar að hafa á oddinum ráðherra, sem ekki geisla frá sér trú á málstaðinn, heldur endurspegla uppgjöf og ráðleysi, og hafa þar á ofan ekki frambærilegan mannskap til að skipa sómasamlega sum hin óæðri ráðherraembætti.

Fylgishrunið stafar sumpart af mönnum og sumpart af málefnum. Ýmsar forsendur hafa hlaðizt upp í kyrrþey, en mælirinn fylltist ekki fyrr en um áramótin.

Jónas Kristjánsson

DV

Fáum Íslendingum dettur í hug að koma í fiskbúð og biðja um “fullunna” vöru. Menn biðja um nýja ýsu og engar refjar. Á þeim stað dettur fólki ekki í hug, að ný ýsa sé einhvers konar hráefni, sem þurfi að “fullvinna” með ærnum kostnaði í þar til gerðri verksmiðju.

Íslendingar eru ekki einir um að taka nýjan fisk fram yfir verksmiðjufisk. Þeir, sem kaupa af okkur fisk úti í heimi, vilja yfirleitt borga töluvert meira fyrir ferska vöru en unna. Þetta kemur fram í markaðsverði, sem við sjáum daglega á viðskiptasíðum dagblaðanna.

Sem þjóð græðum við meira á að selja fiskinn ferskan, því að þannig fæst mest fyrir hann, auk þess sem sparast töluvert af kostnaðinum, sem annars legðist á fiskinn í fiskvinnslustöðvum. Þetta er hagfræðilögmálið um hámörkun arðs með sem minnstri fyrirhöfn.

Stofnanir og samtök hafa fyllzt af svokölluðum hagfræðingum, sem eiga að vita þetta og mættu reyna að hafa vit fyrir þeim, sem flagga klisjunni um fullvinnslu sjávarafurða. Flestir fræðinganna láta klisjuna samt afskiptalausa og sumir hverjir ýta jafnvel undir hana.

Ýmsar aðstæður geta valdið því, að menn vilji láta hamast á fiski í verksmiðjum, þótt það lækki verðgildi matarins. Slík iðja getur til dæmis klætt atvinnuleysi í dulargervi atvinnubótavinnu, þegar atvinnuástand fer versnandi í þjóðfélaginu, svo sem nú er að gerast.

Eðlilegt er, að fólk, sem sér fram á atvinnumissi, myndi með sér enn einn þrýstihópinn til að berjast fyrir því, að fiskur fáist í vinnslustöðvarnar, jafnvel þótt það skaði almannahagsmuni. Það er eðli þrýstihópa að verja sérhagsmuni á kostnað almannahagsmuna.

Hins vegar er ekki eðlilegt, að þeir, sem af margvíslegum sérhagsmunaástæðum vilja hafa ferskfiskgróðann af þjóðfélaginu, komist átölulítið og ár eftir ár upp með að uppnefna gæðavöru sem “hráefni” og hefja lakari og ódýrari vöru til skýjanna sem “fullunna”.

Fyrir almannahagsmuni væri bezt að leggja mesta áherzlu á að bæta meðferð afla og efla samgöngutækni, svo að koma megi enn meiri hluta sjávarafurðanna í fersku og dýrseldu ástandi til erlendra neytenda. Til þess þarf aukið frelsi í útflutningi og samgöngum.

Jafnframt er skynsamlegt að ýta fiskvinnslunni í farveg tilbúinna fiskrétta í neytendaumbúðum, svo að einhver von sé um að ná verðmætisaukningu upp í fyrirhöfn og kostnað. Ekki er þó hægt að sigla hraðar fram á því sviði en markaðurinn leyfir hverju sinni.

Í rauninni hefur þróun tilbúinna fiskrétta í neytendaumbúðum verið hægfara í fiskvinnslunni, en þeim mun meiri áherzla verið lögð á að ýta þröngsýnum stjórnmála- og embættismönnum út í óbeina skattlagningu og takmarkanir á útflutning ferskra sjávarafurða.

Kvóti er skertur, ef siglt er beint með aflann. Skömmtun er beitt til að takmarka útflutning á ferskum fiski í gámum. Kröfur magnast um auknar aðgerðir gegn þessum hagkvæma útflutningi. Og nú hafa verið stofnuð samtök um verndun fortíðarvanda í fiskvinnslu.

Dæmin benda til, að Íslendingar beri lítið skynbragð á almennt viðurkennd markaðslögmál og láti stjórnast af röklausum klisjum á borð við “fullvinnslu” sjávarafurða. Þessi dýri og þungi klisjuburður leiðir til efnahagserfiðleika á borð við þá, sem við búum nú við.

Það er tvískinnungur og skert raunveruleikasýn, er menn sjá ekki samhengi milli verðmætis “óunninna” fiskafurða og dálætis okkar á nýrri ýsu í fiskbúðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Þeir ákveðnustu láta ekki á sig fá, þótt yfir landið fari ein dýpsta lægð í manna minnum. Þeir klæða sig við hæfi og fara út að ganga eða skokka eins og þeir eru vanir. Aðrir haga seglum eftir vindi og fara frekar í sund þann daginn. Þetta eru hinir nýju Íslendingar.

Heilsurækt á ört vaxandi gengi að fagna hér á landi. Skokkarar á gangstéttum eru auðsæ mælistika á þessa ánægjulegu þróun, sem er smám saman að breyta hvellisjúkri kyrrsetuþjóð í heilbrigða sportþjóð, sem gætir betra jafnvægis í lífi sínu en áður tíðkaðist.

Um leið og veður lægir leggja bílalestir af stað úr þéttbýli í skíðalöndin. Þúsundir manna velja fremur að taka þátt í skemmtilegri og erfiðri íþrótt heldur en að kúra heima í sófa að glápa á íþróttir annarra. Þetta er virkur lífsstíll, sem leysir hinn óvirka af hólmi.

Aukinnar heilsuræktar sér ekki aðeins stað í auknum almenningsíþróttum. Tóbaksnotkun hefur minnkað svo, að því stigi hefur verið náð, að tóbaksneytendur eru orðnir að minnihlutahópi, sem verður að sæta auknum takmörkunum af hálfu hinna, sem lifa heilbrigðu lífi.

Enn er þó ástandið þannig, að kostnaður ríkisins af tóbaksneyzlu landsmanna er talinn meiri en tekjur þess, samkvæmt athugun, sem nýlega var birt. Það bendir til, að töluvert sé enn í land og að enn verði að þrengja kosti þeirra, sem eru háðir þessari tegund eiturs.

Því miður verður hinnar nýju hugsunar ekki mikið vart í umgengni við dýrasta eitrið hér á landi. Það er áfengið, sem er meginorsök lagabrota, slysa, fjárhagstjóns, félagsvandræða og sálrænna truflana. Hallærislegir drykkjusiðir eru enn við lýði hjá háum og lágum.

Útlendingar eru enn að furða sig á, að íslenzkar helgar skuli einkennast af gargandi fólki, sem hvert slefar í eyru annars á mannamótum og af stöðugum ferðum lögreglumanna í heimahús til að reyna að stilla til friðar með fólki, sem stundar íslenzka drykkjusiði.

Þótt þúsundir manna hafi hætt þessarri undirgefni við Bakkus og tekið upp heilbrigðari lífshætti, hafa engin straumhvörf orðið með þjóðinni á þessu sviði. Það þykir ennþá fínt hjá unga fólkinu að missa ráð og rænu og verða að slyttislegum bjánum á almannafæri.

Betri árangur hefur náðst í mataræði. Fiskbúðir og bakarí eru betri en nokkru sinni fyrr og njóta vaxandi viðskipta. Góð fordæmi eru gefin í veitingahúsum, sem mörg hver bjóða mjög girnilegan og hollan mat á tiltölulega sanngjörnu verði miðað við íslenzkar aðstæður.

Heilsufæði og náttúrufæði af ýmsu tagi nýtur vaxandi vinsælda. Fólk borðar fjölbreyttari mat og gætir betra jafnvægis í neyzlunni. Grænmeti og ávextir eru vaxandi þáttur í fæðinu. Um leið minnkar hluti feitmetis af ýmsu tagi, sem áður var of umfangsmikill.

Að vísu skiptir nokkuð í tvö horn á þessu sviði. Annars vegar sést þessi þróun í átt til heilbrigði og hins vegar virðist ekki fækka þeim, sem nærast að miklu leyti á ruslfæði af ýmsu tagi, svo sem djúpsteiktum kartöflum og unnum kjötvörum á borð við fars.

Alvarlegast er þó, að ekki hefur tekizt að hnekkja óhóflegri sykurnotkun okkar, sem er mun meiri en nokkurrar annarrar þjóðar. Þessi neyzla er svo mikil, að hún hlýtur að stuðla að slæmri heilsu og útgjöldum til heilbrigðismála á sama hátt og áfengi og tóbak.

Í heild hafa lífshættir okkar breytzt til batnaðar. Dæmin, sem hér hafa verið rakin, benda til, að okkur miði áfram eftir veginum í átt til lífsstíls nútímans.

Jónas Kristjánsson

DV

Bosníufriðurinn í Genf er gervifriður, sem hefur sama markmið og tugir fyrri samninga á vegum Sameinuðu þjóðanna og Evrópusamfélagsins um vopnahlé í Bosníu. Hann á að koma á framfæri þeirri ímynd, að stofnanirnar séu að gera eitthvað að gagni í Bosníustríðinu.

Alkunnugt er, að tugir samninga um vopnahlé í Bosníu hafa farið út um þúfur, jafnvel þótt þeir hafi fjallað um hlé, sem er einfaldara mál en skipting landsins í tíu sjálfstæðar sýslur með afar flóknum landamærum og jafnvel klofning einnar sýslu í tvo aðskilda hluta.

Samningurinn gerir ráð fyrir, að árásarþjóðin haldi stórum svæðum, sem hún hefur komizt yfir með morðum, nauðgunum og annarri þjóðahreinsun. Þar með er blóð Bosníu fyrir tilverknað sáttasemjaranna komið á hendur Sameinuðu þjóðunum og Evrópusamfélaginu.

Samningurinn gerir ekki ráð fyrir neinni siðrænni afgreiðslu á endalausum stríðsglæpum Serba í Bosníu. Þar með hafa þeir Cyrus Vance og David Owen látið Sameinuðu þjóðirnar og Evrópusamfélagið taka ábyrgð á þessum glæpum, sem eru fleinn í vestrænni menningu.

Búast má við, að hundruð af stríðsglæpamönnum Serba verði kosin á þing í ýmsum af hinum sjálfstæðu sýslum Bosníu. Þar munu þeir sitja við hlið ættingja fórnarlambanna. Augljóst er, að sá gervifriður mun ekki lengi haldast, jafnvel þótt hann nái svo langt.

Eftir undirritunina í Genf er unnt að teygja lopann í langan tíma. Þing stríðsglæpamanna Serba í Bosníu á eftir að staðfesta hann og eftir er að semja um tæknileg atriði í skiptingu landsins í tíu smáríki. Á meðan fá Serbar að vera í friði fyrir vestrænum flugherjum.

Kröfur almenningsálitsins á Vesturlöndum um hernaðarlega íhlutun í Bosníu og Serbíu voru orðnar óbærilegar fyrir ráðamenn voldugustu ríkjanna. Með því að framleiða ráðstefnur og sáttafundi telja þeir sig geta frestað aðgerðum, sem lengi hafa verið óhjákvæmilegar.

Sameinuðu þjóðirnar og voldugustu ríki Vesturlanda eru í svipaðri súpu fyrir botni Persaflóa. Þar færði Saddam Hussein eldflaugar sínar í árásarstöðu, gerði daglega herleiðangra inn í Kúveit til að sækja sér vopnabúnað og hafði bandamenn hvað eftir annað að fíflum.

Saddam hefur greinilega talið af atferli Vesturlanda í Serbastríðinu, að bandamenn mundu ekki standa við hótanir um lofthernað. Enda færðist hann allur í aukana, þegar bandamenn reyndu að halda fram, að hann hafi verið byrjaður að færa eldflaugar sínar til baka, þegar út rann frestur, sem hann hafði til þess.

Ráðamenn Bandaríkja, Bretlands og Frakklands hafna hernaði gegn Írak og Serbíu og nota undanbrögð, rangfærslur, ráðstefnur og samningafundi til að breiða yfir það. Árásin á skotpalla Íraks í gær fól í sér óbeina játningu þess, að undanlátsstefna egnir óbilgjarna.

Fram til gærdagsins höfðu leiðtogar Vesturlanda óafvitandi verið að senda þau skilaboð til sporgöngumanna Serba, að Vesturlönd hafi ekki lengur siðferðilegan eða efnahagslegan styrk til að standa við stóru orðin og að óhætt sé að láta til skarar skríða í landvinningum.

Stefnan að baki gervisamningi Sameinuðu þjóðanna og Evrópusamfélagsins um Bosníu felst í að reyna að láta sjónhverfingu koma í stað raunveruleika til að sefa og svæfa heilbrigt almenningsálit heima fyrir í Bandaríkjunum, Bretlandi, Frakklandi og Þýzkalandi.

Þessi stefna á eftir að verða Vesturlöndum dýr, alveg eins og stefna Neville Chamberlain reyndist Vesturlöndum dýr í upphafi síðari heimsstyrjaldarinnar.

Jónas Kristjánsson

DV

Eðlilegt framhald af staðfestingu Alþingis á samningi Íslands um Evrópska efnahagssvæðið er, að við fetum í fótspor annarra ríkja Fríverzlunarsamtakanna og göngum með þeim inn í sjálft Evrópusamfélagið, en frestum því ekki til síðari tíma og lakari kjara.

Mælanlegur efnahagsgróði verður minni af Samfélaginu en Svæðinu, en þeim mun meiri efnahagstrygging í viðsjárverðum viðskiptaheimi. Við þurfum að ganga í Evrópusamfélagið, svo að það skaði okkur ekki eins og það skaðar allt sitt umhverfi í austri, vestri og suðri.

Skilningur okkar á Evrópusamfélaginu og gildi aðildar okkar að því verður meiri, ef við lítum á það og umgöngumst það eins og risavaxið landbúnaðarráðuneyti. Það er gróf samlíking, en eigi að síður rétt í veigamiklum atriðum, sem varða okkur sérstaklega mikið.

Íslenzka landbúnaðarráðuneytið er ekki stjórnvald í hefðbundnum skilningi. Það er um leið kynningar- og áróðursstofnun fyrir hinn hefðbundna landbúnað og baráttutæki hans gegn almannahagsmunum í þjóðfélaginu, einkum hagsmunum skattgreiðenda og neytenda.

Á svipaðan hátt eru ráðuneyti Evrópusamfélagsins leikvöllur þröngra sérhagsmuna. Þau ríki, sem komin eru inn í hið evrópska himnaríki, nota Samfélagið til að þjónusta gæludýrin sín. Þar gildir þetta einkum um landbúnað, en einnig um sjávarútveg sem skylda grein.

Þessi blanda stjórnvalds og þrýstihóps veldur því, að Evrópusamfélagið kemur nær hvarvetna fram sem ofbeldisstofnun í umhverfi sínu. Það neitar sanngjörnum viðskiptum og samningum til þriggja átta, þótt það hafi samþykkt að stækka sig til norðurs, í okkar átt.

Evrópusamfélagið hefur reist tollmúra í austri, vestri og suðri. Það meinar Austur-Evrópu að afla sér gjaldeyris til uppbyggingar með því að gefa evrópskum neytendum kost á ódýrum mat. Það meinar þriðja heiminum að lækka matvöruverð í Evrópu í sama skyni.

Alvarlegust er þó ofbeldishneigð Evrópusamfélagsins í garð Bandaríkjanna, eins og komið hefur fram í langdregnum viðræðum í Gatt, alþjóðlega tollaklúbbnum, þar sem rambað var í sífellu á yztu nöf til að reyna að koma í veg fyrir minni háttar aukningu á tollfrelsi.

Varðgæzla sérhagsmuna af hálfu Evrópusamfélagsins gengur svo langt, að líta má á Samfélagið sem eina helztu ógnunina við heimsfriðinn um þessar mundir, því að viðskiptastríð milli Vesturlanda getur hæglega leyst af hólmi kalda stríðið milli austurs og vesturs.

Í meginlöndum Evrópusamfélagsins ráða menn, sem hafa engin pólitísk markmið önnur en eigið endurkjör og finna enga þörf til að marka sér stöðu í veraldarsögunni. Þetta eru pólitíkusar á borð við Kohl, Mitterrand og Mayor. Slíkir munu ekki breyta Evrópuskrímslinu.

Sjávarútvegur í löndum Evrópusamfélagsins er þvílíkur ómagi á kerfinu, að búast má við stöðugum tilraunum þess til að beita okkur ofbeldi í fiskveiðum og fiskvinnslu. Hætta er á, að sérhagsmunir fái þar að leika lausum hala eins og í okkar landbúnaðarráðuneyti.

Bezta leiðin til að verja hagsmuni okkar gegn þessu skrímsli er að gerast aðilar að því og gerast um leið aðilar að þeirri varðgæzlu sérhagsmuna í sjávarútvegi, sem þar er stunduð. Þetta minnir óbeint á máltækið um, að heiðra skuli skálkinn, svo að hann skaði þig ekki.

Þetta eru ekki fagrar forsendur, en eigi að síður gildar. Staðreyndin er, að Evrópusamfélagið skaðar okkur síður, ef við erum aðilar, en ekki utangarðsmenn.

Jónas Kristjánsson

DV

Skýringa á kreppunni, sem einkennir Ísland umfram önnur Vesturlönd, er ekki að finna í minnkuðu verðmæti sjávarafla. Það verðmæti var í fyrra hið sama og það var fjórum árum áður, árið 1988, Í bæði skiptin nam útflutningsverðmæti sjávarafla 73 milljörðum á núvirði.

Milli þessara ára var kúfur í verðmætinu, sem fór í 80 milljarða árið 1990. Frá þeim toppi er samdrátturinn um 10%. Það er mikill samdráttur á skömmum tíma, þótt hann sé ekki mikill, ef litið er til lengri tíma. Hann skýrir ekki einn atvinnuhrunið í landinu á þessum vetri.

Sjávarútvegurinn er ekki eini atvinnuvegurinn í landinu. Samdráttur hans hefur töluverð áhrif á þjónustu- og viðskiptagreinarnar í kringum hann, en minnkandi, þegar komið er lengra frá. Keðjuverkun frá sjávarútvegi skýrir ekki allan samdráttinn í þjóðfélaginu.

Við bætast áhrif frá samdrætti á sviðum, sem byggð voru upp af óforsjálu handafli hins opinbera fyrir nokkrum árum, svo sem í fiskeldi. Það átti að verða gullkista þjóðarinnar, en hefur nú gengið gegnum hreinsunareld, sem veldur þjóðinni eins konar timburmönnum.

Þegar allt lék í lyndi í sjávarútvegi og fiskeldi, lánuðu bankar ógætilega, af því að þeim var illa stjórnað. Nú óttast ráðamenn þeirra afleiðingarnar og seilast til mikils vaxtamunar til að greiða tjón afskrifaðra lána. Þetta heldur uppi vöxtum í landinu og magnar kreppuna.

Við þetta bætist, að tækifæri góðæris og fullrar atvinnu var ekki notað til að leyfa hinum hefðbundna landbúnaði að rifa seglin til að lækka kostnað þjóðfélagsins af dýrstu atvinnubótavinnu, sem hugsazt getur. Nú kemur sá óhjákvæmilegi samdráttur ofan í kreppuna.

Samanlagt eru afleiðingar gæludýrastefnu stjórnvalda og fjármálastofnana þyngri þáttur í kreppunni en samdrátturinn í verðmæti útfluttra sjávarafurða. Kreppan stafar þannig að stærri hluta af heimatilbúnum ástæðum en af náttúrulegum skilyrðum í hafinu.

Ekki má heldur gleyma, að minnkandi verðmæti sjávarafla er einnig mannanna verk. Þessi samdráttur stafar af óhóflegri veiði, sem óforsjál stjórnvöld hafa ákveðið í trássi við tillögur fiskifræðinga, er einnig hafa verið of bjartsýnar vegna þrýstings frá atvinnulífinu.

Þegar kreppa kemst á nógu hátt stig, fer hún að fæða sjálfa sig. Fólk tapar kjarki. Ráðamenn fyrirtækja mikla fyrir sér aðsteðjandi erfiðleika og segja fólki upp vinnu, svo að fyrirtækin geti mætti framtíðinni með minnkuðum kostnaði. Þetta verður að öflugri keðjuverkun.

Að svo miklu leyti sem kreppan er ekki búin til í leðurstólum stjórnvalda og bankakerfis er hún sálræn. Hún felur í sér, að væntingar minnka og svartsýni eykst. Umtalið magnar kreppuna. Menn éta krepputalið upp hver eftir öðrum og magna hana hring eftir hring.

Íslendingar munu lifa af þessa kreppu, sem er fremur sálræn og pólitísk en efnisleg. Þjóðin hefur aldagamla reynslu af hörmungum og óáran. Hún er vel í stakk búin að mæta erfiðum tímum, þótt hún hafi ekki reynzt hafa nógu sterk bein til að þola góðu dagana.

Út úr kreppunni munu koma stjórnmálamenn og bankastjórar, sem verða forsjálli en þeir hafa verið hingað til. Út úr henni munu koma framkvæmdamenn með þjálfun í hagræðingu og sparnaði. Út úr henni mun koma þjóð, sem skilar meira og betra verki fyrir laun sín.

Hin heimatilbúna kreppa fer vaxandi. En handan við hornið bíður nýtt góðæri eftir kjarki og forsjálni þjóðarinnar til að stíga út úr hinum sálræna þætti kreppunnar.

Jónas Kristjánsson

DV

Stundum er sagt, að veraldarsagan hefði orðið önnur, ef Stalín hefði getað haldið áfram að læra til prests og Hitler fengið að fara í myndlistarskólann. Ekkert er hægt að segja með vissu um áhrif tilviljana af slíku tagi, svo sem um áhrif einstaklinga á framvindu sögunnar.

Eftir síðari heimsstyrjöldina var litið svo á, að Þjóðverjar bæru sameiginlega ábyrgð á henni, en ekki Hitler einn eða flokkur hans. Þjóðverjar álitu raunar sjálfir, að þeir yrðu að gera bragarbót, til dæmis með skaðabótum og nýju og borgaralegu uppeldi í her og skóla.

Japanir hafa aldrei hreinsað sig að hætti Þjóðverja, heldur þrjózkast enn við að reyna að falsa sagnfræðina og líta niður á nágrannaþjóðir sínar. Þeir hafa sem þjóð ekki tekið neina marktæka ábyrgð á stríðinu aðra en þá að hafna því að verða herveldi á nýjan leik.

Þegar ástandið var sem verst í Ísrael fyrir síðustu kosningar, var sagt, að hryðjuverkum og stríðsglæpum ríkisins mundi linna, ef Likud-bandalaginu og stuðningsflokkum þess yrði bolað frá völdum. Í ljós kom, að lítið breyttist, þótt Verkamannaflokkurinn tæki við.

Her og lögregla Ísraels stunda daglega stríðsglæpi á hernumdu svæðunum, samkvæmt skilgreiningu Genfarsáttmálans um meðferð fólks á slíkum svæðum. Nauðungarflutningar fólks frá heimilum sínum eru bara hluti af breiðu og daglegu ferli stríðsglæpa Ísraels.

Herraþjóðarhrokinn gegnsýrir þjóðfélag Ísraels. Litið er á Palestínumenn sem hunda, er megi ekki verja sig. Aðgerðum af þeirra hálfu er svarað með margföldum hefndaraðgerðum. Hæstiréttur brýtur Genfarsáttmálann og forsetinn náðar morðingja úr her og lögreglu.

Komið hefur í ljós, að Yitzhak Shamir forsætisráðherra bar ekki einn ábyrgð á stríðsglæpum og hryðjuverkum Ísraels. Þjóðfélagið í heild virðist telja sig vera af sagnfræðilegum ástæðum undanþegið ýmsum skráðum lögum, sem gilda um hinn siðmenntaða hluta heims.

Athyglisvert er, að þjóðfélag, sem stundar daglega stríðsglæpi í nútímanum, telur sér samt kleift að halda áfram að elta uppi hálfrar aldar gamla stríðsglæpi alla leið til Íslands. Þetta ber vott um brenglun, sem er ekki bara í höfði einstaklinga, heldur í þjóðarsálinni.

Ekki er heldur hægt að segja, að Slobodan Milosevic forseti sé einn ábyrgur fyrir voðaverkum Serba á hernumdum svæðum í nágrannalöndunum. Það þarf þúsundir brjálæðinga til að myrða hundruð þúsunda óbreyttra borgara og nauðga tugum þúsunda kvenna.

Alveg eins og í Ísrael er í Serbíu um að ræða sameiginlega þjóðarábyrgð á brenglun í þjóðarsálinni. Þjóðin hefur ræktað með sér sagnfræðiskoðun, sem losar hana undan siðareglum hins vestræna heims. Hún er sumpart að hefna fimm og sex alda gamalla atburða.

Þetta átti að verða mönnum ljóst um leið og Serbar byrjuðu að sprengja menningarsöguleg mannvirki, til dæmis í Dubrovnik, til að eyðileggja menningararf andstæðinga sinna. Tryllt ofbeldi þeirra gegn almenningi er beint framhald af árás þeirra á menningarsöguna.

Brjáluð þjóð verður ekki hamin með samningum að undirlagi Sameinuðu þjóðanna. Hún verður aðeins kúguð með hervaldi, sem leiði til, að hún hverfi frá Bosníu og Króatíu, Vojvodina og Kosovo, og landamærunum síðan lokað, unz þjóðin tekur ábyrgð á glæpum sínum.

Ofbeldi Ísraela og Serba er brenglað þjóðernisofstæki, sem þjóðirnar í heild bera ábyrgð á, en stafar ekki af, að einstaklingar hafi lent á rangri hillu.

Jónas Kristjánsson

DV

Oft hafa Sameinuðu þjóðirnar gengið í berhögg við eigin grundvallarforsendur í stofnskrá og sáttmála sínum. Einkum fóru þær út af sporinu, þegar þar ríkti öflugt bandalag harðstjóra Austur-Evrópu, íslams og þriðja heimsins, sem virtu forsendurnar að vettugi.

Nú er stjórnkerfi Austur-Evrópu hrunið til grunna og harðstjórar þriðja heimsins geta ekki lengur teflt saman heimsveldunum. Því hafa grundvallarforsendur Sameinuðu þjóðanna eflzt nokkuð, svo sem fram kom í Persaflóastríði og hernaðaraðgerðum í Sómalíu.

Framkoma Öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna í árásarstríði Serba gegn Bosníumönnum og öðrum Balkanþjóðum stríðir gegn þessari þróun í átt til stofnskrárinnar og sáttmálans. Óbeint hafa sáttatilraunir og aðrar aðgerðir af hálfu þess stutt landvinningastefnu Serba.

Hrapallegar eru tillögur frá Cyrus Vance og David Owen, sáttasemjurum Sameinuðu þjóðanna, sem lagðar voru fyrir sáttafund deiluaðila í Genf um helgina. Þar var gert ráð fyrir skiptingu Bosníu í sjálfstjórnarsýslur, sem aðeins að formi til lúti landsstjórn í Sarajevo.

Með tillögu þessari var í fyrsta lagi verið að tilkynna öllum þjóðum og þjóðabrotum, sem telja sig eiga harma að hefna í Austur-Evrópu, að það borgi sig að feta í fótspor Serba og hefja blóðuga þjóðahreinsun að þeirra hætti. Sameinuðu þjóðirnar muni blessa niðurstöðuna.

Í öðru lagi er verið að tilkynna upprennandi ofbeldismönnum í Austur-Evrópu, að Sameinuðu þjóðirnar muni láta kyrrt liggja, þótt óbreyttir borgarar séu myrtir tugþúsundum saman og konum sé nauðgað tugþúsundum saman í þágu hugsjóna á borð við Stór-Serbíu.

Áður hafði Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna stutt við bakið á morðsveitum Serba með vopnasölubanni, er einkum kom í veg fyrir, að Bosníumenn gætu varið hendur sínar gegn herflokkum, sem voru og eru vel vopnum búnir frá Serbíu. Það bann gildir enn.

Enginn samningur um Bosníu er neins virði, nema hann geri ráð fyrir, hvernig tekið verði á stríðsglæpamönnum Serba, sem skipta þúsundum, allt frá Slobodan Milosevic niður í villidýrin í byggðum Bosníu. Þetta eru einir mestu stríðsglæpir aldarinnar í Evrópu.

Verið er að kortleggja þessa glæpi og eru nöfn margra verstu glæpamannanna þegar kunn. Það er út í hött, að Sameinuðu þjóðirnar geti í kjölfarið haldið sáttafund í Genf, án þess að meðferð þessara glæpa skipi þar verðugan sess, öllum sporgöngumönnum til viðvörunar.

Ekki er hægt að afsaka framgöngu Vance og Owens með því, að eitt séu góðviljuð mannréttindi og annað séu takmarkaðir möguleikar stöðunnar. Veraldarsaga síðustu áratuga sýnir einmitt ljóslega, að hagkvæmnissjónarmið af því tagi hefna sín fyrr eða síðar.

Við horfumst í augu við, að Boris Jeltsín Rússlandsforseti riðar til falls í Moskvu og að þar eru harðlínumenn að komast til aukinna áhrifa. Sumir áhrifamenn í þeim hópi hafa opinberlega hótað öllu illu, svo sem að flytja íbúa Eystrasaltsríkjanna nauðuga til Síberíu.

Arftakaríki Sovétríkjanna eru hafsjór slíkra þjóðernisvandamála. Azerar og Armenar heyja styrjöld. Borgarastyrjaldir geisa í Georgíu og Tadzhíkistan. Rússar seilast til áhrifa í Moldavíu og víðar. Til vopnaðra þjóðernisátaka hefur komið í tugum annarra tilvika.

Sameinuðu þjóðirnar magna vandræði sín í framtíðinni, ef þau gefa fordæmi á borð við tillögurnar, sem Vance og Owen lögðu fram í Genf um helgina.

Jónas Kristjánsson

DV

Fiskveiðisamningur Íslands og Evrópusamfélagsins var staðfestur fyrir helgina. Þessi samningur er frambærilegur og veldur því, að nú er loksins óhikað hægt að fullyrða, að þátttaka Íslands í Evrópska efnahagssvæðinu muni verða okkur gott tækifæri til framfara.

Samningurinn ber greinileg merki orðaskaks, þar sem lagakrókamenn Íslands hafa greinilega haft í fullu tré við starfsbræður sína hjá Evrópusamfélaginu. Hann felur meðal annars í sér ýmsa fyrirvara á, að evrópsk skip fái 3.000 tonna karfaveiði á Íslandsmiðum.

Íslendingar geta haft gott eftirlit með framkvæmd fiskveiðisamningsins. Við getum haft eftirlitsmenn um borð í skipunum á kostnað útgerðanna. Skipin geta ekki komið með afla frá öðrum miðum til veiða í fiskveiðilögsögunni án þess að landa honum á Íslandi.

Þótt ekki hafi allar íslenzkar kröfur náð fram að ganga í þessum samningi, er hann miklu nær þeim kröfum en hinum evrópsku. Hann kemur á varanlegum friði um nánast engin fiskveiðiréttindi af hálfu Evrópu í kjölfar aðildar okkar að Evrópska efnahagssvæðinu.

Að öllu samanlögðu mun aðildin færa okkur hagsæld. Hún flytur með sér mikið af kostum Evrópusamfélagsins og lítið af göllunum. Enda fjallar samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið mest um viðskipti og efnahag, en Evrópusamfélagið snýst um margt fleira.

Við þurfum ekki að taka þátt í rándýrri landbúnaðarstefnu Evrópusamfélagsins, enda eigum við fullt í fangi með okkar eigin. Við þurfum ekki að greiða skatta í digra sjóði Evrópusamfélagsins. Við þurfum ekki að hlíta sameiginlegri utanríkis- og varnarstefnu.

Við munum njóta lækkunar á tollum á ýmsum fiskafurðum okkar, einkum saltfiski. Við munum líka njóta þess sem neytendur, að við lækkum tolla og leyfum innflutning á ýmsum vörum, sem munu verða til að lækka vöruverð hér á landi og bæta lífskjör fólks.

Ekki er fráleitt að telja, að þátttakan í Evrópska efnahagssvæðinu muni bæta þjóðarhag um 5%. Það kemur sér vel í aðvífandi kreppu, sem stafar annars vegar af ofveiði og aflaleysi og hins vegar af offjárfestingu í sjávarútvegi, landbúnaði og gæluverkefnum hins opinbera.

Flestar eða allar aðrar þjóðir Fríverzlunarsamtakanna munu ekki nema staðar við efnahagslegan ávinning af Evrópska efnahagssvæðinu. Ráðamenn þeirra líta á svæðið sem biðstofu hreinnar aðildar að Evrópusamfélaginu og hafa formlega sótt um hana.

Eftir nokkur ár verður Ísland líklega eina ríkið, sem samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið nær til. Önnur ríki Fríverzlunarsamtakanna verða gengin í Evrópusamfélagið. Þar með breytist fjölþjóðasamningurinn formlega eða óformlega í tvíhliða samning okkar.

Félagar okkar í Fríverzlunarsamtökunum munu ekki hafa mikinn áþreifanlegan ávinning af fullri aðild. Framleiðni kann að aukast vegna harðari samkeppni. En þau þurfa að greiða miklar fúlgur í sameiginlega sjóði, sem að mestu verða notaðir sunnar í álfunni.

Finnar, Norðmenn og Svíar munu ekki græða peninga á að ganga í Evrópusamfélagið. Eins og hjá okkur kemur gróði þeirra að mestu fram í Evrópska efnahagssvæðinu. Með fullri aðild eru þessi ríki hins vegar að reyna að seilast til pólitískra áhrifa í Evrópu.

Senn mun Alþingi samþykkja Evrópska efnahagssvæðið. Þá má hefja í alvöru umræður um, hvort rétt sé að stíga skrefinu lengra eins og nágrannar okkar.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzka krónan fylgdi spænska pesetanum um helgina af eðlilegum viðskiptaástæðum. Hún var felld um sama hlutfall, 6%, í stað þess að láta hana bíða eftir norsku krónunni, sem lafði um helgina, enda hafa Norðmenn olíuauð og kaupa fátt eitt afurða frá Íslandi.

Með gengislækkuninni var staða krónunnar nokkurn veginn löguð að breytingum á gengi gjaldmiðla á undanförnum vikum. Sterlingspundið skiptir okkur miklu og það hafði fallið um 5%, þegar það var slitið úr tengslum við gjaldmiðlastýringu Evrópusamfélagsins.

Óhjákvæmilega mun lækkun krónunnar leiða til verðhækkana, af því að ríkisstjórnin vill ekki taka á vandamáli, sem heldur uppi háu verðlagi. Þessi vandi felst í margvíslegum stuðningi við hefðbundinn landbúnað, þar á meðal í banni við innflutningi búvöru.

Með því að hvika örlítið frá stefnu innflutningsbanns hefði ríkisstjórnin getað eytt áhrifum gengislækkunarinnar á verðlag. Með því að hvika aðeins meira frá bannstefnunni hefði ríkisstjórnin getað gert gott betur og bætt almenningi upp allt tap hans af skattahækkunum.

Að gengislækkuninni frátalinni er flest í skötulíki í efnahagsaðgerðum ríkisstjórnarinnar. Í heild má lýsa þeim á þann hátt, að atvinnulífið er fjármagnað á kostnað almennings í stað þess að gera það með því að leggja niður úrelta ramma í landbúnaði og sjávarútvegi.

Ríkisstjórnin hefði átt að hafa forgöngu um, að veiðileyfagjald leysti kvótakerfið af hólmi í sjávarútvegi, um leið og gengi krónunnar væri gefið frjálst. Og ríkisstjórnin hefði átt að hefja í áföngum afnám innflutningsbanns, styrkja, uppbóta og niðurgreiðslna í landbúnaði.

Ef heilögu kýrnar væru í áföngum teknar af herðum neytenda og skattgreiðenda, væri nú þegar hægt að bæta lífskjör almennings, bæði með lægri sköttum og með lægra vöruverði, í stað þess að nú er verið að gera lífskjörin verri með hærri sköttum og hærra vöruverði.

Af því að ríkisstjórnin neitar að gera það, sem vit er í, neyðist hún til að fara út í hálfkák, sem í sumum tilvikum jafngildir sjónhverfingum. Í stað þess að breyta aðstöðugjaldinu beint í útsvar, er því breytt í tekjuskatt til ríkisins, sem það framselur síðan sveitarfélögum.

Af því að ríkisstjórnin neitar að gera ráðstafanir til að ná sköttum af þeim, sem hingað til hafa komið sér hjá þeim, neyðist hún til að hækka skatta á þeim, sem telja rétt fram og mest á þeim, sem mest og bezt telja fram. Um leið hvetur hún óbeint til aukinna skattsvika.

Fjármagnstekjuskattur er notaður í flestum löndum, þar á meðal í Bandaríkjunum. Athyglisvert er, að það er orðinn hornsteinn ríkisstjórnarinnar að koma með öllum tiltækum skattahækkunum í veg fyrir, að þessi eðlilegi skattur verði einnig tekinn upp hér á landi.

Að sjálfsögðu verður enginn friður um efnahagsskötu ríkisstjórnarinnar. Pakki gærdagsins kemur að litlu gagni við að leysa aðsteðjandi kreppu næstu mánaða, sem byggist á gæftaleysi af völdum ofveiði á þorski, er leggst ofan á langvinnan ríkisrekstur landbúnaðar.

Athyglisvert er, að fátt fæst nýtilegt út úr þrefi og þrúkki á ótal vígstöðvum, þar sem til skjalanna hafa meðal annars komið hálærðir menn í efnahagsmálum. Niðurstaðan er enn ein kollsteypan af því handaflstagi, sem gerir mönnum ókleift að áætla fram í tímann.

Fjallið tók jóðsótt, sem í senn var langvinn og hastarleg. Ekki var það mús, sem fæddist eins og í spakmælinu, heldur var það heldur ófrýnileg skata.

Jónas Kristjánsson

DV

Sæstrengsverksmiðja er til ýmissa hluta nytsamleg fjárfesting, en alls ekki til að auka atvinnu fólks í Reykjavík. Þeir eru á villigötum, sem rökstyðja stuðning sinn við könnun málsins á þeim forsendum, að Reykjavíkurborg sé með þessu að efla atvinnutækifæri borgarbúa.

Sæstrengsverksmiðja kostar fimm milljónir króna á hvert starf, sem hún skapar. Að því leyti er hún afar dýr kostur, sem tekur fjármagn frá tækifærum, er gætu veitt mörg störf á hverjar fimm milljónir í fjárfestingu. Enn óhagstæðari eru hlutföllin í tilheyrandi orkuverum.

Stóriðja og orkuframkvæmdir eru girnilegir kostir í þjóðfélagi, þar sem ríkir umframatvinna, þar sem reynt er að efla verðmætasköpun, er truflar vinnumarkaðinn sem minnst. Á þeim forsendum var á sínum tíma ráðizt í samninga um byggingu álvers í Straumsvík.

Viðhorfin hljóta að vera allt önnur í þjóðfélagi atvinnuleysis. Þá hljóta fjármagnsfrekar framkvæmdir að hverfa í skugga aðgerða til að hlúa að atvinnugreinum, þar sem lítil fjárfesting er að baki hvers starfs, sem búið er til. Þannig nær hver króna meiri árangri.

Sæstrengsverksmiðja getur samt verið góður kostur, en á allt öðrum forsendum en atvinnuaukningar. Hún gerir ríkinu og dótturfyrirtæki þess í orkugeiranum kleift að koma ónotaðri orku í verð. Þetta er grundvallarforsenda aðildar Landsvirkjunar að slíku dæmi.

Sæstrengnum fylgir sá hliðarkostur, að hann er ekki í málmgeiranum eins og álið og járnblendið, sem lenda í sérstaklega mikilli sveiflu, þegar krepputitringur fer um heimsbyggðina í kjölfar þess, að köldu stríði lýkur og hergagnaverksmiðjur neyðast til að loka.

Sæstrengsverksmiðja getur líka verið gagnleg fyrir sveitarfélagið, þar sem hún starfar. Henni fylgja aðstöðugjöld og útsvar, ef ríkið hrifsar ekki til sín of mikinn hlut í formi einhvers konar landsútsvars á gamalkunnum forsendum baráttu gegn byggðaröskun.

Forráðamenn sveitarfélags á borð við Reykjavík verða að hafa í huga, að gráðugt og stundum lítt vinveitt ríkisvald getur stjórnað því með handafli skattheimtu og byggðastefnu, hve mikið borgin hefur upp úr að leggja morð fjár í áhætturekstur af þessu tagi.Einnig verða forráðamenn Reykjavíkur að hafa í huga, að eignaraðild að viðskiptavini hefur stórfelld vandamál í för með sér, þegar illa gengur. Þannig sjáum við nú, að ríkið neyðist til að láta Landsvirkjun lækka spottprísinn á orku til járnblendiversins í Hvalfirði.

Þegar illa gengur hjá sæstrengsverksmiðjunni fyrirhuguðu, munu forráðamenn hennar hlaupa grátandi til stóra hluthafans og biðja um frestun og afslátt á greiðslum. Þeir munu biðja um borgarábyrgð og rekstrarlán og aukið hlutafé, alveg eins og járnblendimenn.

Sæstrengsdraumurinn er rekinn áfram af órum, sem við þekkjum úr stóriðjudraumum, fiskeldisdraumum og loðdýradraumum. Hann felur í sér tækifæri, en getur hæglega breytzt í martröð, einkum ef opinberir aðilar á borð við ríki og borg eiga að útvega peningana.

Samt er ekki vitlaust af Reykjavíkurborg að verja 20 milljónum á móti 80 milljónum frá útlöndum til að láta kanna hagkvæmni slíkrar verksmiðju. Sumt af peningunum og reynslunni skilar sér til baka, þótt ekki verði af framkvæmdum. Athugun jafngildir ekki martröð.

Hinu megum við svo ekki gleyma, að hugmyndin um sæstreng til orkuflutnings er ekki háð því, að sjálfur strengurinn sé framleiddur í landinu eða í borginni.

Jónas Kristjánsson

DV