Við höfum náð meiri árangri í virkjun jarðvarma en vatnsafls, enda þótt við höfum á því sviði síður notið reynslu annarra þjóða. Meira að segja er búizt við, að orkuverið við Kröflu fari að borga sig um síðir.

Nú þegar framleiðir Kröfluverið 15 megawött og gæti farið upp í 30, ef markaður væri fyrir rafmagn. Samt hefur bezta holan ekki enn verið tengd. Þarna má hæglega ná upphaflega ætluðum afköstum, 60 megawöttum.

Krafla er dýrasta dæmið um afar mikilvæga reynslu, sem við höfum aflað okkur við beizlun jarðhita. Enn farsælla dæmi er orkuverið í Svartsengi, þar sem varlegar og fyrst og fremst hægar var farið í sakirnar.

Aftur á móti hafa vatnsorkuver síðustu áratugi valdið nokkrum vonbrigðum. Virkjun Þjórsársvæðisins hefur reynzt erfiðari en við var búizt. Hinn gífurlegi leki úr Sigöldulóni er skýrasta dæmið um slík vandamál.

Við horfumst í augu við, að samkeppnisaðstaða Íslands í rafmagnsverði frá vatnsorkuverum verður í bráð ekki eins góð og áður var vonað, enda þótt verð á olíu hafi margfaldazt. En þetta ætti þó að fara að lagast.

Hins vegar erum við komin svo langt í jarðvarmanum, að kostnaður við hitun húsa er víða kominn niður í 20-25% af olíukostnaði. Hitaveita Reykjavíkur selur sínum viðskiptamönnum varmann á 21% af verði olíukyndingar.

Verð Hitaveitunnar er of lágt. Hún hefur ekki haft bolmagn til að endurnýja gamla hluta kerfisins, sem eru að gefa sig. Og hún hefur í rúm tíu ár ekki haft efni á að bora í tilraunaskyni við Nesjavelli í Grafningi.

Í haust er ráðgert að hefja þar boranir. Reisa þarf 400 megawatta orkuver á næstu tíu árum til að mæta varmaþörfinni, sem verður að þeim tíma liðnum. Um þessar mundir eykst þörfin um 20 megawött á hverju ári.

Samt er gert ráð fyrir að stækka verði olíukyndistöð Hitaveitunnar til að hindra orkuskort á Reykjavíkursvæðinu. Þetta er hláleg afleiðing þess, að stefna vísitölufölsunar hefur lengi haldið niðri verði á heitu vatni.

Eðlilegt væri að hækka útsöluverð Hitaveitunnar upp í 25% af kostnaði við olíukyndingu til að gera henni kleift að sækja fram á við með eðlilegum hraða. Og í raun og veru eru 25% sérdeilis ánægjulega lág tala.

Tafla um hitunarkostnað, sem birtist nýlega hér í blaðinu, sýndi, að margar hitaveitur í landinu selja orkuna á 20-25% af olíukostnaði. Aðrar, sem yngri eru og fjármagnsfrekari, selja orkuna á 45-55% af olíukostnaði.

Þegar kúfur afborgana og vaxta er að baki, ættu nýlegu hitaveiturnar einnig að geta látið viðskiptavini sína njóta fjórðungsverðs eins og grónu hitaveiturnar gera nú þegar. Þá mun þorri þjóðarinnar njóta auðlindarinnar til fulls.

Þessi árangur minnir á, að þjóðhagslega er hagkvæmt, að Íslendingar búi sem flestir í eða við þéttbýli, sem hagnýtir sér eða getur hagnýtt sér ódýra hitaveitu frá orkuverum jarðvarmans. Það sparar stórfé.

Hann minnir líka á, að við þurfum að sinna betur möguleikum okkar í ylrækt, fiskirækt og margvíslegum iðnaði, sem öðlast hagkvæmni af ódýrum varma. Þar eigum við að hafa forskot, sem gerir íslenzka framleiðslu samkeppnishæfa.

Jónas Kristjánsson.

DV

Áratugum saman hefur ríkt hér á landi pólitískur meirihlutavilji fyrir sjálfseignarstefnu í húsnæðismálum. Stefnt hefur verið að því að gera sem flestum kleift að eignast þak yfir höfuðið og þurfa ekki að sæta leigukjörum.

Stefnan hefur náð þeim árangri, að mikill meirihluti þjóðarinnar býr í eigin húsnæði. Þar eð tæplega þriðjungur þjóðarauðsins er húsnæði, felst jafnframt í þessu dreifing þjóðarauðs, sem er meiri en víðast annars staðar.

Sjálfseignarstefnunni fylgir ekki aðeins, að auðurinn færist í fleiri hendur. Hún býr líka til auð, sem ekki var til. Fólk leggur harðar að sér en ella til að eignast húsnæði og brennir síður fé í misþarfri neyzlu.

Um leið færist ábyrgðin á fleiri herðar. Að meðaltali er mun betur gengið um íbúðir í sjálfsábúð en leiguíbúðir. Ending þessa þriðjungs þjóðarauðsins verður því meiri, sem meira er um sjálfseignaríbúðir.

Þessi ágæta stefna er að bila, af því að stjórnvöldum hefur ekki tekizt að koma húsnæðislánum í rétt horf til að mæta breytingunni, sem verðtrygging fjárskuldbindinga hefur í för með sér. Fólk hefur ekki ráð á að byggja.

Fyrir kosningarnar í vor vantaði ekki loforðin frá stjórnmálaflokkunum um 80% lán til 40 ára í stað 20% lána til 26 ára, sem nú er reyndin. Því miður fólst ekki neinn veruleiki á bak við loforðin.

Samt er hægt að efna þessi loforð með því að nota fé, sem nú fer til að stuðla að of mikilli fjárfestingu á öðrum sviðum. Einnig með því að láta alla aðila sæta sömu verðtryggingu og húsbyggjendur þurfa að gera.

Með lögum stelur Seðlabankinn fyrir hönd stjórnvalda fjórðungi alls fjár, sem kemur í bankana, og kallar frystingu. Í raun eru þessir peningar notaðir í niðurgreidd lán til forréttindaaðila í þjóðfélaginu.

Hið mikla magn þjófnaðarins sést af því, að niðurgreiddu lánin voru í fyrra með neikvæðum vöxtum upp á 24%. Þetta jafngilti 400 milljón króna verðbólgugróða handa skjólstæðingum stjórnvalda og Seðlabanka.

Þjófnaðurinn stuðlar að algerlega óþarfri fjárfestingu í hefðbundnum landbúnaði kúa og kinda og í togarafjárfestingu, sem er orðin miklu meiri en fiskimiðin standa undir og sem dregur hastarlega úr arðsemi útgerðar.

Samhliða er stundaður í sama skyni ýmis annar þjófnaður, sem felst í eyrnamerkingu fjármagns til sjóða og stofnana, er lána í offjárfestingu eða styrkja hana hreinlega, svo sem raunin er á í hinum hefðbundna landbúnaði.

Með Seðlabankafrystingu, neikvæðum vöxtum, eyrnamerkingu fjármagns, útflutningsuppbótum og öðrum beinum styrkjum soga yfirvöldin peninga til starfsemi, þar sem þegar er búið að fjárfesta of mikið, – og gera hina ríku ríkari.

Leysa mætti vanda húsbyggjenda með 80% lánum til 40 ára, – lánum, sem þeir geta staðið undir, þótt verðtryggð séu. Það má gera með því að taka aðeins hluta þess fjár, er stjórnvöld sóa í þá vitleysu, sem hér hefur verið lýst.

Þar með væri á nýjan leik tryggður viðgangur stefnunnar, er framar öðru hefur gert Íslendinga að sjálfstæðum eignamönnum og dreift þjóðarauðnum í fleiri hendur, – það er sjálfseignarstefnunnar í húsnæðismálum.

Jónas Kristjánsson.

DV

Skynsamlegt er að hverfa frá ráðagerðum um nýja húsnæðislánavísitölu, sem á að létta byrðar húsbyggjenda. Í staðinn ber að fara aðrar og stórvirkari leiðir að sama markmiði, jafnvel þótt þær festi mun meira fé.

Í ríkisstjórninni eru þegar á kreiki efasemdir í garð hinnar nýju vísitölu. Ennfremur hafa stjórnir Alþýðusambandsins og Bandalags starfsmanna ríkis og bæja mótmælt henni og hvatt flokkana fremur til að efna kosningaloforð.

Núverandi lánskjaravísitala er að tveimur þriðju vísitala framfærslu og að einum þriðja byggingarkostnaðar. Ráðgerð húsnæðislánavísitala átti að hafa einn þriðja af hverri, vísitölu kaupgjalds, framfærslu og byggingakostnaðar.

Þegar kaup hækkar mun minna en framfærslukostnaður, hækkar síðari vísitalan minna en hin fyrri. Misræmið milli tekna og húsnæðislánavísitölu er þá minna en misræmið milli tekna og lánskjaravísitölu. Afborganir verða léttari.

Þetta snýst hins vegar við, ef lífskjörin í landinu taka að batna á nýjan leik, svo sem endanlega er stefnt að í hinum harkalegu aðgerðum stjórnvalda í efnahagsmálum. Þá verður nýja vísitalan erfiðari en hin gamla.

Gangi efnahagsdæmi ríkisstjórnarinnar upp, er hin ráðgerða húsnæðislánavísitala raunar einkar skammgóður vermir. Áhrif hennar geta verið orðin neikvæð þegar um næstu áramót, húsbyggjendum til hrellingar.

Fleiri vankantar eru á þessari vísitölu. Einn er sá, að hún mundi aðeins nýtast í lánum Húsnæðisstofnunar ríkisins og hugsanlega lífeyrissjóðanna, meðan bankarnir yrðu að nota gömlu vísitöluna til að verja sparifjáreigendur.

Þar ofan á gætir lánskjaravísitalan ekki aðeins hagsmuna sparifjáreigenda, heldur tryggir bönkunum einnig meira sparifé til útlána en ella væri. Fólk sparar meira, þegar fé í bönkum brennur ekki í verðbólgunni.

Þetta hefur mátt sjá á undanförnum árum. Þegar vextir hafa verið mjög neikvæðir, hefur sparifé sogazt úr bönkunum og sumpart verið notað í óþarfa hluti. Við jákvæða raunvexti hefur sparifé hins vegar hlaðizt upp.

Þjóðfélagið í heild og húsbyggjendur sérstaklega þurfa á því að halda, að aflögufært fólk geti með árangri sparað fé sitt í stað þess að verja því til umframneyzlu eða fjárfestingar í hlutum, sem það getur verið án.

Blómlegur sparnaður í þjóðfélaginu er einmitt helzta forsenda þess að leysa megi núverandi vandræði húsbyggjenda á raunhæfan hátt, – með því að auka lánin og lengja þau, svo sem stjórnmálaflokkarnir hafa lofað.

Það kann ekki góðri lukku að stýra, þegar minnihluti forréttinda fær 90% lánað til 42 ára með 0,5% raunvöxtum, en allur þorri manna fær aðeins lánað 20% til 26 ára með 2,25% raunvöxtum. Þetta drepur sjálfsbjargarviðleitnina.

Við núverandi aðstæður getur ungt fólk ekki eignazt þak yfir höfuðið, nema það sé í hinu félagslega forréttindakerfi verkamannabústaða. Þann mun þarf að afnema með almennu kerfi 80% lána til 40 ára með 2,25% raunvöxtum.

Þetta kostar auðvitað gífurlegt fé. En þessu hafa stjórnmálaflokkarnir raunar lofað hver í kapp við annan. Þeir skulda ungu kynslóðinni þetta loforð. Og þeir geta efnt það með því að taka upp viturlega stefnu í fjárskuldbindingum.

Jónas Kristjánsson.

DV

Um helgina lagði Alþýðubandalagið sitt af mörkum til að auka ófriðarlíkur í heiminum. Nokkur hundruð manns gengu frá Keflavíkurflugvelli til Reykjavíkur undir nafni friðar. Það er góð meining, en hefur þveröfug áhrif.

Sovézkir sendiráðsmenn tárast ekki, þegar þeir sjá Alþýðubandalagið og taglhnýtinga þess mynda friðarkeðju í miðborginni. Þeir senda ekki skeyti til Kremlar um, að bezt sé, að austur og vestur falli í friðarfaðma.

Þeir senda hins vegar skeyti um, að Íslendingar séu veikir fyrir eins og aðrir Vesturlandabúar. Þeir segja friðargönguna vera dæmi um, að Íslendinga skorti úthald í kalda stríðinu eins og aðra Vesturlandabúa.

Friðarhreyfingin á Vesturlöndum magnar ófriðarblikurnar með því að stappa stálinu í ráðamenn Sovétríkjanna. Hún hvetur þá til að taka aukna áhættu í útþenslustefnunni. Þannig er friðarhreyfingin friðarspillir í raun.

Sovétstjórnin hefur verið að færa sig upp á skaftið á undanförnum árum. Heima fyrir hefur harðstjórnin aukizt. Meðal annars er á geðveikrahælum mokað eiturlyfjum í friðarsinna og áhugamenn um efndir Helsinki-samningsins.

Sovétstjórnin hefur ráðizt með hervaldi inn í Afganistan og beitir fyrir sig leppríkjum í hernaði gegn íbúum Kampútseu, Angóla og Eþíópíu. Hún er að koma sér upp miklu safni meðaldrægra kjarnorkueldflauga gegn Vestur-Evrópu.

Á sínum tíma kom Khrústsjov í veg fyrir, að leyniþjónustumaðurinn Bería tæki öll völd í Sovétríkjunum. Nú er öldin önnur og grimmari, því að leyniþjónustumaðurinn Andropov hefur brotizt til valda í Kreml.

Andropov varð fyrst frægur fyrir að fara með hernaði gegn Ungverjum og láta myrða Nagy forsætisráðherra í tryggðum. Síðan varð hann aftur frægur fyrir að koma upp geðveikrahælum fyrir friðarsinna og aðra óvini ríkisins.

Ef rétt reynist, að búlgarska leyniþjónustan hafi staðið að baki tilraunarinnar til að myrða páfann í Róm, þá er hin sovézka ábyrg, því að hin búlgarska er lítið annað en útibú hennar, sérhæft til skítverka af slíku tagi.

Að undirlagi Andropovs hefur sovézka leyniþjónustan margfaldað umsvif sín á Vesturlöndum. Heimsfriðarráðið eitt kostar Kremlverja um 1.800 milljón krónur á ári. Er það þó aðeins brot af kaldastríðsrekstri Andropovs.

Umsvifin gengu svo fram af sósíalistanum Mitterrand Frakklandsforseta, að hann rak í einu vetfangi 47 sovézka leyniþjónustumenn úr landi. Honum mislíkaði, hversu opinskátt þeir stunduðu hina hvimleiðu iðju sína.

Leyniþjónustumennirnir, sem hafa tekið völdin í Kreml, stefna eindregnar en fyrirrennararnir að heimsyfirráðum. Í þeirra augum er friðarhreyfingin á Vesturlöndum sönnun þess, að fyrirstaðan sé að grotna niður.

Hinir nytsömu sakleysingjar, sem ganga frá Keflavíkurflugvelli til Reykjavíkur, stuðla að þessari forlagatrú í austri. Þeir gera Andropov óbilgjarnari og djarfari. Þeir eru plága, sem stuðlar að ófriði í heiminum.

Mörg dæmi eru þess, að menn uppskeri ekki eins og þeir sá. Friðarhreyfingin á Íslandi er dæmi um það. Í stað þess að mynda friðarkeðju í miðborginni ætti hún að mynda friðarkeðju utan um sovézka sendiráðið eitt, utan um umboðsmenn Adrópovs.

Jónas Kristjánsson.

DV

Íslenzka smábyggðastefnan hefur verið rekin af krafti í aldarfjórðung, meira eða minna á vegum allra stjórnmálaflokkanna. Hún miðar að því að láta fólk búa áfram á sínum stöðum, svo og afkomendur þess í framtíðinni.

Með þessari stefnu var í megindráttum stöðvaður flutningur þjóðarinnar á mölina, sem einkennt hafði fyrstu sex áratugi aldarinnar. Litið var á fyrri lífsháttaröskun sem félagslegt vandamál, er víkja ætti fyrir jafnvægi.

Þetta er eitt af tilbúnu vandamálunum. Allur þorri þéttbýlisfólks er fæddur í strjálbýli eða á foreldra, sem eru fæddir í strjálbýli. Þannig hefur þorri þjóðarinnar þegar sætt röskuninni, sem nú er reynt að hindra.

Þar á ofan hafa aldrei verið flutt nein sannfærandi rök fyrir því, að jafnvægi sé betra en röskun. Því er oft haldið fram, að framfaraspor mannkyns byggist að meira eða minna leyti á röskun og svörun manna við henni.

Þetta skiptir máli, af því að baráttan gegn búseturöskun er langsamlega dýrasta starfsemi, sem rekin er hér á landi. Hún er kjarni fjárlaga og lánsfjárlaga, verðjöfnunar, lánsfjárútvegunar og sjóðakerfis.

Allt þetta fé, sem nemur mörgum Kröfluverum á hverju ári, verður ekki til úr engu, heldur er það tekið frá öðrum þörfum einstaklinga og samfélags. Smábyggðastefnan hindrar fjármögnun ótal þarfra aðgerða í landi okkar.

Miklu nær væri að snúa dæminu við og hvetja fólk til að búa þar, sem aðstæður eru hagstæðastar fyrir það og þjóðfélagið í heild. Flutningskostnaður er fljótur að sparast, svo sem sýndi reynsla fyrri hluta aldarinnar.

Góð hafnaraðstaða er eitt af því, sem máli skiptir, samhliða nálægð við fiskimið. Þess vegna þurfum við öflug sjávarpláss í öllum landshlutum, en ekki svo mörg, að flotinn sé of stór fyrir fiskistofnana.

Smábyggðastefna, sem heimtar skuttogara í hvert sjávarpláss, kostar samfélagið gífurlegar fjárhæðir og sogar kraft frá hinum öflugari stöðum, sem hafa betri aðstöðu til að stunda arðbæra útgerð í þágu þjóðarhags.

Annað mikilvægt atriði er ódýr jarðhiti. Olía og raunar einnig rafmagn eru og verða í svo háu verði, að rétt er að soga fólk til staða, sem hafa komið sér upp tiltölulega ódýrum hitaveitum til margs konar nota.

Jarðhitinn gagnar ekki aðeins til húshitunar, heldur einnig til ylræktar, fiskiræktar, efnaiðnaðar og raforkuframleiðslu. Að öllu þessu leyti hljóta Reykjavík og Reykjanes að teljast vænleg til búsetu.

Þriðja mikilvæga atriðið er innlendur markaður. Mjólk, egg og grænmeti á auðvitað að framleiða sem næst þéttbýli til að stytta samgönguleiðir milli seljenda og kaupenda. Þannig þarf jafnvel landbúnaðurinn að færa sig nær þéttbýli.

Fjórða atriðið er þjónustan, sem þegar er til í þéttbýlinu og er því meiri sem þéttbýlið er meira. Þjónustan og markaðurinn benda eindregið á Reykjavíkursvæðið annars vegar og nokkra öfluga útgerðarstaði hins vegar.

Ef stefna byggðaþéttingar leysti smábyggðastefnu af hólmi mundi sparast ógrynni fjár, sem nú fer til ímyndaðs vandamáls. Það mundi renna til raunverulegra þarfa þjóðfélags, sem vill ganga rösklega fram eftir vegi.

Jónas Kristjánsson.

DV

Ein efnilegasta atvinnugreinin á Íslandi er fiskeldi. Það hefur eflzt hröðum skrefum undanfarin ár. Einkum er það dýrmætur laxinn, sem hefur orðið viðfangsefni. Og næstur honum að mikilvægi kemur regnbogasilungur.

Fiskeldi hefur mótazt á annan hátt en loðdýrarækt, þar sem áherzla hefur verið lögð á fremur lítil fjölskyldubú, eins konar vísitölubú. Fiskeldið er hins vegar stundað í stórum stöðvum með miklum stofnkostnaði.

Báðar atvinnugreinarnar eru einkar viðkvæmar. Ekkert má út af bera í fóðri og hreinlæti, ef reksturinn á að ganga vel. Mörg dæmi eru um, að stórtjón hafi orðið. Í loðdýrarækt hafa sum bú hreinlega hætt rekstri af þeim völdum.

Hinir smáu loðdýraræktendur þurfa mjög að treysta á aðvífandi þekkingu opinberra kennara og ráðunauta. Fiskiræktendur eru hins vegar nógu stórir í sniðum til að hafa þekkinguna innan ramma fyrirtækjanna sjálfra.

Í fiskeldinu eru ýmsar sérgreinar. Sumir einbeita sér að ræktun seiða, sem síðan eru seld til annarra stöðva, er rækta fiskinn upp í slátrunarstærð. Enn aðrar stöðvar stunda ekki eldi, heldur treysta á hafbeit.

Gamalkunnugt er framtak Laxalónsmanna, sem hafa selt seiði innanlands og til útlanda. Þeir hafa nú hazlað sér völl í Vestmannaeyjum og í Dölunum, þar sem þeir hafa stofnað hafbeitarfélagið Dalalax með heimamönnum.

Margra ára reynsla er einnig komin á hafbeit Lárósmanna á Snæfellsnesi. Svipaðar landfræðilegar aðstæður hafa verið notaðar af Tungulaxmönnum og norskum samstarfsaðilum þeirra í Lóni í Kelduhverfi og verða fljótlega víðar.

Sérstæðari er laxaræktin á Húsatóftum við Grindavík, þar sem fiskurinn er fóðraður upp í slátrunarstærð uppi á landi, í upphituðum og yfirbyggðum eldiskvíum. Þar er um að ræða einkaframtak ungs vísindamanns.

Þannig fara menn ýmsar leiðir við að hagnýta sér aðstæður. Þær geta verið fólgnar í ódýru fóðri frá fiskvinnslustöðvum, jarðhita og lónum við sjávarstrendur, svo að dæmi séu nefnd. Þær gera fiskeldið arðbært.

Meðan við sportveiðum aðeins 300 tonn af laxi á ári, veiða nágrannaþjóðirnar um 8.000 tonn af honum í hafinu og Norðmenn ala sjálfir upp um 15.000 tonn í eldiskvíum. Af þessu má sjá, hve mikill er markaðurinn fyrir lax.

Norðmenn munu í ár hafa 3.800 milljón íslenzkra króna gjaldeyristekjur af laxi frá 400 eldisstöðvum og ætla að koma tekjunum upp í 5.700 milljón krónur árið 1985. Þeir eru þegar búnir að gera þetta að stóriðju.

Enn hefur ekkert komið fram um, að markaður fyrir lax sé að mettast í heiminum. Hins vegar má vera ljóst, að framleiðsluaukning Norðmanna getur fyrr eða síðar leitt til verðlækkunar, sem við þurfum að reikna með.

Ef til vill eigum við líka möguleika í sjóbirtingi og silungi, þótt laxinn sé það, sem markaðurinn heimtar um þessar mundir. Og aðrir fiskar geta síðar komið til greina. Í Noregi hafa 115 fyrirtæki sótt um þorskeldisleyfi.

Fjöldi Íslendinga hefur af dugnaði, hugviti og þekkingu gengið fram fyrir skjöldu í fiskeldi. Það starf er nú smám saman að bera árangur í vel þegnum gjaldeyristekjum á erfiðum tíma. Þar eru vormenn okkar að verki.

Jónas Kristjánsson.

DV

Við þurfum ekki að vera svartsýn á framtíðina í landi okkar, þótt stundum gangi ekki allt í haginn. Á velgengnisbraut undanfarinna áratuga hafa stundum steðjað að tímabundnir erfiðleikar, sem okkur hefur síðan tekizt að rífa okkur upp úr.

Síðustu árin höfum við getað glaðzt yfir, að til skjalanna eru að koma nýjar atvinnugreinar, sem virðast líklegar til að efla þjóðarauð mjög verulega á næstu árum og áratugum, ef við kunnum að halda rétt á spilunum.

Nýgræðingarnir spanna sviðið frá sérhæfðum rafeindaiðnaði yfir í fiski- og loðdýrarækt. Á öllum þessum sviðum hefur náðst athyglisverður árangur, sem byggist á, að hér sé á einhvern hátt betri aðstaða en annars staðar.

Á öllum sviðum er þekkingin ein af helztu undirstöðunum. Það á einna skýrast við um rafeindaiðnaðinn, en einnig fiski- og loðdýrarækt. Síðarnefndu greinarnar byggjast einnig á góðu fóðri úr óvenju ódýrum fiskúrgangi.

Hins vegar fer því fjarri, að til góðs séu allar ráðagerðir manna um nýja starfsemi. Sumar þeirra eru eingöngu miðaðar við afmarkaða staðar- og atvinnuhagsmuni, en stríða að öðru leyti gegn heildarhagsmunum þjóðarinnar.

Hægt er að meta gildi nýrrar starfsemi á ýmsa samkeppnismælikvarða. Beztar eru þær greinar, sem ekki þurfa niðurgreiðslur, rekstrarstyrki, vildarlán, framkvæmdastyrki, útflutningsuppbætur, tollmúra og innflutningsbann.

Sjávarútvegurinn er dæmi um grein, sem stenzt alla þessa mælikvarða nema vildarlánin. Hann þarf ekki einu sinni innflutningsbann eða tollmúra. Hér er meira að segja hægt að kaupa danskan fisk, ef neytendur lystir.

Án nokkurra styrkja og útflutningsuppbóta keppir sjávarútvegurinn á erlendum markaði með góðum árangri, færir okkur gífurlegan gjaldeyri og stendur raunar að verulegu leyti undir þjóðfélaginu á Íslandi.

Samt er hið opinbera alltaf að gera sjávarútvegi skráveifu. Krónan er yfirleitt of hátt skráð. Rangsnúið fiskverð dregur úr gæðum. Verst er þó, að opinber lán magna stærð flotans og valda stórhættulegri ofveiði.

Á hinum enda litrófs íslenzkra atvinnuvega er hinn hefðbundni landbúnaður, sem felst í ræktun sauðfjár og nautgripa. Hann stenzt ekki nokkurn ofangreindra mælikvarða og er raunar hroðalegur baggi á þjóðinni.

Þessi hefðbundni landbúnaður þrífst í skjóli innflutningsbanns, tollmúra, útflutningsuppbóta, framkvæmdastyrkja, vildarlána, rekstrarstyrkja og niðurgreiðslna. Þetta borgar hann svo með ofbeit og landeyðingu.

Sumar aðrar greinar landbúnaðar eru mun betri, af því að þær standast mælikvarðana, sem hér hafa verið raktir. Alifuglarækt stenzt suma þeirra, en hefur þó skjól af innflutningsbanni. Ylrækt stenzt flesta, en getur ekki flutt út.

Hinar nýju greinar fiskiræktar og loðdýraræktar eru hátt yfir annan landbúnað hafnar. Í fyrsta lagi hafa þær ekki þurft niðurgreiðslur, rekstrarstyrki, vildarlán, framkvæmdastyrki, útflutningsuppbætur, tollmúra og innflutningsbann.

Í öðru lagi geta þær selt afurðir sínar á erlendum markaði. Þær geta fært gjaldeyri í þjóðarbúið. Þær geta staðið við hlið sjávarútvegs sem einn hornsteina þjóðfélagsins. Einmitt slíka nýbreytni eigum við að efla.

Jónas Kristjánsson.

DV

Mikil og óvænt gleðitíðindi eru bráðabirgðalögin um brottfall 10% skattsins á ferðamannagjaldeyri. Aðdragandi laganna er ánægjulegt dæmi um, að íslenzk stjórnvöld geta verið skjótvirk, ef þau telja það máli skipta.

Albert Guðmundsson fjármálaráðherra var einn helzti hvatamaður málsins í ríkisstjórninni. Eftir jákvæðar viðræður fjármálaráðuneytisins og viðskiptaráðuneytisins lagði hann málið fyrir ríkisstjórnarfund í gær.

Þar fékk það fremur vinsamlegar undirtektir og voru þingflokkar ríkisstjórnarinnar kallaðir saman. Í báðum flokkum voru bráðabirgðalögin samþykkt síðdegis í gær. Og Albert var ekki seinn á sér að gefa lögin út í dag.

Með þessu er miklu og langvinnu leiðindamáli vikið til hliðar. Ferðamannaskatturinn hefur alltaf verið hvimleiður skattur, sem stríðir á ýmsan hátt gegn alþjóðlegu samstarfi og hefur samt ekki gefið mikið í aðra hönd.

Spáð hafði verið 75 milljón króna ríkistekjum af 10% álaginu á þessu ári. Hliðstæða upphæð þarf auðvitað að spara á móti, svo að bráðabirgðalögin leiði ekki til aukinnar skattheimtu á einhverju öðru sviði.

Ferðamannaskatturinn hefur falið í sér tvöfalda gengisskráningu, sem minnti á spillingartíma sjötta áratugarins, þegar snjallir menn syntu laglega milli margs konar gengis. Hér eftir er aðeins eitt gengi krónunnar.

Áður voru útflytjendur settir skör lægra en innflytjendur, sem gátu kostað viðskiptaferðir sínar af erlendum umboðslaunum. Þannig voru sumar viðskiptaferðir háðar ferðamannaskatti og aðrar alls ekki.

Áður var almenningur í sumarfríum settur skör lægra en embættismenn og viðskiptaaðilar, sem fá dagpeninga reiknaða í erlendri mynt. Í báðum þessum dæmum hefur misræmi milli hópa verið aflétt með bráðabirgðalögunum.

Ekki má heldur gleyma, að hinn sérstaki ferðamannaskattur okkar stríddi sem tvöfalt gengi gegn anda samstarfs okkar við aðrar þjóðir í Alþjóðlega gjaldeyrissjóðnum og var sífellt tilefni kvartana í okkar garð.

Við höfum hvað eftir annað haft gagn af þessu alþjóð lega samstarfi. Eftir brottfall 10% álagsins ætti niður að falla gagnrýni á þeim vettvangi. Það gæti komið sér vel á erfiðum tímabilum í framtíðinni.

Loks er ef til vill mikilvægast, að ferðalög eru mikilvægur þáttur lífsmáta nútímans. Fólk vill geta ferðazt um, án þess að íslenzk stjórnvöld séu sér á parti að reyna að spilla því með ranglátri skattheimtu.

Almenningur hefur margvíslegar ástæður fyrir ferðalögum sínum. Sumir vilja hvíla sig frá önnum eða rysjóttu veðri. Aðrir vilja teyga af brunnum vísinda, mennta eða sagnfræði. Allt eru þetta gildar ástæður.

Við búum svo afskekkt, að við þurfum að kaupa dýrari farseðla en aðrir til að komast yfir landamærin. Sá landfræðilegi skattur er svo mikill, að stjórnvöld eiga ekki að bæta gráu ofan á svart með viðbótarskatti.

Bráðabirgðalög ríkisstjórnarinnar eru spor í átt til einfaldara hagkerfis, betra alþjóðasamstarfs og réttlátara þjóðfélags. Og sérstakt fagnaðarefni er, hversu skjótt þau hafa komið til skjalanna.

Jónas Kristjánsson.

DV

Loðdýrarækt er skyndilega að verða meiriháttar atvinnugrein hér á landi, einkum refarækt. Til viðbótar við þau 86 refabú, sem rokið hafa upp á sárafáum misserum, er ætlunin að koma upp 60 nýjum í haust.

Færri komast þó að en vilja. Loðdýrarækt er háð leyfisveitingum, meðal annars vegna ýmissa krafa um mannvirki og aðra aðstöðu. Margir eru á biðlista, þótt miklu þurfi til að verja. 150 refa bú kostar svipað og 40 kúa fjós og hlaða.

Reynslan af minknum sýnir, að búast má við, að mörg þessi nýju bú fari halloka. Loðdýrarækt er enginn skjótfenginn gróði. Eins og allur rekstur yfirleitt byggist hún á góðri þekkingu og mikilli nákvæmni.

Þekking er af skornum skammti í landinu. Hún er tæpast nógu mikil til að standa undir hinni hröðu fjölgun búa. Bændaskólarnir hafa ekki haft aðstöðu til verklegrar menntunar, en hafa þó megnað að standa vel að bóklegri.

Svo mikið er í húfi í þessari nýju og spennandi atvinnugrein, að nauðsynlegt er að tengja betur saman bókvitið og askana. Bændaskólarnir þurfa fé til verklegrar kennslu og til námskeiða fyrir loðdýrabændur.

Veirusjúkdómur hefur leikið minkabúin grátt á undanförnum árum. Svo er nú komið, að einungis tvö eða þrjú bú eru eftir af átta, sem voru starfrækt á blómaskeiði minkaræktar. Þetta sýnir, hversu þekkingin er nauðsynleg.

Erfiðleikar minkaræktar hafa þó leitt til mikils árangurs á einu mikilvægasta sviðinu, blöndun loðdýrafóðurs. Tekizt hefur að finna blöndur, sem gefa svo góða raun, að íslenzkir refir verða þyngri og skinnmeiri en aðrir.

Fiskúrgangur er 65% af fóðrinu og veldur því, að fóðurkostnaður þarf ekki að vera nema um helmingur af því, sem hann er í stærsta loðdýraræktarlandinu, Finnlandi. Þess vegna ætti okkar ræktun að geta orðið einkar arðbær.

Leiðbeinendur hafa oft bent á, að forskot okkar í lágum fóðurkostnaði byggist á, að loðdýrabúin séu í nágrenni fiskvinnslustöðva. Þannig sparast akstur, frystigeymslur og önnur aðstaða, sem fylgir vegalengdum og tímatapi.

Því miður virðast refabúin dreifast allt of mikið, bæði inn til lands og út um öll héruð. Bezt væri að hafa þau nokkur saman í nágrenni fiskvinnslustöðva, svo að þau hafi bæði ódýrt fóður og sameiginlega aðstöðu.

Hins vegar væri rétt að dreifa áhættunni. Við megum ekki einblína á blárefinn, heldur leyfa einnig ræktun á silfurref. Ennfremur þarf að efla ræktun á mink og ullarkanínum, svo að erlendar verðsveiflur í einstökum greinum valdi minna raski.

Við megum alltaf búast við tímabundinni offramleiðslu vegna sveiflna í eftirspurn. En offramleiðsla verður seint af okkar völdum, því að íslenzk framleiðsla verður aðeins dropi í heimshafið, þótt loðdýrarækt margfaldist hér.

Refaskinn hafa fallið í verði um 35%. Samt er tiltölulega lítið tap á mörgum refabúum, sem tóku til starfa um síðustu áramót og fengu því verðfallið í hausinn á viðkvæmasta tíma. Þetta sýnir, að afkoman getur orðið góð.

Loðdýraræktun byggist hvorki á innflutningsbanni loðskinna, né á niðurgreiðslum, ríkisstyrkjum og útflutningsuppbótum. Hún er fráhvarf frá hefðbundnum landbúnaði yfir í útflutningsiðnað, sem mokar inn í landið beinhörðum gjaldeyri.

Jónas Kristjánsson

DV

Skerandi dæmi um efnahagsvit ríkisstjórnarinnar og ráðgjöfina, sem hún sætir í þeim efnum, eru hugleiðingar ráðherra og ráðgjafa þeirra um, hvort taka eigi erlend lán fyrir hallarekstri ýmissa opinberra þjónustufyrirtækja.

Í vaxandi mæli hafa ríkisstjórnir seilzt til þessarar aðferðar til að halda í gangi orkufyrirtækjum á borð við Landsvirkjun og Hitaveitu Reykjavíkur og raunar fleiri opinberum fyrirtækjum, sem selja almenningi þjónustu.

Þetta er gert til að hindra, að eðlilegar og nauðsynlegar verðhækkanir á þjónustunni fari út í vísitölurnar, sem ríkisstjórnir eru alltaf að berjast við að halda niðri. Þetta er svokallað stríð við verðbólguna.

Eins og jafnan vill verða í opinberum stofnunum er ekki auðvelt að finna leiðir til sparnaðar í rekstri, svo sem að nýta vinnutímann betur, þótt oft hafi verið bent á, að víða er hann óhæfilega illa nýttur.

Enda virðast ráðherrar og ráðgjafar þeirra hafa gefizt upp við að heimta skárri rekstur og segjast nú aðeins hafa um að velja hækkun á verði þjónustunnar eða erlend lán, jafnvel þótt slík lán séu þegar komin út í öfgar.

Smám saman hafa erlendar skuldir opinberra þjónustufyrirtækja, einkum þeirra, sem afla orku og dreifa henni, magnazt svo, að þær nema meirihluta allra skulda Íslendinga í útlöndum og eru að sliga þjóðfélagið.

Erlendar skuldir nema nú um helmingi af árlegri þjóðarframleiðslu og árleg greiðslubyrði af þessum skuldum nemur um fjórðungi af árlegum útflutningstekjum. Þessi hlutföll hafa sigið mjög hratt á ógæfuhliðina undanfarin ár.

Skuldasúpan er að verulegu leyti orðin til af því, að stjórnvöld treystast ekki til að láta okkur greiða fullt verð fyrir hita og rafmagn og kjósa heldur að velta greiðslubyrðinni yfir á afkomendurna, sem eiga að erfa landið.

Undirverð á hita og rafmagni í mesta þéttbýlinu leiðir svo til samanburðar við strjálbýlið, sem heimtar jafnan rétt. Afleiðingin er verðjöfnun á rafmagni, olíustyrkir til húshitunar og aðrar hliðstæðar niðurgreiðslur.

Miklu vitlegra væri hins vegar að jafna orkuverðið upp á við, – láta þjóðina borga til fulls orkuna, sem hún notar, í stað þess að dreifa kostnaðinum á næstu kynslóðir, sem eiga að bæta þessu böli ofan á ofveiði okkar og ofbeit.

Þetta hefði verið heppilegri leið til að ráðast á lífskjörin en að skera niður verðbætur á laun. Sú skerðing dregur einmitt núna úr kjarki ráðamanna til að halda réttum mikilvægum atriðum á borð við orkuverð og krónugengi.

Enn einu sinni eru ráðherrar og ráðgjafar þeirra að gamna sér við, að þeir geti sparað sér nokkur vísitölustig í hinu indæla verðbólgustríði sínu með því að falsa verð á rafmagni og heitu vatni og safna skuldum í staðinn.

Margoft hefur verið bent á, að þessi iðja misviturra manna er meira en lítið þjóðhættuleg. Hún verður sjúklegri með hverju árinu, eftir því sem skuldir þjóðarinnar í útlöndum nálgast suðupunktinn, er þá verður ekki lengur haminn.

Samt þykjast menn geta verið ráðherrar og efnahagsráðgjafar upp á þau býti, að enn komi til greina að galdra brott heimatilbúinn vanda með því að auka hina geigvænlegu skuldabyrði þjóðarinnar. Það er ekki von, að vel gangi.

Jónas Kristjánsson.

DV

Þegar íslenzk fiskiskip sigla með afla, fer fiskurinn yfirleitt á heildsölumarkað, sem endurspeglar framboð og eftirspurn. Bezti fiskurinn er seldur á svimandi háu verði, en lítið sem ekkert fæst fyrir hinn lakasta.

Á fiskmörkuðum erlendra löndunarhafna eru samt ekki sveitir opinberra eftirlitsmanna til að meta fisk til gæða og verðs. Aðhaldið felst í sveiflum markaðsverðsins, sem framkalla bæði mestu gæði og nákvæmar tímasetningar í löndun.

Við búum hins vegar hér heima við einkar flókið kerfi, – verðjöfnunarkerfi með þátttöku ríkisvaldsins. Svo virðist sem þetta kerfi hafi rofið hin nauðsynlegu tengsl milli kaupenda og seljenda á ýmsum stigum málsins.

Í hæstu verðflokkum getur farið gegnum kerfið fiskur, sem neytandinn í Bandaríkjunum fúlsar svo við, þegar ætlazt er til, að hann kaupi dýrum dómum og vilji síðan frekari viðskipti. Skilaboð um svörun hans ganga treglega til upprunans.

Hér ákveður sérstök yfirnefnd verð og verðflokka með atkvæðum oddamanns ríkisstjórnarinnar og einhvers málsaðilans. Síðan raða opinberir matsmenn hinum landaða fiski í þessa verðflokka án þess að hafa stuðning af skýrum mælikvörðum.

Málið verður flóknara fyrir þá sök, að víða eru seljandi og kaupandi í raun sami aðilinn, sem gæti haft hag af því að reyna að fleka sölusamtökin til að taka við vöru, sem ekki er eins góð og matið fullyrðir.

Ástæða er til að ætla, að allt þetta kerfi sé verulega gallað. Það sýna umræður í kjölfar birtingar Fiskifélags Íslands á umdeildum prósentutölum um gæðaflokkun afla úr einstökum skipum og eftir einstökum veiðiaðferðum.

Fyrst er að nefna, að verðmunur á gæðaflokkum er áreiðanlega allt, allt of lítill. Hann endurspeglar ekki aðeins gæði, heldur einnig pólitíska tillitssemi við ákveðin sjávarpláss, ákveðnar veiðiaðferðir og ákveðna fjárfestingu.

Of lítill verðmunur gæðaflokka er óbeinn stuðningur við netaútgerð, sem nær aðeins 70% aflans í efsta gæðaflokk, og við togaraútgerð, sem nær aðeins 90% aflans í þennan flokk, meðan línu- og handfæraútgerð ná 100%.

Dæmi togaranna er raunar heldur verra en prósentutalan segir. Afli þeirra er svo mikill, að hann er lengi í vinnslu í landi. Er hann þá oft orðinn mun síðri að gæðum á síðasta vinnsludegi en hann var á löndunardegi.

Settar hafa verið fram óskir um, að bannaður verði allur tveggja og þriggja nátta netafiskur, svo og netafiskur af of miklu sjávardýpi. Ennfremur, að bannaður verði eldri togarafiskur en einnar viku gamall.

Til viðbótar hafa verið settar fram óskir um, að löndunum togara sé hagað svo, að vinnslu afla sé lokið fyrir helgi, svo og að helgarvinna verði heimiluð, ef þetta tekst ekki. Fyrirstaða er gegn öllum slíkum óskum.

Lög um slík atriði og hreinar lögregluaðgerðir í kjölfar þeirra geta verið nauðsynleg forsenda betri söluvöru í sjávarútvegi. Enn betra væri þó, að hin opinbera verðflokkun endurspeglaði átakalaust raunverulegan gæðamun, ekki bara hluta hans.

Bezt væri þó, ef hægt væri að koma hér á beinu samhengi milli verðs og gæða, sem menn þekkja frá erlendum fiskmörkuðum, svo að veiði- og vinnsluaðilar fái þann verðmun, sem markaðurinn vill borga fyrir gæðamun þessarar sömu vöru.

Jónas Kristjánsson.

DV

Sendiherrar Vesturlanda hafa beðið enn einn ósigurinn fyrir Sovétríkjunum. Eftir þriggja ára þras á Evrópufriðarráðstefnunni í Madrid hafa þeir fallizt á samkomulag, sem magnar mannréttindabrot í Austur-Evrópu.

Í þrjú ár hafa fulltrúar 35 ríkja þjarkað um, hvort Sovétstjórninni beri að standa við loforð, sem Brezhnev undirritaði í Helsinki árið 1975. Niðurstaðan er plagg, þar sem ekki er minnzt á vaxandi mannréttindabrot.

Eftir þriggja ára deilur um, hvort verkföll eigi rétt á sér, til dæmis í Póllandi, er ekki orð um þau í yfirlýsingunni frá Madrid. Þar segir aðeins, að menn skuli hafa rétt á að vera í verkalýðsfélögum.

Eftir þriggja ára deilur um, hvort menn skuli vera frjálsir fyrir herlögum, til dæmis í Póllandi, er ekki orð um þau í yfirlýsingunni frá Madrid. Þar með hafa Vesturlönd samþykkt réttmæti herlaganna í Póllandi.

Eftir þriggja ára deilur um, hvort menn megi hafa með sér félag til að fylgjast með, hvort staðið sé við undirskriftirnar frá því í Helsinki, til dæmis í Sovétríkjunum, er ekki orð um það í yfirlýsingunni frá Madrid.

Eftir þriggja úra deilur um, hvort fjölskyldur megi sameinast og hvort fólk megi í því skyni til dæmis flytjast frá Sovétríkjunum, er ekki orð um slíkt í yfirlýsingunni frá Madrid. Þar með er hin austræna svívirða réttlætt.

Eftir þriggja ára deilur um, hvort menn megi ótruflað hlusta á útvarp frá útlöndum, til dæmis í Sovétríkjunum, svo sem greinilega er skráð í Helsinki-samkomulaginu, er ekki orð um það í yfirlýsingunni frá Madrid.

Eftir þriggja ára deilur um, hvort fréttamenn skuli hafa óhindrað ferðafrelsi til að afla sér upplýsinga, til dæmis í Sovétríkjunum, svo sem segir í Helsinkisamningnum, er ekki orð um slíkt í yfirlýsingunni frá Madrid.

Í löng átta ár hefur Sovétstjórnin lagt sérstaka áherzlu á að brjóta einmitt ákvæðin, sem Brezhnev undirritaði í Helsinki árið 1975. Hún gengur harður en áður fram í að halda fjölskyldum sundruðum, bara til að sýna vald sitt.

Erlendar útvarpssendingar eru núna meira truflaðar en var fyrir samninginn í Helsinki. Og sérstök áherzla hefur verið lögð á að hundelta þá menn, sem í Sovétríkjunum hafa mælt með því, að Helsinki-samningurinn skyldi haldinn.

Svo standa vestrænir sendiherrar upp frá þriggja ára samningaborði í Madrid með ekki neitt í höndunum, alls ekki neitt. Með mannréttindaþögninni í yfirlýsingunni frá Madrid er Sovétstjórninni gefið grænt ljós.

Betra hefði verið að skrifa ekki undir neitt en að skrifa undir smánarplaggið frá Madrid. Raunar hafði verið betra að skrifa ekki einu sinni undir Helsinki-samninginn, svo hraksmánarleg reynsla sem er af honum.

Bezt væri að gera ekki annað á fundum með sovézkum sendiherrum en að þylja orðrétta mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna, sem er bezta yfirlýsingin af því tagi og meira að segja undirrituð af sovétstjórninni.

Til að bæta gráu ofan á svart hafa hinir vestrænu sendiherrar í Madrid fallizt á framhaldsfund í Stokkhólmi á næsta ári, þar sem sendiherrar Sovétríkjanna eiga að fá sérstakt tækifæri til að tjá sína frábæru friðarást, samanber Afganistan.

Jónas Kristjánsson

DV

Nokkuð er til í því, sem Ragnar Arnalds, fyrrverandi fjármálaráðherra, sagði um daginn, að ákvörðunin um byggingu hinnar hönnuðu flugstöðvar á Keflavíkurflugvelli sé “stærstu fjárfestingarmistök, sem gerð hafa verið”.

Á hinum sama fundi í fyrrverandi utanríkismálanefnd sagði hann einnig, að “gáleysislega sé farið með fjármuni” í flugstöðvarmálinu. Hin síðari fullyrðing hans er áreiðanlega rétt, þótt hin fyrri sé líklega í stílfærðara lagi.

Að gáleysislega sé farið með fjármuni getur einnig verið skoðun þeirra, sem telja æskilegt að skilja milli borgaralegs og hernaðarlegs flugs á Keflavíkurflugvelli og að nýja flugstöð þurfi að reisa þar fyrr eða síðar.

Fáránlegt er, að flugstöð á Keflavíkurflugvelli skuli með tilheyrandi aðstöðu þurfa að kosta 2.100 milljónir íslenzkra króna á núverandi verðlagi, – miklu meira en kostar hringvegur með slitlagi umhverfis landið.

Þessi upphæð hlýtur að teljast gáleysisleg, enda þótt hlutur Íslands sé ekki nema 550 milljónir af allri upphæðinni. Aðeins sá hluti er svipaður og kostnaður við slitlag á þrjá fjórðu hluta hringvegarins um landið.

Heimsfrægur er fjáraustur og skortur á peningaaðhaldi hjá bandarískum yfirvöldum hermála. Þeim kann að finnast lítið mál að borga 1.550 milljónir íslenzkra króna fyrir treikvart flugstöð með tilheyrandi aðstöðu.

Íslenzka ríkið hefur hins vegar hugsað í smærri stíl og verður að gera það. 550 milljónir króna má nota til ýmissa hluta. Hér á landi verður að meta, hvað sé brýnast að gera fyrir þá peninga og hvort yfirleitt sé rétt að taka þá að láni.

Auðvitað er freistandi að hefja framkvæmdir í flugstöðinni við þær kringumstæður, að bandarísk stjórnvöld sjá hina gagnkvæmu hagsmuni í flugstöðinni og vilja taka þann fjárhagslega þátt í henni, sem samið hefur verið um.

Einnig er freistandi að þurfa ekki að borga fjórðung Íslands í flugstöðinni fyrr en um þær mundir, sem hún verður tekin í notkun, og geta meira að segja slegið fyrir hlutanum. En allar skuldir verður að greiða um síðir.

Flugstöðvarkostnaður mun ekki þvælast fyrir öðrum framkvæmdum á Íslandi næstu árin. Samt verður að meta, hvort flugstöðin verður brýnni en aðrar þarfir, þegar að því kemur, að íslenzka fjórðunginn verður að fjármagna.

Oft hefur verið bent á, að hin hannaða flugstöð er allt of dýr, þótt hún sé komin í smærri útgáfu en upphaflega var gert ráð fyrir. Íslenzkt millilandaflug þarfnast ekki 2.100 milljón króna flugstöðvar, hvorki nú né síðar.

Við megum ekki búast við miklum viðskiptum við erlendar risaþotur. Og við þurfum ekki að reka millilandaflugið á þann hátt, að allt sá á tampi í flugstöðinni í tvisvar tvo tíma á sólarhring og stöðin standi auð þess á milli.

Hins vegar þurfum við aðstöðu til að komast úr bíl inn í flugstöð og úr flugstöð upp í flugvél án þess að þurfa að mæta roki flugvallarins. Hin dýra flugstöð virðist ekki fullnægja þeim lágmarkskröfum til þæginda!

Það, sem þarf, er, að reiknuð verði ný flugstöðvaraðstaða, sem miðast við þarfirnar eins og þær eru í raun og veru, – og að hætt sé við að fara gáleysislega með peninga, hvort sem þeir eru íslenzkir eða bandarískir.

Jónas Kristjánsson

DV

Tvær eru helztar forsendur þess, að ríkið á orkuver landsins, ýmist eitt sér eða með sveitarfélögum. Önnur er sú, að virkjanir kosta mikla peninga, og hin, að orkuöflun er oft talin ein af ýmissi nauðsynjaþjónustu hins opinbera.

Síðari forsendan gildir ekki í stóriðju. Það er einungis hinn mikli stofnkostnaður, sem veldur því, að ríkið er nánast eini innlendi aðilinn, sem hefur fengizt við stóriðju, ýmist eitt sér eða í samlögum við útlenda aðila.

Á síðustu árum hefur gætt tilhneigingar til að færa niður stærðarmörk verkefna, þar sem leitað er þáttöku ríkisins. Menn vilja, að ríkið borgi fyrir sig steinullarver, sykurver, graskögglaver og önnur vafasöm ver.

Þetta er hættuleg braut. Opinber gjafmildi leiðir hæglega til, að stofnað er til rekstrar af ónógu tilefni. Og síðan er hið opinbera látið kosta tapið með beinum og óbeinum fyrirgreiðslum, svo sem tollum og innflutningshöftum.

Ríkið hefur smám saman orðið aðaleigandi Slippstöðvarinnar á Akureyri. Þar og raunar víðar eru smíðuð skip, sem ekki verður hægt að borga. Það er auðvitað ríkið, sem ábyrgist, að skipasmíðastöðvarnar fái greitt.

Í rauninni er málsaðild ríkisins stuðningur við atvinnu á Akureyri. Einnig mætti orða þetta sem þátttöku í að dulbúa atvinnuleysið á Akureyri á kostnað skattgreiðenda. Þjóðfélagið ræður við smávegis af slíku, en ekki mikið.

Þannig er vaxin þáttaka ríkisins í atvinnurekstri um allt land. Sigló og Þormóður rammi eru að hluta dulbúið atvinnuleysi á Siglufirði. Rafha og Norðurstjarnan eru að hluta dulbúið atvinnuleysi í Hafnarfirði og Þörungavinnslan á Vestfjörðum.

Allt eru þetta þó smámunir í samanburði við hinn skipulega og sjálfvirka ríkisrekstur á dulbúnu atvinnuleysi í hinum hefðbundnu búgreinum kindakjöts og mjólkurafurða, er kostar þjóðina sem svarar nokkrum Kröfluverum á ári.

Áratugum saman hefur aukizt þessi sókn í auð skattgreiðenda í garði hins opinbera. Vaxandi hluti atvinnulífsins hefur lagzt við hlið opinberrar þjónustu á herðar hins hluta atvinnulífsins, sem heldur uppi öllu bákninu.

Samt eru þarfirnar í opinberri þjónustu á borð við tryggingar og heilsugæzlu og skólahald svo miklar, að óráðlegt er að bæta þar við ómagahópinn umtalsverðum hluta efnahagslífsins, þar sem verðmætin ættu að spretta upp.

Við getum sagt, að hlutverk efnahagslífsins sé að búa til verðmæti og að hlutverk opinberrar þjónustu sé að nota þau. Óskynsamlegt er að auka þann þátt efnahagslífsins, sem er dulbúið atvinnuleysi, raunveruleg byrði.

Stuðningur ríkisins við sveitalíf, smábyggðir og margvíslega óskhyggju í strjálbýli og þéttbýli getur hugsanlega dregið úr tölum í atvinnuleysisskrám. En hann kemur líka í veg fyrir hagkvæmustu nýtingu vits og orku þjóðarinnar.

Hefðu menn til dæmis ekki byrjað fyrr á fiskeldi og loðdýrarækt, ef minna af opinberu fé hefði verið notað til að styðja starfsemi, sem er lítið annað en dulbúið atvinuleysi? Hefðum við þá ekki meiri reynslu af arðbærum nýjungum?

Þegar nú er fjallað um að draga úr umsvifum hins opinbera í efnahagslífinu, er heppilegt að beina skurðarhnífnum sérstaklega að þeim opinbera stuðningi við atvinnuskort, sem felst í dulbúnu atvinnuleysi.

Jónas Kristjánsson.

DV

Flestir ráðherrarnir hafa með almennum orðum tekið nokkuð vel tillögum Alberts Guðmundssonar fjármálaráðherra um sölu á umsvifum, sem nú eru í ríkisrekstri. Þetta kom fram í viðtölum, sein birtust í DV á laugardaginn.

Einna ákveðnastur var flokksbróðir Alberts, Matthías Bjarnason, samgöngu- og tryggingaráðherra, sem sagði meðal annars: “Ég er mjög hlynntur sölu á fyrirtækjum og stofnunum ríkisins og breytingum á núverandi rekstri þeirra.”

Matthías sagði einnig: “Mér finnst vel koma til greina útboð af ýmsu tagi, til dæmis mætti bjóða út verkþætti í heilbrigðiskerfinu.” Halldór Ásgrímsson sjávarútvegsráðherra benti einnig á útboð ýmissar sérfræðiþjónustu.

Flestir ráðherrarnir höfðu þó fyrirvara á stuðningi við málið. Þeir sögðu, að hvert mál þyrfti að skoða sérstaklega. Ekki mætti rasa um ráð fram eða vera með “skyndiupphrópanir”, eins og Halldór Ásgrímsson orðaði það.

Ekki er víst, að góður vilji margra ráðherra nái langt, þegar embættismennirnir leggjast í vörnina. Hinum síðarnefndu er af kerfisástæðum illa við, að hróflað sé við umsvifum ríkisins, og vildu raunar fremur fá þau aukin.

Sumir athafnamenn í hópi embættismanna hafa þó tekið vel í tillögurnar. Þar má nefna Guðmund Einarsson, forstjóra Skipaútgerðar ríkisins, og Davíð Á. Gunnarsson, forstjóra Ríkisspítalanna. En þeir eru undantekningin.

Hætt er við, að ráðherrar lúti tregðulögmáli embættismanna, sumir vegna skorts á reynslu og hörku og aðrir til að liðka samstarfið í ráðuneytunum. Á mörgu á eftir að ganga áður en sala á umsvifum kemst til framkvæmda.

Taka má Landssmiðjuna sem dæmi. Þar eru upphaflegar forsendur ríkisrekstrar fyrir löngu fallnar úr gildi. Verkefni smiðjunnar eru hliðstæð verkefnum margra annarra málmsmiðja og innflutningsfyrirtækja á sama, opna markaðnum.

Landssmiðjan hefur oft verið tekin sem augljóst dæmi um rekstur, sem ætti ekki að koma ríkinu við. Henni ætti að breyta í hlutafélag og gefa starfsfólki forgang að hlutabréfum með hóflegum afborganaskilmálum.

Samt segir Sverrir Hermannsson iðnaðarráðherra: “Það verður að sýna mikla varkárni, ef fara á að gerbylta rekstri einstakra fyrirtækja, sem veita fjölda manns atvinnu.” Hvað verður þá sagt um síður augljós söludæmi?

Þá hefur Þjóðviljinn reynt með æsingaviðtölum að gera starfsfólk Landssmiðjunnar andvígt losun fyrirtækisins frá ríkisgeiranum. Slíkt getur ekki talizt góður grundvöllur fyrir sölu hlutabréfa til þessa sama starfsliðs.

Ef ekki reynist unnt að ná fram svo augljósri endurbót, sem felst í að losa ríkið við ábyrgð á Landssmiðjunni og koma henni á herðar annarra, sem hagsmuna hafa að gæta, svo sem starfsfólks, er ekki von á góðu á öðrum sviðum.

Nítján af fimmtíu dæmum Alberts um hugsanlega sölu ríkisreksturs teljast til iðnaðarsviðs Sverris Hermannssonar. Viðbrögð Sverris út af Landssmiðjunni benda ekki til, að hann hyggist taka til óspilltra málanna.

Meira þarf en góðan vilja einstakra ráðherra, ef markverður árangur á að nást í hreinsun ríkisrekstrarins. Ef þeir ætla að sigrast á tregðulögmáli kerfisins, verða þeir að sýna markvissa festu og hörku.

Jónas Kristjánsson.

DV