Yfirvinnubannið, sem sett var á lögreglumenn fíkniefnadeildar síðastliðið haust, fór ekki fram hjá blaðamönnum DV, sem þurftu að ná tali af deildinni vegna fíkniefnafrétta. Fíkniefnadeildin var hreinlega hætt að vera í símasambandi eftir klukkan fimm á daginn.

Hingað til hefur ekki verið neinn íslenzkufræðilegur ágreiningur um orðið yfirvinnubann. Það þýðir, að starfsmenn þurfa að fá samþykki yfirmanns fyrir yfirvinnu áður en hún er unnin. Þetta er algengt stjórntæki fyrirtækja, þegar fjárhagsáætlun er farin úr skorðum.

Hér á ritstjórn DV hefur eins og víðar komið til tímabundins yfirvinnubanns. Þá hefur það verið kallað yfirvinnubann og felst einmitt í að menn þurftu að fá samþykki yfirmanns fyrir yfirvinnu áður en hún var unnin. Orðið yfirvinnubann hefur aldrei misskilizt.

Dómsmálaráðherra og lögreglustjórinn í Reykjavík eru ekki nógu miklir íslenzkufræðingar til að geta breytt merkingu orðsins yfirvinnubann. Þess vegna fara þeir með rangt mál, þegar þeir halda fram, að yfirvinnubann hafi ekki verið sett á fíkniefnalögregluna í haust.

Í framkvæmd fólst yfirvinnubann fíkniefnalögreglunnar í, að greidd yfirvinna deildarinnar fór úr 3118 klukkustundum í júlí í 405 klukkustundir í september. Af síðari tölunni voru um 100 tímar fastir vegna vaktakerfis lögreglumanna. Þetta var hastarlegt yfirvinnubann.

Við höfum skýrt dæmi um þetta. Lögreglumaður fíkniefnadeildar sagði yfirmanni sínum frá rökstuddum grun um, að glæpur yrði framinn um næstu helgi. Yfirmaðurinn neitaði um leyfi til yfirvinnu, þar sem peningarnir væru upp urnir og búið væri að setja yfirvinnubann.

Ekkert er ljótt við að setja yfirvinnubann til að treysta fjárhagsgrundvöll fyrirtækja og stofnana. Að vísu er það spurning um forgangsatriði í ríkiskerfinu, hvort sparnaður er sérstaklega látinn koma niður á fíkniefnalöggæzlu. En menn eiga þá að viðurkenna forgangsröðina.

Allt frá því að núverandi utanríkisráðherra lofaði í síðustu kosningabaráttu að verja milljörðum til fíkniefnabaráttu, hefur verið ljóst, að þessi málaflokkur væri einstaklega aftarlega í forgangsröð ríkisstjórnarinnar. Yfirvinnubannið var eðlilegt dæmi um forgangröðina.

Ríkisstjórn og stjórnarandstaða geta rifizt um, hvar í forgangsröðinni fíkniefnalöggæzla eigi að vera og hvaða öðrum póstum ríkiskerfisins megi fórna í staðinn, ef hún er færð upp virðingarstigann. Ríkisstjórnin getur hins vegar ekki afneitað núverandi forgangsröð.

Enn síður getur dómsmálaráðherra fullyrt með útúrsnúningum, að ekki hafi verið sett yfirvinnubann á fíkniefnalögreglu. Það segir sína sögu, að hún lét kýla yfirvinnu niður um níu tíundu hluta og að fíkniefnalögreglan varð sambandslaus í síma eftir klukkan fimm.

Loks er fáránlegt það veruleikafirrta tiltæki dómsmálaráðherra að vera sífellt að boða til átaks á ýmsum sviðum löggæzlu, þar á meðal í fíkniefnalöggæzlu, og senda þess á milli bréf til allra lögreglustjóra um að draga saman seglin, einkum með niðurskurði á yfirvinnu.

Annaðhvort er dómsmálaráðherra nokkurn veginn sambandslaus við veruleikann eða þá að hún er óvenjulega ósvífin sem ráðherra og er þá mikið sagt. Hugmynd hennar um pappalöggur með ótakmarkaðri yfirvinnu bendir til, að fyrri skýringin sé öllu nærtækari.

Kjósendur mega svo minnast yfirvinnubannsins, þegar ráðamenn fara eftir rúmlega tvö ár að lofa enn og aftur stóraukinni áherzlu á varnir gegn fíkniefnum.

Jónas Kristjánsson

DV

Á einum fjölmiðli þótti í vetur öruggara að segja, að nafnlaus viðskiptafélagi myrts manns sæti í varðhaldi vegna gruns um morðið. Hér í blaðinu var hins vegar birt nafn hins grunaða. Það var gert samkvæmt gömlum, vestrænum hefðum um nákvæmni í fréttamennsku.

Ósvarað er spurningunni um, hvort valdi saklausu fólki meiri erfiðleikum, birting á nafni manns í varðhaldi eða þrenging skilgreiningarinnar á hinum grunaða niður í fáa menn. Hitt er ljóst, að nafnbirting, rétt eins og myndbirting, veifar rauðri dulu framan í sumt fólk.

DV hefur lengi farið eftir hefðbundnum venjum góðra dagblaða á Vesturlöndum í þessum efnum, en skilgreinir þær fremur þröngt vegna fámennis á Íslandi. Sumir fjölmiðlar kjósa að fara sér enn hægar í sakirnar, en skapa um leið aukið svigrúm fyrir rangar sögusagnir.

Því nákvæmari sem fréttir fjölmiðla eru, þeim mun minna svigrúm er fyrir sögusagnir og myndfalsanir, sem fjölfaldast með ógnarhraða á tímum tölvupósts. Þetta á einkum við um svokallaðar “vondar” fréttir af glæpum, spillingu og öðrum skuggahliðum samfélagsins.

Sumt fólk er beinlínis andvígt vondum fréttum. Það vill ekki láta raska ró sinni og vill ekki vita af vandræðum úti í þjóðfélaginu. Í þessu felst veruleikafirring, sem í mörgum tilvikum er í bland við hræsni á borð við þá, sem felst í að tala um “viðskiptafélaga” hins myrta.

Þegar DV nefnir nafn viðskiptafélagans eða birtir mynd af slysi á Knippelsbro, fær blaðið jafnan tvö eða þrjú andmælabréf í tölvupósti og annað eins af símtölum. Nöfn og myndir eru eins konar hnappar, er vekja upp hóp þeirra, sem haldnir eru veruleikafirrtri hræsni.

Blaðið fær hins vegar engan tölvupóst og engar upphringingar, þá sjaldan sem því verður raunverulega á í messunni. Enginn rís upp til andmæla, ef blaðið varar sig ekki á blaðurfulltrúum eða ímyndarfræðingum úti í bæ, sem eru að reyna að misnota fjölmiðlana.

Gildismat DV sem fjölmiðils felst í að reyna að segja réttar fréttir, en ekki að verða við óskum veruleikafirrtra hræsnara. Mikill tími ritstjórnar fer í að verjast lúmsku innihaldi í upplýsingum frá hálærðum sveitum sérfræðinga, sem vilja blekkja fólk í hagsmunaskyni.

Menn eru með ímyndarfréttum að reyna að hafa fé af fólki á hlutabréfamarkaði eða gæta annarra sérhagsmuna í stríði fyrirtækja, stofnana og samtaka. Menn eru að reyna að fá fólk til að kaupa margvíslegan óþarfa sér til fjárhagsskaða eða til að styðja vafasaman málstað.

Til þess að fólk geti lifað í flóknum heimi nútímans þarf það að vita um raunveruleikann í kringum sig. Í nútímanum dugir ekki að stinga höfðinu niður í sandinn og ímynda sér, að allt sé slétt og fellt. Vondar fréttir eiga sama erindi og góðar fréttir inn í heimsmynd fólks.

Hin raunverulegu vandamál fjölmiðla og notenda þeirra felast ekki í mismunandi reglum um nafnbirtingu eða myndbirtingu og enn síður í mismunandi stærðum fyrirsagna. Hin raunverulegu vandamál felast í skorti á vilja og getu til að gefa skýra mynd af þjóðfélaginu.

Sumir hirða ekki um að afla nafna og mynda í viðkvæmum málum, stundum af því að þeir nenna því ekki og stundum til að spara sér óþægindi af völdum veruleikafirrtra hræsnara. Þessir sömu fjölmiðlungar hirða ekki um að verjast fyrir meisturum blekkinganna.

Á DV erum við stolt af því að hafa nýlega veitt lesendum góða innsýn í hugarheim róttækra þjóðernissinna og höfnum gagnrýni veruleikafirrtra hræsnara.

Jónas Kristjánsson

DV

Öflugustu alræðisherrar tuttugustu aldar töldu allir ólympíuleika vera pólitískt tæki til að treysta stöðu sína. Þeir beittu öllum brögðum til að koma sínu fólki á verðlaunapalla og lögðu mikla áherzlu á að fá að halda leikana til að geta gefið glansmynd af alræðisríkinu.

Þannig urðu ólympíuleikarnir 1936 í Berlín öflugt vopn í höndum Hitlers með því að veikja vitund umheimsins um raunverulegar ráðagerðir hans. Þannig notaði Austur-Þýzkaland sáluga ólympíuleika til að sýna fram á, að alræðisríki væri bezti jarðvegur afreksfólks í íþróttum.

Kínverska stjórnin hefur fetað í fótspor Austur-Þýzkalands í notkun ólöglegra og skaðlegra efna til að bæta árangur í íþróttum. Þar á ofan hefur lengi verið draumur hennar að fá að halda ólympíuleika til að auglýsa stjórnkerfið fyrir landsmönnum og útlendingum.

Mannréttindabrot kínverskra stjórnvalda komu í veg fyrir að þau kæmu þessum vilja sínum fram árið 2000, þegar Sydney var tekin fram yfir Peking. Nú sækja þau enn fram með kröfu um að fá að halda ólympíuleikana árið 2008 og njóta því miður töluverðs stuðnings.

Eftirlitsnefnd alþjóðlegu ólympíunefndarinnar hefur að undanförnu verið að skoða aðstæður í Peking. Í tilefni komunnar voru stjórnarandstæðingar og trúarlegir mótmælendur settir án dóms og laga í stofufangelsi, svo að þeir hefðu ekki tækifæri til að ræða málstað sinn.

Nokkrir voru þar á ofan sendir í tveggja ára vinnubúðir fyrir þann glæp að skrifa undir ávarp til alþjóðlegu ólympíunefndarinnar um að beita áhrifum sínum til að fá stjórnarandstæðinga leysta úr haldi. Koma nefndarinnar varð þannig beinlínis tilefni nýrra fangelsana.

Enn fremur voru vetrarstráin á Torgi hins himneska friðar og ýmsum öðrum stöðum í borginni úðuð með grænum lit og plantað var gerviblómum til að gefa Peking notalegan svip, enda klöppuðu eftirlitsmennirnir saman lófunum, þegar þeir sáu grænu vetrardýrðina.

Því miður er alþjóðlega ólympíunefndin meira eða minna veruleikafirrt, enda hefur hún oft orðið sér til skammar með því að setja kíkinn fyrir blinda augað, þegar hún stendur andspænis lyfjanotkun íþróttafólks eða alræðisstjórnum, sem misnota ólympíuhugsjónina.

Mannréttindaforstjóri Sameinuðu þjóðanna, Mary Robinson, hvatti nýlega alræðisstjórnina í Peking til að hætta að ofsækja stjórnarandstæðinga og trúarlega mótmælendur með því að setja þá á geðveikrahæli eða í vinnuþrælkunarbúðir í stíl Sovétríkjanna sálugu.

Um 5000 félagar í trúarhreyfingunni Falun Gong einni sæta um þessar mundir vinnuþrælkun og heilaþvotti í slíkum búðum. Kaþólikkar hafa líka verið ofsóttir á þennan hátt, svo og allir þeir, sem senda bænarskrár um, að farið verði að virða mannréttindi í Kína.

Ótalið er þjóðar- og menningarmorð kínversku alræðisstjórnarinnar í Tíbet, þar sem fólk fær hvorki að stunda trú sína í friði, né að auka kyn sitt, heldur eru fluttir inn landnemar frá Kína til að ná meirihluta í landinu. Jafnframt er menningarsögulegum mannvirkjum eytt.

Því miður hafði eftirlitsnefnd alþjóðlegu ólympíunefndarinnar ekkert við málin í Peking annað að athuga en að óviðkunnanlegt væri vegna blóði drifinnar forsögu að halda blakkeppni ólympíuleikanna á sjálfu Torgi hins himneska friðar eins og alræðisstjórnin hafði ákveðið.

Því miður vill alþjóðlega ólympíunefndin ekki skilja, að ólympíuleikarnir 2008 verða tæki hættulegasta alræðisríkis heims til að slá ryki í augum umheimsins.

Jónas Kristjánsson

DV

Hagsmunaaðilar hafa í vaxandi mæli reynt að bæta stöðu málstaðarins með því að láta Gallup spyrja hlutdrægra spurninga með hlöðnum aukasetningum í stílnum: Ertu samþykkur, ef þetta og hitt er svona? Þannig hefur mælzt stuðningur við stóriðju á Austurlandi.

Að sjálfsögðu er þessi aðferð í vopnabúri deCODE Genetics, sem lét Gallup nýlega spyrja lækna, hvort þeir vildu gagnagrunninn fræga, ef hann væri í samræmi við fjölþjóðlegar reglur. Síðan blés fyrirtækið til fréttamannafundar, þar sem stjórn Læknafélagsins var gagnrýnd.

Svo óheppilega vildi til, að Gallup hafði togað spurninguna svo mikið til, að stjórn Læknafélagsins gat túlkað niðurstöðuna sér í hag, þar sem hún hefði raunar alltaf verið að berjast fyrir, að farið væri að fjölþjóðlegum reglum. Staðan í deilu málsaðila var því áfram í patti.

Á fundinum var niðurstaðan túlkuð sem vantraust lækna á stjórn félags síns. Blaðurfulltrúi deCODE Genetics gætti þess vandlega að segja ekki frá, að önnur keypt spurning hafði fjallað um það atriði, en svörin því miður sýnt meirihlutastuðning lækna við stjórn félagsins.

Fjölmiðlar höfðu étið meira eða minna úr lófa deCODE Genetics og urðu langleitir, þegar falda spurningin og svörin við henni komu í ljós. Þetta er gott dæmi um vandamálin, sem blaðurfulltrúar og fyrirtæki í almannatengslum eru farin að skapa fjölmiðlum hér á landi.

Tilkynningar, sem berast fjölmiðlum, eru meira eða minna smíðaðar af ímyndarfræðingum og öðrum sérfræðingum í hagræðingu staðreynda. Fjölmiðlar hafa misjafna burði og því miður líka misjafnan vilja til að standast áhlaupið og láta þetta allt of oft yfir sig ganga.

Mörgum finnst þægilegast að vera til friðs og láta óþægileg mál eiga sig. Þannig breytast fjölmiðlar í krana, sem hagsmunaaðilar skrúfa frá og fyrir að vild. Sumir þeirra tryllast meira að segja, ef þeir fá ekki að stjórna millifyrirsögnum og hönnun efnisins á síðum.

Ekki bætir úr skák, að hin hefðbundna fréttamennska af gagnrýnum toga hefur verið á undanhaldi hér á landi á allra síðustu árum. Fjölmiðlar eru sagðir velta sér upp úr soranum, ef þeir fjalla mikið um hin fjölmörgu skítamál í þjóðfélaginu. Þeir óhreinkast af umræðuefninu.

Engu máli skiptir, þótt hvert orð sé rétt í fréttum af ýmsum sora í þjóðfélaginu. Sú staðreynd, að fjölmiðill skuli yfirleitt leggja slíkan fréttaflutning fyrir sig, er notuð til að kasta rýrð á hann og kalla hann sorprit. Hefðbundin blaðamennska vestræn sætir ámæli.

Hluti markaðarins vill raunar ekki vita af neinum óþægilegum fréttum. Se&Hør-fólkið hefur meiri áhuga á fínu kjólunum, sætu stúlkunum og flottu pörunum. Þar á ofan heimta menn, að sjónvarpið skemmti þeim og frói. Sú krafa nær inn í fréttir og fréttatengt efni ljósvakans.

Komin er til skjalanna ný sjónvarpsstöð, þar sem fréttir hafa glatað öllu upplýsingagildi og eru orðnar að hreinu skemmtiefni. Svokallaðir fréttamenn stöðvarinnar kunna ekkert til verka og vilja ekki kunna, en eru kynntir fyrir markaðinum sem eins konar ímyndað frægðarfólk.

Stjórnmálamenn eru látnir leika trúða í sjónvarpsþáttum, syngja og spila og fá að launum svokölluð drottningarviðtöl við sig í þáttum sem stjórnað er af gleðiböngsum nýja stílsins. Allt er þetta í samræmi við þá kröfu áhorfenda, að ekkert lát verði á skemmtuninni.

Þetta eitrar út frá sér til gömlu sjónvarpsstöðvanna, sem vilja ekki láta nýju stöðina tína af sér kúnna. Fréttir og skemmtun fara því líka þar að renna út í eitt.

Jónas Kristjánsson

DV

Bæjarstjórn Garðabæjar er þegar komin í vanda vegna hugmyndar um landfyllingu í Arnarnesvogi og búast má við, að bæjarstjórn Reykjavíkur lendi í svipuðum vanda, þegar menn átta sig á, að hún er að leika sér með hugmyndir um mikla landfyllingu við Ánanaust.

Hingað til hafa skipuleggjendur sveitarfélaga litið á landfyllingar sem þægilega lausn til að losna við efni úr húsgrunnum. Ekki hefur verið hugsað um, hvernig náttúruöflum muni geðjast þessar framkvæmdir, enda telja menn yfirleitt, að ríkjandi ástand haldizt endalaust.

Nýjustu fréttir frá Sameinuðu þjóðunum benda til, að menn hafi hingað til vanmetið áhrif losunar gróðurhúsalofttegunda. Ekki er lengur umdeilt í vísindaheiminum, að búast má við umtalsverðum breytingum á veðurfari, sjávarstöðu og ströndum í náinni framtíð.

Skýrsla Sameinuðu þjóðanna um þetta efni er um 1.000 blaðsíður, samin af 700 vísindamönnum og var birt á mánudaginn, þegar búið var að velta vöngum yfir hverju orði í henni að kröfu olíuvinnsluríkisins Sádi-Arabíu, sem óttast kröfur um höft á framleiðslu olíu.

Spáð er, að hafís og jöklar bráðni og sjór hækki. Spáð er, að veður verði ofsafengnari en áður hefur verið. Spáð er, að landgangur sjávar verði hastarlegri en áður. Spáð er, að gera verði hrikalega dýrar ráðstafanir til að vernda þá byggð, sem næst stendur sjávarmáli.

Þetta er bara hluti afleiðinga hækkaðs hitastigs á jörðinni, en sá hluti, sem hefur mest áhrif á strendur hafsins og skiptir mestu máli í ráðagerðum sveitarfélaga um mannvirki við sjávarsíðuna. Fátt bendir til, að skipulagsmenn sveitarfélaga hafi skilið þetta.

Sjórinn hefur öldum saman nagað ströndina við sunnanverðan Faxaflóa. Skýrt dæmi um það er Seltjarnarnes, sem hefur rýrnað um helming síðan fyrstu dönsku sjókortin voru gerð. Miklir sjóvarnargarðar hafa verið reistir á svæðinu til að verjast áganginum.

Með tilkomu gróðurhúsaáhrifa eru þessar breytingar að verða margfalt hraðari. Ísþekjan í Norðurhöfum og Grænlandsjökull bráðna margfalt örar en áður. Aukin tíðni og meiri harka ofsaveðra mun kalla á hækkun og eflingu sjóvarnargarða víðs vegar um Faxaflóa.

Í mestri hættu verða landfyllingar, svo sem úti í Örfirisey, þar sem allt svæðið er í lágmarkshæð yfir sjávarmáli. Sama mun gilda um allar landfyllingar í umræðunni, hvort sem þær eru fyrir íbúðir í Arnarnesvogi og við Ánanaust eða fyrir flugvöll á Lönguskerjum.

Miklu nærtækara fyrir sveitarfélög á svæðinu er að afla sér gagna Sameinuðu þjóðanna og fara að gera ráðstafanir til að verja það land, sem fyrir er, heldur en að vera að gamna sér við landvinninga, sem byggjast á þeirri augljósu firru, að náttúran haldist óbreytt.

Þar á ofan er mikilvægt fyrir sveitarfélög á höfuðborgarsvæðinu að vekja landstjórnina til vitundar um, að róttækar ráðstafanir gegn losun gróðurhúsalofttegunda séu beinlínis hagsmunamál fyrir Ísland og Íslendinga, en ekki eitthvert leiðindatuð til að valda kostnaði.

Í stað þess að berjast með sérkröfum gegn sáttmálum um varnir gegn gróðurhúsaáhrifum ber íslenzkum stjórnvöldum að gæta hagsmuna íslenzkrar sjávarsíðu með öflugum stuðningi við róttækar aðgerðir gegn hættunni, sem steðjar að allri byggð á sjávarströndu.

En fyrst þurfa bæjarstjórnir sveitarfélaga á borð við Reykjavík og Garðabæ að vakna til vitundar um, að ráðagerðir um landfyllingar eru algerlega ótímabærar.

Jónas Kristjánsson

DV

Þekktum snillingi hefur að undanförnu tekizt að vefja þremur ríkisstofnunum um fingur sér til að fara á svig við lög og reglur í fjáraflaskyni. Dómsmálaráðuneytið, lögreglustjórinn í Reykjavík og Landssíminn hafa látið misnota sig til að hafa fé af fólki á nýstárlegan hátt.

Rammi ævintýrisins er þekktur um allan heim. Stofnað er góðgerðafyrirtæki, sem beitt er til að mýkja lund ráðamanna opinberra stofnana, sem ekki eru þekktir að undanlátssemi við almenna borgara. Með setuverkfalli í ráðuneyti fékk fjáraflamaðurinn vilja sínum framgengt.

Undarlegastur er þáttur Landssímans í málinu. Komið hefur í ljós, að engin takmörk eru fyrir, hversu mikið hann tekur að sér að rukka fyrir eitt símtal. Þúsundkallinn, sem ríkisstofnun þessi rukkar fyrir góðgerðafélag snillingsins, er ekki einu sinni stofnunarmet.

Hvað gerir Landssíminn, ef einhver vill láta rukka tíuþúsund krónur fyrir símtalið? Hundrað þúsund krónur eða milljón? Ljóst er af fréttum, að stofnunin er engan vegin búin undir að taka á siðferðislegum þáttum málsins. Hún stofnar fjárhag viðskiptamanna sinna í hættu.

Aðferðin felst í að senda SMS-boð með fjöldasendingu til aragrúa gemsaeigenda. Þeir heyra píp í gemsanum og svara því, án þess að átta sig á, að þeir eru að taka á sig þúsund króna útgjöld. Í skilaboðunum var raunar sérstaklega og ranglega tekið fram, að þetta væri “frítt”.

Auðvitað ber Landssímanum að endurgreiða viðskiptamönnum útgjöld vegna þessa. Stofnunin getur ekki tekið að sér að rukka sem símtöl upphæðir, sem eru margfaldar á við kostnað af einu símtali. Stofnunin getur ekki tekið að sér að rukka hærri einingar en skiptimynt.

Raunar er Landssíminn beinn aðili að fjáröfluninni, því að hann tekur prósentur af tekjunum. Það er leyndarmál, hversu há þessi prósenta er, en hún hefur greinilega ruglað ráðamenn stofnunarinnar svo í ríminu, að þeir hafa látið siðferðilegar spurningar lönd og leið.

Ráðamenn Landssímans þykjast ekki bera ábyrgð á þessu. Ráðamenn lögreglustjóraembættisins þykjast ekki bera ábyrgð á þessu. Ráðamenn dómsmálaráðuneytisins þykjast ekki bera ábyrgð á þessu. Ljóst má þó vera, að þeir bera allir in solidum ábyrgð á vitleysunni.

Allir þessir aðilar hafa gefið fjáraflamanninum heimildir, sem hann hefur síðan teygt og togað í sína þágu, meðal annars með því að búa til skemmtilegt happdrætti, þar sem menn fá í vinning að borða á veitingahúsum, án þess að ráðamenn veitingahúsanna kannist við slíkt.

Talsmenn veitingahúsanna segjast hafa samþykkt að gefa hver um sig eina máltíð í vinning í happdrættinu. Snillingurinn hafi hins vegar gefið endalaust út vinninga, svo að meintir vinningshafar streymdu til staðanna í von um frían mat, en urðu frá að hverfa.

Það er skylda embætta á borð við lögreglustjóra og dómsmálaráðuneytis að hafa langt minni. Embættismönnum á af gömlum fréttum að vera kunnugt um skrautlegan fjármálaferil snillingsins í fyrra athafnalífi hans hér á landi, áður en hann gerði garðinn frægan erlendis.

Þáttur embættanna í máli þessu er bjálfans og þáttur Landssímans er meðreiðarsveinsins. Skástur er þáttur fjáraflamannsins, sem hefur sér til yfirbóta að hafa glatt áhorfendur með því að sýna fram á, að enn þann dag í dag er hægt að selja norðurljósin einu sinni enn.

Hinir seku í máli þessu eru fyrst og fremst opinberu aðilarnir, sem hafa reynzt furðulega tregir og seinir til að gæta hagsmuna almennings og viðskiptamanna sinna.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzka menntakerfið stenzt því miður ekki samanburð við menntakerfi þeirra þjóða, sem við viljum bera okkur saman við. Samkvæmt tölum Efnahags- og framfarastofnunarinnar hafa aðeins 55% landsmanna lokið framhaldsmenntun, en 79% hjá öðrum aðildarlöndum.

Það er tæp vörn hjá menntaráðherra að segja skilgreiningu stofnunarinnar hafa orðið óhagstæðari, þegar hætt var að skilgreina gagnfræðamenntun sem framhaldsmenntun. Hann bætir þeirri tölu ofan á hinar íslenzku, meðan hinar erlendu eru áfram nettótölur.

Við leggjum líka minna af mörkum til skólamála en önnur lönd Efnahags- og framfarastofnunarinnar. Menntaráðherra er einnig á því sviði með sérstaka útreikninga fyrir sig, sem sýna, að 29% íslenzkra háskólanema stundi nám sitt erlendis á þarlendan kostnað.

Menntaráðherra gagnast í hvorugu reikningsdæminu að búa til sérstakar brúttótölur fyrir Ísland og bera þær saman við nettótölur annarra ríkja í Efnahags- og framfarastofnuninni. Hann verður að sæta því, að tölur um Ísland séu sambærilegar tölum um önnur lönd.

Einnig er léleg vörn í að benda á, að íslenzkir námsmenn bæti sér upp takmarkað og ófullnægjandi framboð háskólakennslu á Íslandi með því að flýja á náðir erlendra háskóla. Þvert á móti ber menntaráðherra að líta á það sem hvatningu til að bæta framboðið á Íslandi.

Háskólanám í útlöndum víkkar sjóndeildarhringinn og flytur hingað erlenda strauma. Það er gott fyrir nemandann og fyrir þjóðfélagið, sem nýtur menntunar hans. Slíkur landflótti á hins vegar ekki að leiða til, að ráðherra sætti sig við takmarkað framboð á menntun.

Miklu nær væri fyrir ráðherrann að taka saman höndum við skólamenn um að bæta stöðuna hér á landi, svo að ekki stundi færri Íslendingar framhaldsmenntun en bezt gerist erlendis og að framlög til framhaldsnáms séu ekki lægri hér á landi en bezt gerist erlendis.

Ennfremur væri nær fyrir ráðherrann að taka saman höndum við skólamenn um að bæta nám á öllum stigum hér á landi, svo að Íslendingar fari ekki lengur halloka í fjölþjóðlegum mælingum á þekkingu. Samanburðartölur frá útlöndum á að taka sem hvatningu til dáða.

Ekki er hins vegar líkleg til árangurs hin gamalkunna pólitíska leið þrefs, sem menntaráðherra hefur valið, að fara í fýlu og reyna á mjóum þvengjum að draga samanburðinn í efa. Þannig tala pólitíkusar, en ekki stjórnvitringar, sem leiða þjóðir götuna fram eftir vegi.

Fleira er athugavert við stöðu íslenzkra skólamála en framlög opinberra aðila. Samtök kennara hafa verið of mikil launafélög og of lítil fagfélög. Þau hafa ekki verið nógu vel opin fyrir nýjungum frá löndum, sem hafa staðið sig vel í fjölþjóðlegum samanburði menntunar.

Ekki er eingöngu við stjórnvöld, ríkisstjórnina eða ráðherrann að sakast, þótt okkur miði hægar en mörgum öðrum. Kennarar og foreldrar þurfa líka að líta í eigin barm. En það bætir ekki stöðuna, ef ráðherrann lítur ekki í eigin barm, heldur fer í fýlu, ef tölur eru óhagstæðar.

Arðsömustu atvinnuvegir 21. aldar munu meira eða minna byggjast á víðtækri og almennri langskólamenntun. Íslendingar mega ekki liggja á fyrri lárviðarsveigum og sætta sig við að verða annars flokks þjóð á væntanlegum tímum þekkingariðnaðar og -þjónustu.

Þjóð, sem telur sig ekki hafa efni á eins langri skólagöngu og eins miklum skólakostnaði og auðþjóðir heims, verður ekki ein af auðþjóðum 21. aldar.

Jónas Kristjánsson

DV

Flugvöllurinn í Vatnsmýri er eins mikil tímaskekkja og flugvöllur væri í Central Park í New York og í Hyde Park í London. Þjóðir með ábyrgðartilfinningu leyfa ekki flugvelli í borgarmiðju og enn síður leyfa þær aðflug beint yfir helztu valdastofnanir þjóðfélagsins.

Allir aðrir hagsmunir og samanburðarreikningar verða að víkja fyrir þeim hagsmunum, að flugvellir ógni ekki öryggi fólks að óþörfu og setji ekki gangverkið í landsstjórninni í hættu. Flugvöllurinn í Vatnsmýri fullnægir engum skilyrðum og kemur því ekki til álita.

Ráðamenn Reykjavíkur gerðu afdrifarík mistök, þegar þeir leyfðu samgönguráðuneytinu að endurnýja brautir flugvallarins í Vatnsmýri. Augljóst var, að hinar dýru framkvæmdir, sem kallaðar voru viðhald, mundu verða notaðar til að festa þennan fáránlega flugvöll í sessi.

Við verðum bara að vona, að ekki verði nein slys, unz málið leysist af sjálfu sér og innanlandsflugið flytzt til Keflavíkurflugvallar. Um það verður ekki tekin nein íslenzk ákvörðun, heldur ákveða bandarísk stjórnvöld einn góðan veðurdag, að þau tími ekki að reka hann.

Við vitum ekki, hvort það gerist á næsta ári eða eftir einn áratug. Við getum hins vegar sagt okkur sjálf, að utanríkismál Bandaríkjanna snúast ekki lengur um norðurslóðir, heldur um hættuna af hryðjuverkaríkjum í suðri. Flugherstöð á Miðnesheiði er orðin úrelt.

Þegar Bandaríkjamenn að lokum segja nóg komið, munu íslenzk stjórnvöld reka sig á, að rekstur Keflavíkurflugvallar í millilandaflugi verður svo dýr, að þau hafa ekki ráð á þeim lúxus að reka sérstakan flugvöll fyrir innanlandsflug, hvorki í Vatnsmýri né suður með sjó.

Þá verður innanlandsflugið formálalítið flutt suður á Keflavíkurflugvöll og reist þar flugstöð fyrir innanlandsflug. Það verður þá ódýrasti kosturinn í stöðunni og raunar sá eini, sem kemur til greina, enda verður þá væntanlega búið að tvöfalda Reykjanesbraut.

Marklausir eru útreikningar á vegum Flugmálastjórnar um kostnað við aukna slysahættu á Reykjanesbraut, enda hafa þeir ekki reiknað fulla slysahættu inn í dæmi flugvallarins í Vatnsmýri. Stórslysahætta á tvöfaldri Reykjanesbraut verður ekki sambærileg við Kvosina.

Hagsmunaaðilar Vatnsmýrar undir forustu Flugmálastjórnar hafa ýkt mjög kostnað og óþægindi af flutningi innanlandsflugs til Keflavíkur. Það mun ekki lengja ferðir innanlands um 102 mínútur, heldur 30 mínútur, ef miðað er við raunverulega miðju höfuðborgarsvæðisins.

Frá Smáranum í Kópavogi eru 35 mínútur til Keflavíkurflugvallar og 15 mínútur til flugvallarins í Vatnsmýri. Mismunurinn er aðeins 20 mínútur. Við það bætast 5 mínútur í lengdum akstri flugvéla á brautum og 5 mínútur í lengri flugtíma, sem hækkar miðaverð um 2%.

Þetta mun færa einhverja flutninga úr lofti yfir á vegi, en mun ekki nægja til að draga úr flugi til Akureyrar, Egilsstaða, Ísafjarðar og Vestmannaeyja. Með háum fargjöldum er Flugfélag Íslands einfært um fækkun ferða, enda dróst innanlandsflug saman um 6% í fyrra.

Skoðanakannanir hafa leitt í ljós, að flutningur innanlandsflugs til Keflavíkur mun ekki breyta ferðaháttum tveggja þriðju hluta þjóðarinnar. Og með aukinni notkun þyrlna í sjúkraflugi mun ekki lengur verða þörf á flugvelli í nágrenni hátæknisjúkrahúsa höfuðborgarinnar.

Fyrr eða síðar mun heimspólitíkin kasta Keflavíkurflugvelli í fang okkar. Þá tekur ákvörðunin sig sjálf og innanlandsflugið verður formálalítið flutt þangað.

Jónas Kristjánsson

DV

Eftir áratuga rannsóknir á hungri í heiminum telur nóbelsverðlaunahafinn Amartya Sen, að frjáls fjölmiðlun hindri hungursneyð í þriðja heiminum. Hann skýrði ritstjórum vestrænna fjölmiðla frá þessu í erindi á aðalfundi þeirra í Delhi í Indlandi fyrir skömmu.

Sen er prófessor í hagfræði við Harvard-háskóla og hlaut nóbelsverðlaunin í hagfræði árið 1998 fyrir rannsóknir á orsökum hungursneyðar. Hann fæddist í Indlandi árið 1933 og var vitni að hungursneyðinni í Bengal árið 1943, þegar þrjár milljónir manna fórust.

Niðurstöður Sens hafa verið notaðar víða um þriðja heiminn til að hamla gegn hungursneyð og vinna gegn afleiðingum hennar. Með því að veita honum nóbelsverðlaun var vakin athygli á þeirri hagfræði, sem snýst ekki um auðþjóðir heims, heldur hinar fátæku.

Sen telur, að hungursneyðin í Bengal 1943 hafi stafað af skorti á lýðræði og frjálsri fjölmiðlun. Brezk stjórnvöld settu fréttabann á vondu fréttirnar af feimnismálinu. Það bann var rofið af indverska dagblaðinu The Statesman í Kalkútta, sem vakti yfirvöld af aðgerðaleysi.

Fréttirnar af hungursneyðinni leiddu til heitra umræðna í brezka þinginu og síðan til opinberra gagnaðgerða, sem stöðvuðu framgang hennar á nokkrum vikum. Sen telur, að fréttir af hörmungum fólks leiði til lausnar vandans, en þögnin framlengi þær hins vegar.

Sen tekur annað dæmi af hungursneyðinni í Kína árin 1958­1961, þegar tugir milljóna fórust á þremur árum, af því að stjórnvöld settu svo harðskeytt fréttabann á feimnismálið, að þau fengu sjálf ekki réttar upplýsingar og vanmátu því stöðuna mánuðum og árum saman.

Fréttabannið olli því, að ráðamenn á hverjum stað fyrir sig héldu, að vandræðin væru aðallega í þeirra héraði. Þeir fölsuðu því tölur, sem þeir sendu landstjórninni, til þess að þeirra hérað liti ekki verr út en önnur. Samanlagt ollu þessar falsanir því, að birgðir voru ofmetnar.

Síðar kom í ljós, að miðstjórnin í Kína taldi, að til væri í landinu hundrað milljónum tonna meira af korni, en raunverulega var til. Þannig leiddi ritskoðun stjórnvalda til þess, að þau fengu sjálf um stöðu mála skelfilega rangar upplýsingar, sem framlengdu vandann í þrjú ár.

Svipaða sögu má segja af sífellt endurtekinni hungursneyð í Sovétríkjunum á fjórða áratugnum, í Kampútseu á áttunda áratugnum og í Afríkulöndum ýmissa einræðisherra á síðustu þremur áratugum tuttugustu aldar. Alls staðar skorti lýðræði og frjálsa fjölmiðlun.

Niðurstaða Sens af rannsóknum á hungursneyð víðs vegar í þriðja heiminum er sú, að hvergi hafi orðið hungursneyð, þar sem fréttaflutningur er frjáls. Frægasta dæmið er auðvitað Indland sjálft, sem hefur ekki þurft að þola hungursneyð, síðan fjölmiðlun varð þar frjáls.

Athuga þarf, að hungursneyð er ekki sama og hungur. Hugtakið hungursneyð nær yfir fjöldahungur vegna svæðisbundins matarskorts. Í Indlandi eru margir svangir vegna fátæktar, en þar ríkir ekki hungursneyð, af því að í hverju héraði er til nógur matur fyrir alla.

Sen er ekki að hrósa vinsælli blaðamennsku nútímans, sem felst í kranablaðamennsku, kostunarmennsku og kjaftavaðli ljósvakamiðla, kynóra-, frægðarfólks- og gægjublaðamennsku tímarita, né í fréttavændi og leigublaðamennsku í blaðurfulltrúaþjóðfélagi nútímans.

Sen er að hrósa hinni gamaldags fréttamennsku, sem felst í að segja frá ótíðindum og draga ekkert undan, þótt atvinnuhræsnarar umhverfisins fussi og sveii.

Jónas Kristjánsson

DV

Kortlagning erfðamengis mannsins hefur tekizt. Í lok þessarar viku munu birtast í tímaritunum Science og Nature helztu drættir þessa korts, sem unnið er í samkeppni og samvinnu tveggja hópa vísindamanna, sem í stórum dráttum hafa komizt að einni og sömu niðurstöðu.

Að pólitísku frumkvæði ríkisstjórna Bandaríkjanna og Bretlands verða niðurstöðurnar til frjálsra nota fyrir alla, svo að enginn getur fengið einkaleyfi á neinum þætti málsins. Má nú búast við sprengingu í undirbúningi að framleiðslu nýrra lyfja á vegum fjölmargra aðila.

Annar aðili samstarfsins og samkeppninnar er bandaríska einkafyrirtækið Celera, sem birtir niðurstöður sínar í Science í Washington og hitt er samstarfshópur ýmissa rannsóknastofna í Bretlandi og Bandaríkjunum, sem birtir niðurstöður sínar í Nature í London.

Rannsóknir keppinautanna tveggja stóðu yfir mestan síðasta áratug tuttugustu aldar. Samstarfið hófst ekki fyrr en 26. júní í fyrra með sameiginlegri yfirlýsingu þeirra í Hvíta húsinu í Washington. Nú er sigur unninn aðeins hálfu ári síðar, eitt mesta vísindaafrek nútímans.

Bókstafir hinnar nýju sköpunarsögu mannsins eru aðeins fjórir. Þeir raðast í þrjá milljarða eininga af erfðaefni, sem mynda aðeins þrjátíuþúsund erfðavísa í 23 litningum. Sköpunarsagan mundi fylla um 150.000 síður dagblaðs á venjulegu letri. Þetta er minna er áður var talið.

Afreksins mun sjá stað við meðferð krabbameins, sem að öllu leyti stafar af skekkjum í erfðakorti mannsins. Það mun einnig leiða til nýrra aðferða við meðferð sjúkdóma á borð við fíknir, sem eru að hálfu leyti arfgengar. Ný lyf munu koma til sögunnar á þessum sviðum.

Flestir sjúkdómar mannsins eiga sér rætur í veikleikum í genamenginu, þótt ræturnar séu í flestum tilvikum sjúkdóma veikari en í krabbameini og fíknum. Umhverfisáhrif á borð við lífsskilyrði og lífsstíl eru hinn meginþátturinn í flestum sjúkdómum, sem hrjá manninn.

Meðferð sjúkdóma breytist ekki í grundvallaratriðum, þótt kortlagning erfðamengisins færi okkur betri tæki. Áfram þurfa menn að haga lífi sínu á þann hátt, að veikleikar í erfðamengi þeirra leiði ekki til erfiðra sjúkdóma. Og samfélagið þarf að auðvelda slíkan lífsstíl fólks.

En lyfin munu batna og þeim mun fjölga. Þau verða fyrsta áþreifanlega afleiðing rannsókna, sem byggjast á hinu nýja lífskorti erfðamengisins. Síðan munu menn reyna að nota þekkinguna til að skipta inn heilum erfðavísum fyrir gallaða, rétt eins og varahlutum.

Menn vita þegar nokkuð um staðsetningu ýmissa sjúkdóma í erfðakortinu. Menn vita, að alzheimer er í fyrsta litningi, ristilkrabbi í öðrum litningi, lungnakrabbi í þriðja litningi, parkinson í fjórða litningi og svo framvegis. Nú verður þessi kortlagning mun nákvæmari.

Í rauninni hafa vísindamenn hópanna tveggja lært tungumál guðs við sköpun mannsins. Þeir hafa þegar fundið mestallt handritið að sköpuninni. Þeir hafa ekki enn skrifað Snorra-Eddu sköpunarverksins, en þeir eru komnir á slóð, sem hér eftir verður ekki stöðvuð.

Með pólitísku handafli var vinnu málsaðilanna tveggja beint í þann farveg, að niðurstöðurnar verða til frjálsra nota annarra vísindamanna. Opinber birting gagnanna leiðir til, að frekari erfðarannsóknir munu verða mun fjölmennari, hraðari og öflugri en annars hefði orðið.

Greinarnar, sem munu birtast á fimmtudaginn og föstudaginn í tímaritunum Nature og Science eru mestu þáttaskilin í raunvísindasögu nútímans.

Jónas Kristjánsson

DV

Ef Tíbetar öðlast sjálfsforræði að nýju, verður munkaveldi fyrri alda ekki endurreist, heldur komið á fót lýðræði, sagði Dalai Lama fyrir nokkrum dögum á fundi í Delhi á Indlandi með ritstjórum vestrænna fjölmiðla. Hlutverk hans sjálfs yrði þá eingöngu trúarlegt.

Dalai Lama hefur verið trúarlegur og pólitískur leiðtogi Tíbeta síðan 1940, en hefur verið landflótta síðan 1959, þegar hann flúði með 80.000 manns yfir Himalaya-fjöll undan fyrirhuguðu áhlaupi kínverska hersins á stjórnarhöllina Potala í höfuðborginni Lhasa í Tíbet.

Síðan hefur útlagastjórn Dalai Lama setið í Dharmsala í Indlandi. Að fyrirmynd sjálfstæðishetju Indverja, Mahatma Gandi, hefur hann boðað friðsamlegt andóf án valdbeitingar gegn ofbeldi Kínverja. Fyrir þá einbeittu stefnu fékk hann friðarverðlaun Nóbels árið 1989.

Dalai Lama gengur ekki langt í sjálfstæðiskröfum Tíbeta. Hann einskorðar sig við þá kröfu, að þeir fái sjálfstjórn innan Kína, rétt eins og Skotar hafa sjálfstjórn innan Bretlands. Hann flytur mál sitt af óvenjulegri sanngirni og ótrúlega léttri lund miðað við aðstæður.

Framferði Kínverja í Tíbet síðustu hálfa öldina hefur verið skelfilegt. Það er eins konar ýkt útgáfa af framferði Ísraela í Palestínu. Skipulega hefur verið unnið að innflutningi Kínverja til landsins. Þeir mynda núna yfirstéttina, en Tíbetar eru annars flokks í eigin landi.

Kínastjórn hefur lagt sérstaka áherzlu á að spilla minnisvörðum aldagamallar og sérkennilegrar menningarsögu Tíbets. Þúsundir klaustra hafa verið jafnaðar við jörðu til að reyna að þurrka út minningar um fortíðina, þótt sjálf stjórnarhöllin Potala hafi sloppið við æðið

Tugþúsundir Tíbeta hafa verið drepnar og aðrar tugþúsundir sætt pyntingum. Í höfuðborginni Lhasa eru Kínverjar orðnir fleiri en Tíbetar. Tilraunir fólks til að halda siðum og venjum eru barðar niður með harðri hendi. Tugþúsundir sitja inni af stjórnmálaástæðum.

Kínverskar ógnir hafa ekki kúgað Tíbeta til hlýðni. Stuðningurinn við útlagastjórn Dalai Lama er öflugri en nokkru sinni fyrr. Tíbetar hafa farið inn í skelina og iðka siði sína og venjur í kyrrþey. Að fyrirsögn Dalai Lama iðka þeir friðsamlegt andóf án valdbeitingar.

Helzti ógnvaldur Tíbeta er fjöldamorðinginn Li Peng, sem Íslendingar þekkja vel af ruddaskap, sá hinn sami er stóð fyrir morðunum á Torgi hins himneska friðar í Beijing, svo sem sannazt hefur af opinberum leyniskjölum Kínastjórnar, sem nýlega var smyglað úr landi.

Ofbeldisstefna Kína gagnvart Tíbet minnir á framgöngu ríkisins á öðrum sviðum. Umgengni Kína við umheiminn byggist mest á hótunum og heimboðum, svo sem Íslendingar þekkja vel frá þeim tíma, er íslenzk stjórnvöld þorðu að sýna gestrisni ráðamönnum á Taívan.

Ísland er eitt þeirra ríkja, sem hefur kiknað undan hótunum og heimboðum Kínastjórnar. Þótt viðskipti við Taívan séu meiri og betri en við Kína, höfum við að fyrirmælum Kína ekki stjórnmálasamband við Taívan, en höfum komið á fót tilgangslausu sendiráði í Beijing.

Að launum fyrir stuðninginn við ríkisstjórn, sem er hættuleg umheiminum, þiggja íslenzkir áhrifamenn í mútur ferðalög um Kína, veizlur í Beijing og skoðunarferðir til kínverska múrsins. Í staðinn láta íslenzkir mútuþegar sér örlög Tíbeta í léttu rúmi liggja.

Dalai Lama er orðinn aldraður. Kínastjórn bíður eftir, að hann deyi. Þá hyggst hún sjálf stjórna vali eftirmannsins og útrýma þar með tíbetska vandanum.

Jónas Kristjánsson

DV

Fyrir hundrað árum datt mönnum hvorki í hug, að hundrað árum síðar mundu milljón manns geta ferðast í loftinu á sama tíma á mörg hundruð kílómetra hraða, né að þá mundu menn bera á sér tæplega tvö hundruð gramma farsíma í þráðlausu sambandi um allan heim.

Fyrir hundrað árum datt mönnum hvorki í hug, að hundrað árum síðar mundi mörgum banvænum faraldssjúkdómum hafa verið útrýmt, né að menn gætu séð frumeindir í smásjá, hvað þá að mannkynið hefði búið til meira en nóg af sprengjum til að útrýma sjálfu sér.

Við stöndum að því leyti í sömu sporum hundrað árum síðar, að við höfum ekki hugmynd um, hvaða uppfinningar muni verða mikilvægar í lífi fólks á nýlega hafinni öld. Ef einhver gæti skyggnzt fram á veg og sagt okkur, hvað hann sæi, mundum við telja hann vera ruglaðan.

Fyrir hundrað árum höfðu einstaklingar, fyrirtæki og þjóðir orðið rík á kolum og stáli, svo og gufuknúnum lestum og skipum. Þá voru Bretar, Frakkar og Þjóðverjar í fararbroddi. Nú til dags er lítil framleiðni af vinnu og peningum, sem lögð eru í slíkar atvinnugreinar.

Nítjánda öldin hafði verið kolaöld og tuttugasta öldin varð olíuöld. Hún varð líka öld vinnslulína og framleiðni. Bandaríkin tóku við sem forusturíkið. Þar stórefnuðust einstaklingar, fyrirtæki og þjóðfélagið í heild á því einu að verða fyrst til að koma nýjungum á framfæri.

Tölvu- og fjarskiptaöld er nýlega hafin. Bandaríkin hafa á síðustu árum efnast enn meira en áður á forustu í tölvum og hugbúnaði og Evrópa hefur fylgt í humátt á eftir með forustu í ýmsum þáttum fjarskipta. Aðalatriðið er að vera fljótur að tileinka sér nýja möguleika.

Augljóst er, að því eldri, sem atvinnugreinarnar eru, þeim mun minna gefa þær af sér. Það er aðeins í nýjustu greinunum, að verðmæti peninga og vinnu margfaldast á skömmum tíma. Mikilvægt er fyrir einstaklinga, fyrirtæki og þjóðir að koma sér rétt fyrir í þessu mynztri.

Landbúnaður er fyrir löngu orðinn næsta arðlaus og ekki má heldur búast við miklu af sjávarútvegi, þegar líður fram á nýja öld. Sama er að segja um orkufreka málmvinnslu og þungaiðnað. Framleiðsla skipa og bíla, svo og áls og góðmálma, er þegar að flytjast til þróunarlanda.

Á nýlega hafinni öld munu Íslendingar ekki hafa neitt upp úr landbúnaði og fiskveiðum, orkuvinnslu og málmvinnslu. Mestur hluti íslenzks atvinnulífs í upphafi 21. aldar gefur enga möguleika á umtalsverðri framleiðni vinnu og fjármagns. Þetta eru greinar fortíðarinnar.

Í þessu mynztri skiptir nánast engu, hvort menn framleiða lambakjöt eða ál, sem eru dæmigerð verkefni vanþróaðra þjóða. Hvort tveggja er nánast arðlaust á tíma sífelldra breytinga, þar sem vaxtarbroddurinn einn gefur af sér þolanlega framleiðni vinnu og fjármagns.

Hugbúnaðargerð er eina íslenzka atvinnugreinin, sem á framtíð fyrir sér á nýrri öld. Við getum haft rökstuddan grun um, að eindafræði muni fljótlega skapa margfalt öflugri tækifæri en hugbúnaðargerð. En þetta eru bara brot af því, sem mun einkenna líf okkar á nýhafinni öld.

Bezt í stakk búnar til að nota ófyrirséð tækifæri eru þjóðirnar, sem bezta hafa menntun og sveigjanlegasta símenntun. Þær munu grípa tækifærin, hver sem þau verða hverju sinni. Þær búa yfir innri sveigjanleika og röskunarvilja til að skipta sífellt um atvinnugreinar.

Ef okkur vegnar vel á nýrri öld, verður það af störfum, framtaki og fjárfestingu í atvinnugreinum, sem við höfum alls ekki hugmynd um nú, hverjar muni verða.

Jónas Kristjánsson

DV

Ekki var skrifstofa borgarverkfræðings fyrr búin að reikna, að flugvöllur á uppfyllingu á Lönguskerjum væri langsamlega dýrasti kostur innanlandsflugs en skipulagsstofa Reykjavíkur leggur fram hugmynd um 1.200 íbúða byggð og einn menntaskóla úti í sjó við Eiðisgranda.

Áður var bæjarstjórn Garðabæjar farin að gæla við hugmyndir um uppfyllingu fyrir íbúðabyggð í Arnarnesvogi. Allar þessar tillögur og hugmyndir eru hluti þess álits sumra skipuleggjenda, að byggð sé ekki nógu þétt og að það megi bæta með því að byggja úti í sjó.

Á öllu þessu svæði hefur land verið að síga og mun áfram síga á næstu áratugum og öldum. Í stórflóðum gengur sjór á land og spillir strönd. Seltjarnarnes hefur minnkað um meira en helming á þremur öldum eins og sjá má af gömlum sjókortum danska flotans.

Með því að dæla efni í uppfyllingar upp úr sjó verður bratti sjávarbotnsins við strandlengjuna meiri en hann var áður. Hafið fær því greiðari aðgang að ströndinni, svo sem komið hefur í ljós á Kjalarnesi. Þar hefur sjór gengið á land vegna dælingar á sandi.

Í ráðagerðum landvinningamanna fer lítið fyrir skilningi á landsigi og landbroti og afleiðingum brattara landgrunns. Mikilvægt er, að sérfræðingar á þessu sviði verði kallaðir til, áður en arkitektar við teikniborð fara að framkvæma drauma sína um byggðir úti í sjó.

Ekki verður heldur séð, að hugmyndafræðingar geri sér sómasamlega grein fyrir áhrifum fólksfjölgunar á þrönga innviði samgangna í gömlum hlutum borgarinnar. Umferðin eykst og gamlar götur verða of þröngar. Á endanum þarf að kaupa hús til niðurrifs.

Hringbraut er þegar orðin of þröng frá Gamla-Garði að Ánanaustum. Þar hefur orðið að reisa langar girðingar á miðri götu til að fæla gangandi fólk frá að fara sér að voða í umferðinni. Með 1.200 íbúðum og menntaskóla í Eiðisvík þarf að rífa hús til að breikka Hringbraut.

Ef reyna á að meina fólki að nota Hringbraut til að komast út úr umferðargildrunni og beina því á Mýrargötu, þarf einnig þar að rífa hús, svo að fólk komist greiðlega lengri leiðina austur Sæbraut. Þétting byggðar kallar ætíð á aukinn þrýsting á gamla innviði borga.

Miklu einfaldara er að byggja þétt á nýjum svæðum, þar sem hægt er frá upphafi að gera ráð fyrir greiðum samgöngum. Þegar byggt er þétt ofan í gömlum svæðum er verið að leggja nýjar skyldur á gamla innviði, sem þeir voru ekki hannaðir á sínum tíma til að þjóna.

Uppfyllingar í sjó á Granda og Örfirisey sýna, hvað gerist, ef framkvæmdar verða ráðagerðir um 1.200 íbúðir og menntaskóla í Eiðisvík. Umferðin frá nýbyggingunum við Fiskislóð og Hólmaslóð hefur sótt með miklum þunga inn á Hringbraut og stíflað hana á annatímum.

Hugmyndafræði þéttari byggðar er tízkufyrirbæri, sem hefur ekki fengið næga umfjöllun. Miklu nánar þarf að rýna í óskir fólks um ýmis búsetuform og kostnað sveitarfélaga af þessum búsetuformum, svo og kostnað þeirra af nauðsynlegum breytingum á innviðum sínum.

Þegar byggðaþéttingin er komin út í öfgar landfyllinga, er brýnt að fara að stinga enn fastar við fótum og krefjast þess, að menn kynni sér betur, hvernig sjór gengur á land á höfuðborgarsvæðinu og hvernig uppfyllingar með brattari hafsbotni kalla á gagnsókn hafsins.

Ráðagerðir um landfyllingar á höfuðborgarsvæðinu eru vanhugsaðar og illa rökstuddar. Þær gefa alls ekki tilefni til framkvæmda á næstu áratugum.

Jónas Kristjánsson

DV

Kúariðan í Evrópu varð að íslenzku innanlandsmáli, þegar yfirdýralæknir heimilaði án nauðsynlegra öryggisgagna innflutning nautakjöts frá Írlandi, því landi, sem sætir mestri kúariðu í Evrópu á eftir Bretlandi. Virðist embættismaðurinn hafa vanrækt eftirlitsskylduna.

Áður var landbúnaðarráðherra búinn að kynda undir málinu með því að heimila innflutning fósturvísa nautgripa frá Noregi, þótt þar í landi hafi yfirvöld áhyggjur af heilsufari norska kúakynsins. Fólk vill nú allt í einu hlusta á þá, sem vöruðu við þessum innflutningi.

Ekki bætir úr skák, að nýlega var hafinn í Flóanum rekstur á verksmiðju, sem býr til mjöl úr afgangsafurðum sláturhúsa. Það eru einmitt slíkar verksmiðjur, sem eru í sviðsljósi kúariðuskelfingarinnar í Evrópu. Erfitt verður að komast hjá að loka þessari nýju verksmiðju.

Eðlilegt er að fólki bregði í brún, þegar það sér, að gæzlumenn almannahagsmuna hafa með þjónustu við sérhagsmuni í matvælageiranum stefnt heilsu fólks í hættu. Slíkar uppgötvanir hafa valdið ómældri skelfingu víðs vegar í Evrópu og nú gætir þess einnig hér.

Skammt er yfir í öfgar, þegar hræðslan er komin í gang. Menn gleyma, að kúariða er ekki talin flytjast með vöðvum eins og þeim, sem voru til sölu hér á landi. En embættismenn geta ekki varizt, þegar þeir hafa verið staðnir að því að fara ekki eftir settum reglum um eftirlit.

Þannig hafa stjórnmálamenn og embættismenn úti í Evrópu glatað trausti. Þegar almenningur áttar sig skyndilega á, að ekki standast fyrri fullyrðingar þeirra um, að allt sé í lagi, trúir hann ekki lengur neinu, sem þeir segja, og allra sízt róandi fullyrðingum þeirra.

Til þess að reyna að endurheimta traustið neyðast ráðamenn til að taka djúpt í árinni í gagnaðgerðum. Þeir banna innflutning kjöts, þeir láta framkvæma niðurskurð búfjár og þeir loka kjötmjölsverksmiðjum, jafnvel þótt engar líkur séu á smithættu í flestum tilvikanna.

Þess vegna duga ekki vandræðalegar yfirlýsingar um, að afgangsafurðir sláturhúsa séu í lagi hér á landi, mjölið verði ekki notað í stórgripafóður og að það verði ekki notað innanlands. Litið verður á pólitísku skjaldborgina um verksmiðjuna í Flóanum sem sérhagsmunagæzlu.

Almennt mun kúariðufárið heima og heiman leiða til stórminnkaðrar neyzlu nautakjöts og minni neyzlu annars kjöts. Neyzlan mun að hluta til flytjast yfir í grænmeti, sem er neðar í fæðukeðjunni og hefur ekki safnað upp öllum óþverranum, sem er ofar í keðjunni.

Líklegt er, að kröfur aukist um ódýrari aðgang almennings að grænmeti, einkum lífrænt ræktuðu grænmeti, er felur í sér mun minna af skaðlegum efnum, sem notuð eru við nútímalega þrautræktun á borð við ræktun erfðabreyttra matvæla. Tollarnir verða heimtaðir burt.

Íslendingar borða miklu minna grænmeti en aðrar vestrænar þjóðir. Það stafar af hagsmunagæzlu árstíðarbundinna ofurtolla eftir misjöfnu framboði innlendra gróðurhúsa. Nauðsynlegt er að afnema þessa tolla, ekki sízt á grænmeti, sem hefur lífræna vottunarstimpla.

Áhugi fólks á mataræði mun óhjákvæmilega aukast við kúariðufárið. Þeim hefur snögglega fjölgað, sem gera sér grein fyrir, að ekki er sama, hvað þeir láta ofan í sig. Harðari kröfur verða gerðar um greiðan aðgang að fæðu, sem ekki er grunuð um að skaða heilsu fólks.

Erfiðara verður fyrir ráðamenn að gæta hættulegra sérhagsmuna í landbúnaði, matvælaiðnaði og matvælainnflutningi, sem stangast á við almannahagsmuni.

Jónas Kristjánsson

DV

Loksins hefur bilað teflon-húðin á ríkisstjórninni og höfuðflokki hennar, Sjálfstæðisflokknum. Í fyrsta sinn á kjörtímabilinu hefur stjórnin ekki meirihlutafylgi í skoðanakönnun og í fyrsta sinn tekur Sjálfstæðisflokkurinn þátt í langvinnu fylgistjóni Framsóknarflokksins.

Líklega hefur þúfa öryrkja velt þessu þunga hlassi. Forsætisráðherra hefur teflt sér í þá stöðu að hafa í tvígang gert þá að höfuðandstæðingum sínum og orðið að beita stöðu sinni sem sjálfskipaður yfir-hæstiréttur til að veikja áhrif dómsúrskurðar í þágu samtaka öryrkja.

Forsætisráðherra gerðist áður yfir-hæstiréttur í gjafakvótamálinu. Samkvæmt skoðanakönnunum var meirihluti þjóðarinnar á öðru máli en hann, án þess að hann biði álitshnekki af málinu. Líklega er ofbeldi við öryrkjabandalag eitt af því, sem “maður gerir ekki”.

Forsætisráðherra og ríkisstjórn hans er vorkunn. Þegar menn haga sér hvað eftir annað á þann veg, að ekki þætti erlendis sæma valdamönnum, án þess að þjóðin bregði sér hið minnsta, er engin furða, þótt þeir komist smám saman á þá skoðun, að þeim séu allir vegir færir.

Ríkisstjórnarflokkarnir standa gegn því, að fjárreiður íslenzkra stjórnmála verði gegnsæjar eins og í nágrannalöndum okkur beggja vegna Atlantshafs. Ekki hefur borið á, að kjósendur hafi neinar minnstu áhyggjur af þessari sérstöðu, sem hefur þegar boðið hættunum heim.

Utanríkisráðherra varði flokkspólitíska ráðningu í stöðu forstjóra Leifsstöðvar með því, að lögmaður ráðuneytisins væri sér sammála, rétt eins og dæmdur sakborningur segði verjanda sinn vera sér sammála. Ekki virtist þjóðin hafa miklar áhyggjur af þessu.

Umhverfisráðherra hefur oftar en einu sinni stælt forsætisráðherra, ekki sem yfir-hæstiréttur, heldur sem yfir-náttúruvísindamaður þjóðarinnar. Hún veit, að erfðabreytt matvæli eru ekki hættuleg, og hún veit, að sjókvíalax veldur engum skaða á umhverfi sínu.

Í báðum þessum tilvikum er til fullt af erlendum rannsóknum, sem benda til, að erfðabreytt matvæli geti verið hættuleg og að sjókvíalax sé hættulegur umhverfinu. En hún er svo mikill vísindamaður, að hún veit betur, án þess að þjóðin heimti, að hún hrökklist frá völdum.

Sérhvert dæmanna, sem hér hafa verið rakin, mundu duga til að koma ráðherrum frá í nágrannalöndum okkar beggja vegna Atlantshafs. En hér á landi hafa kjósendur ekki tekið slík mál alvarlega, ef marka má skoðanakannanir. Það er fyrst núna, að hriktir í stjórnarfylginu.

Ekki er ástæða til að draga of víðtækar ályktanir af fylgistjóni ríkisstjórnarinnar og forustuflokks hennar í nýjustu skoðanakönnuninni. Þetta er bara aðvörun. Fylgismenn stjórnmálaflokka hafa skriðið til föðurhúsanna á styttri tíma en lifir til næstu alþingiskosninga.

Ekki er heldur ástæða til of mikillar bjartsýni við þær aðstæður í veraldarsýn kjósenda, að menn saka í alvöru þá fjölmiðlun um sorpblaðamennsku, sem ver ómældum tíma í að grafa upp feimnismál, en fagna hins vegar þeirri fjölmiðlun, sem lítur á stjórnmál sem boltaleik.

Hugsanlegt er, að með sinnaskiptum sínum í öryrkjamálinu hafi kjósendur stigið langþráð skref frá því að vera undirsátar og þegnar hertogans yfir í að verða sjálfstæðir borgarar á borð við engilsaxa. Sagan sýnir þó, að ástæða er til að vara við mikilli bjartsýni.

Ófullveðja kjósendur, er líta á stjórnmál sem boltaleik, fá til lengdar þá forustu, sem þeir eiga skilið, þótt flestum mislíki um tíma, að hertoginn sé yfir-hæstiréttur.

Jónas Kristjánsson

DV