Röngum upplýsingum hefur löngum verið beitt til að efla stuðnings almennings við styrjaldir ráðamanna. Fréttafalsanir Atlantshafsbandalagsins í Kosovo-stríðinu hafa leitt til fullkomins vantrausts af hálfu fjölmiðla að mati Patrick Bishop hjá Daily Telegraph í London.

Á sínum tíma var fólki talin trú um, að þýzkir hermenn köstuðu belgískum smábörnum á byssustingjum. Í annan tíma var fólki talin trú um, að írakskir hermenn tækju kúveitska nýbura úr öndunarkössum og fleygðu þeim á gólfið. Hvort tveggja var algerlega rangt.

Fyrirfram býst fólk við, að varast beri fullyrðingar, sem koma frá heimsfrægum lygurum á borð við Milosevic Serbíuleiðtoga. Við erum hins vegar trúgjarnari á það, sem kemur frá eigin varnarbandalagi, jafnvel þótt Persaflóastríðið hefði átt að vara okkur við.

Talsmenn sögðu Nató hafa eyðilagt 122 skriðdreka Serba í Kosovostríðinu. Eftir stríðið kom í ljós, að þeir voru bara þrír. Hins vegar hafði Nató eyðilagt 20 sjúkrahús, 30 heilsugæzlustöðvar, 200 skóla, drepið 2.000 óbreytta borgara og sært 6.000 óbreytta til viðbótar.

Margir þekktir Kosovar, sem talsmenn Nató sögðu hafa verið myrta, svo sem Fehmi Agani, birtust síðan við góða heilsu. Arkan hinn hræðilegi var sagður stunda þjóðahreinsun í Kosovo meðan hann var í blaðaviðtölum í Belgrað. Hús Rugova var sagt hafa verið brennt.

Nató neitaði fyrst að hafa skotið á hóp flóttamanna og sagði Serba hafa gert það, viðurkenndi næst að hafa hitt einu skoti, en Serbar hefðu valdið mestu tjóni, viðurkenndi þar næst að hafa kastað níu sprengjum á tvo hópa flóttamanna, sem hafi virzt vera hermenn.

Síðan hefur verið upplýst, að margar sprengjuflugvélar Atlantshafsbandalagsins hnituðu þrjá eða fjóra hringi yfir þessum flóttamönnum og gerðu hverja árásina á fætur annarri, án þess að flugmenn sæju nein merki þess, að um óvinahermenn gæti verið að ræða.

Tveir þjóðarleiðtogar á Vesturlöndum lögðu sérstaka áherzlu á, að Atlantshafsbandalagið framleiddi lygasögur í fjölmiðla. Það voru Bill Clinton Bandaríkjaforseti og Tony Blair forsætisráðherra Bretlands, svo og aðstoðarmenn þeirra, Jonathan Prince og Alastair Campbell.

Rangfærslurnar voru einkum miðaðar við sjónvarpsstöðvar, sem margar hverjar líta á fréttir sem hvern annan varning og þurftu eitt gott “hljóðbit” á dag og eina góða myndræmu af loftárás, sem stundum var framleidd í tölvu eins og tíðkaðist í Persaflóastríðinu.

Daglega vall flaumur rangfærslna í stóru og smáu á fréttamannafundum í höfuðstöðvum Atlantshafsbandalagsins. Efahyggjumenn í hópi fjölmiðlunga reyndu að standast þetta gerningaveður og beztu fjölmiðlarnir fóru varlega í notkun upplýsinga bandalagsins.

Jafnvel mestu efahyggjumenn í hópi fjölmiðlunga hafa orðið að játa, að síðari vitneskja um fyrirferð fréttafalsana Atlantshafsbandalagsins hafi komið þeim á óvart. Þess vegna verður ekki eins auðvelt næst fyrir bandalagið að telja fólki trú um nánast hvað sem er.

Á vegum Alþjóðasambands ritstjóra hefur nú verið gefin út massíf þungavigtarbók um samskipti fjölmiðla við áróðursmeistara Kosovo-stríðsins og um naflaskoðun fjölmiðlunga víðs vegar um heim í framhaldi þess, að þeir játa, að hafa látið bandalagið hafa sig að fífli.

Það er uggvænlegt og ófært með öllu, að herstjórar geti áfram framleitt stuðning heilla þjóða við styrjaldir með því að framleiða óheftar lygasögur á færibandi.

Jónas Kristjánsson

DV

Páfakirkjan og Lúterskirkjan hafa náð saman eftir tæpra fimm alda aðskilnað. Í Augsburg á sunnudaginn undirrituðu fulltrúar beggja kirkjudeilda samkomulag um samræmda túlkun kennisetninga, sem voru tilefni mótmæla, er Lúter festi á kirkjudyr árið 1517.

Til að innsigla samkomulag um brottfall ágreinings um kennisetningar stigu kaþólskir og lúterskir klerkar prósessíu frá hinni kaþólsku kirkju heilags Úlriks til hinnar lútersku kirkju heilagrar Önnu og sungu messur á báðum stöðum. Róm hefur sameinazt að nýju.

Gott samband kaþólsku og lútersku þykir ef til vill ekki merkileg frétt á Íslandi, þar sem áhugi er lítill á kennisetningum og þar sem friðsæld hefur ríkt um langt skeið í trúarlegum efnum. Og hugsanlegt er, að hinar sögulegu sættir stafi sumpart af trúardofa fólks.

Þótt trúin sé á hliðarspori í heimi evrópsks nútímafólks, er atburðurinn táknrænn fyrir sameiningu Evrópu um þessar mundir. Hið heilaga rómverska keisaradæmi miðalda er risið að nýju með miðstöð í Bruxelles, borginni á landamærum páfadóms og mótmælenda.

Fyrir örfáum áratugum var Vestur-Evrópa tvískipt í framfarasinnaða og auðuga Norður-Evrópu og íhaldssama og fátæka Suður-Evrópu. Meira eða minna af völdum Evrópusambandsins hefur þessi munur lagzt af og öll Vestur-Evrópa er orðin framsækin og forrík.

Spánverjar, sem áður voru svartastir allra kaþólikka, hafa lagt niður gamla rannsóknaréttinn og sett upp nýjan, sem skelfir gamla og blóði drifna herforingja í Suður-Ameríku. Spánn hefur tekið siðferðilega og menningarlega forustu fyrir sinni gömlu nýlenduálfu.

Ef til vill koma þeir tímar, að Grikkir geri það sama fyrir arfinn, sem forðum daga fluttist frá Aþenu til Miklagarðs og síðan til Moskvu. Grikkir eru eini fulltrúi orþódoxra þjóða í Evrópusambandinu og eina þjóðin af þeim merg, sem talizt getur til vestræns nútíma.

Síðan páfinn og arfar Lúters lögðu á sunnudaginn niður landamæri norðurs og suðurs í Evrópu, eru bara ein umtalsverð landamæri í Evrópu. Þau liggja milli austurs og vesturs. Þau skilja Rússland, Úkraínu, Hvíta-Rússland og Serbíu frá hinu vestræna meginlandi.

Vestan við mörkin ríkja lýðræði, valddreifing, lög og réttur, hvers kyns frelsi og ríkidæmi. Í heimi orþódoxra austan markanna mun enn um sinn ríkja þjófræði, valdþjöppun, lögleysa og réttleysi, hvers kyns ófrelsi og síðast en ekki sízt botnlaus og endalaus fátækt.

Evrópusambandið er að tosa hina kaþólsku Austur-Evrópu, það er að segja Pólland, Tékkland, Ungverjaland, Slóveníu, Eystrasaltsríkin, Slóvakíu, og ef til vill nokkur fleiri lönd inn í birtu Vesturlanda. Orþódoxu löndin sitja hins vegar eftir að sinni og bíða sinnar upprisu.

Meðan heimssögulegir atburðir eru að gerast á meginlandi Evrópu, hímum við norður í eylandi okkar og teljum okkur trú um, að framtíð okkar sé utan valdasviðs Evrópusambandsins. Við höfum þegar setið af okkur ýmis tækifæri til að komast þar til áhrifa.

Það er eins og Íslendingar og stjórnmálamennirnir, sem endurspegla þjóðarsálina, búi í öðru sólkerfi en þjóðirnar, sem hafa af biturri reynslu ákveðið að falla frá fornri landamærahyggju og standa heldur saman um vegferð sína inn í velmegun og lífsgæði næstu aldar.

Róm hefur verið endurreist með höfuðstöðvum í Bruxelles. Prósessía sunnudagsins í Augsburg táknaði, hvernig Vestur-Evrópa hyggst sigla inn í nýtt árþúsund.

Jónas Kristjánsson

DV

Rússneski herinn hefur haldið landamærum Tsjetsjeníu og Ingushetíu lokuðum í rúma viku. Hann hefur komið í veg fyrir, að flóttafólk, aðallega konur og börn, færu yfir landamærin. Um leið hefur verið ráðizt á flóttafólkið úr lofti, jafnvel á bílalest Rauða krossins.

Vladimir Shamanov, hershöfðingi Rússa, hefur sakað flóttafólkið, aðallega konur og börn, um að hafa valdið sprengingum í íbúðablokkum í Moskvu og öðrum borgum Rússlands. Af því má ráða, að loftárásir á konur og börn eru hefndaraðgerð af hálfu Rússlands.

Herinn beitir ónákvæmum eldflaugum gegn bæjum og þorpum í Tsjetsjeníu, einkum höfuðborginni Grozny. Þær lenda jafnt á íbúðum sem öðrum skotmörkum. Markmið þeirra er greinilega að hrekja íbúana burt og koma þeim á vergang, þar sem þeir veslist upp.

Á Vesturlöndum væri óhugsandi, að nokkur ríkisstjórn hagaði sér á svona brjálæðislegan hátt gagnvart minnihlutaþjóð. Svona framferði jafngilti þar yfirlýsingu um, að yfirþjóðin hefði glatað öllum rétti til að ráðskast með málefni minnihlutaþjóðarinnar.

Á Vesturlöndum væri óhugsandi, að her væri beitt inn á við gegn borgurum ríkisins. Í Rússlandi er hins vegar litið á Tsjetsjeníu sem óvinaríki og Tsjetsjena sem óvinaþjóð. Þess vegna hefur Rússland glatað öllum rétti til yfirráða þar, alveg eins og Serbar í Kosovo.

Um 170.000 flóttamenn frá Tsjetsjeníu höfðu komizt til Ingushetíu, áður en landamærunum var lokað. Erfitt er að hjálpa þeim þar, því að Ingushetar eru aðeins 340.000 manna þjóð. Rússar hafa ekkert hjálpað flóttafólkinu og raunar reynt að hindra vestræna aðstoð.

Því miður reka Rússar þetta stríð fyrir vestræna peninga. Rússland væri orðið gjaldþrota, ef því væri ekki haldið uppi af vestrænum ráðamönnum, einkum bandarískum, sem hafa ímyndað sér, að peningaaustur mundi færa Rússland nær vestrænum stjórnarháttum.

Samt er fyrir löngu orðið ljóst, að lítið er hægt að treysta á drykkjurút, er smám saman hefur safnað um sig óþjóðalýð, sem rænir landið og ruplar og kennir öllum öðrum um það, sem aflaga fer. Lágmarki náði stjórnarfarið með skipun Pútíns sem forsætisráðherra.

Fyrir löngu var kominn tími til að hætta vestrænu fjáraustri í hendur ráðamanna Rússlands, sem stela sjálfir mestum hluta peninganna og nota afganginn til ofbeldis gegn ýmsum þeim, sem minna mega sín. Rússland er orðið verra en ríki Suður-Ameríku urðu verst.

Stríðið við fólkið í Tsjetsjeníu er því miður stutt af kjósendum í Rússlandi og markar tímamót siðferðishruns þjóðarinnar. Rússar hafa ekki getað komið sér upp vestrænum háttum og hafa látið óskipulagða ofbeldisstjórn leysa skipulagða ofbeldisstjórn af hólmi.

Sovétríkin sálugu voru tiltölulega áreiðanleg, af því að ofbeldishyggja þeirra var tiltölulega skipulögð og útreiknanleg. Rússland er hins vegar óáreiðanlegt, af því að ofbeldishyggja þess er tiltölulega óskipulögð og óútreiknanleg. Rússland líkist drykkjurútnum Jeltsín.

Vesturlöndum ber nú að skrúfa fyrir fjárausturinn til Moskvu og nota peningana í staðinn til að treysta öryggi þeirra ríkja Varsjárbandalagsins sáluga, sem vilja taka upp vestrænt lýðræði, en er ógnað af óútreiknanlegri ofbeldishyggju stjórnar, hers og þjóðar í Rússlandi.

Með stríði rússneska hersins við fólkið í Tsjetsjeníu hefur Rússland sýnt umheiminum eðli sitt sem hættulegs og ofbeldishneigðs vanstillingarríkis.

Jónas Kristjánsson

DV

Enginn nýr skipstjóri útskrifast á þessu ári, sumpart vegna breytinga á skipstjóranámi, en einnig vegna þess, að skipstjórn höfðar ekki eins mikið til ungra manna og hún gerði áður fyrr, þegar skipstjórar voru í manna mestum metum í flestum sjávarplássum landsins.

Nálægðin við valdið var meiri í þá daga, þegar unglinga dreymdi um að verða skipstjórar. Þá gerðust sumir landsfrægir aflakóngar og áttu stóra hluti í skipum sínum. Útgerðarfélög voru rekin um einstök skip, svo að skipstjórar voru hornsteinar fyrirtækjanna.

Nú er eignarhald í sjávarútvegi að safnast á fárra hendur. Fyrst mynduðust fyrirtæki í hverju plássi um fleiri en eitt skip og fiskvinnslu að auki. Síðan færðist eignarhaldið yfir til hluthafa í stærri kaupstöðum og á endanum lendir eignarhaldið á höfuðborgarsvæðinu.

Kvótakerfið hefur hraðað þessu ferli. Heimild til verzlunar með kvóta hefur leitt til, að upprunalegir eigendur eða erfingjar þeirra hafa tekið út kvótaauðinn eins og hvern annan happdrættisvinning, sóað honum eða fjárfest hann syðra eða jafnvel í Karíbahafinu.

Kvótinn hefur smám saman safnast á hendur fárra, einkum í Reykjavík, á Akureyri og í Eyjum og mun nánast allur enda á Reykjavíkursvæðinu. Fjarlægð valdsins frá fólkinu í sjávarplássunum hefur aukizt og skipstjórar eru ekki eins miklir menn og þeir voru áður.

Gengissig skipstjóra er mikilvægur þáttur í gengissigi íslenzkra sjávarplássa. Unga fólkið við sjávarsíðuna sér ekki framtíðina í sama ljósi og áður. Í hugum þess breytist plássið í átthagafjötur, sem stendur í vegi þess, að það geti farið suður eða utan og sigrað heiminn þar.

Við getum valið um að líta á þetta sem vandamál eða sem náttúrulögmál, stutt af kvótakerfinu. Fyrra viðhorfið er til lítils gagns, því að vandamálið hverfur ekki, þótt peningum sé kastað í það. Byggðastefna má sín lítils gegn hugsunum fólks sem horfir til Reykjavíkur.

Annað dæmi sýnir gagnsleysi þess að kasta peningum í meint vandamál. Sauðfjárrækt hefur áratugum saman verið á undanhaldi vegna markaðsbrests í útlöndum og minnkandi neyzlu innanlands. Mörgum milljörðum hefur á hverju ári verið kastað í þetta náttúrulögmál.

Margir hafa notað tækifæri kvótakerfisins og selt rétt sinn til sauðfjárræktar. Eigi að síður er sauðfé enn allt of margt og sauðfjárbændur allt of margir. Enn verra er, að flestir þeirra búa við bágan og síversnandi fjárhag. Sjálfsvirðing sauðfjárbóndans hefur beðið hnekki.

Þannig hrynja hefðbundnar atvinnugreinar og þannig hrynur hefðbundin búseta. Gengissig atvinnuhátta og búsetu gerist í hugum fólks. Það gerist, þegar hugsun og ráðagerðir hætta að snúast um þessi atriði og beinast að nýjum atvinnugreinum í öðrum landshlutum.

Íslenzk stjórnmál snúast að töluverðu leyti um þetta náttúrulögmál, sem stjórnmálamenn kjósa almennt að tala um sem vandamál. Þeir blaðra án afláts um skort á jafnvægi í gengissignum byggðum landsins og heimta, að meira fé verði fleygt í vandamálið úr ríkissjóði.

Öll er þessi viðleitni dæmd til að mistakast. Hún einbeitir sér að afleiðingum og lítur fram hjá orsökum, sem er að leita í hugarfari fólks. Byggðastefnan birtist fólki sem byggðagildra, er reynir að koma í veg fyrir, að það brjótist úr átthagafjötrum byggðastefnunnar.

Langt er síðan ungt fólk hætti að vilja gerast sauðfjárbændur. En gengissig byggðanna er langt gengið, þegar það vill ekki einu sinni gerast skipstjórnarmenn.

Jónas Kristjánsson

DV

Því frjálsari sem flutningar fólks og fjármagns verða á Vesturlöndum, þeim mun brýnna verður, að Ísland haldi áfram að vera samkeppnishæft land. Ögrun þróunarinnar magnast enn frekar af völdum vaxandi hlutdeildar þekkingariðnaðar, sem spyr ekki um landamæri.

Ísland þarf að vera samkeppnishæfur kostur í fjárfestingu. Töluvert af kvótagróða síðustu ára hefur lekið til útlanda og allt of lítið verið um freistingar fyrir erlent fjármagn. Með vaxandi auðsöfnun í þjóðfélaginu þarf að efla betri leiðir til ávöxtunar peninga innanlands.

Ísland þarf líka að vera samkeppnishæfur kostur í lífsgæðum. Töluvert hefur verið um þekkingarflótta frá landinu á undanförnum árum. Sumir sækjast eftir meiri tekjum, aðrir eftir kalifornísku loftslagi og flestir eftir nánu samfélagi við þekkingarmiðstöðvar heims.

Ísland býður samt lífsgæði. Ósnortin víðerni eru meiri hér en víðast hvar á Vesturlöndum, en stjórnvöld eru því miður fjandsamleg sem fyrr. Enn eru þó færi á að hindra, að Eyjabökkum verði fórnað í þágu stóriðju, sem Vesturlönd hafa sem óðast verið að losa sig við.

Höfuðborgarsvæðið er varnar- og sóknarlína átakanna um, hvort Ísland verður yfirleitt byggilegt á næstu öld. Á höfuðborgarsvæðinu veltur fjármagnið og þar starfar fólkið í þekkingargreinum framtíðarinnar. Í öðrum landshlutum er allt með hefðbundnari hætti.

Samþjöppun er mikil í eignarhaldi í sjávarútvegi eins og í öðrum greinum. Kvótinn er smám saman að leka suður, og þeir, sem seldu kvótann, eru smám saman að flytja suður eða jafnvel ennþá lengra. Spurningin er bara, hvort og hvar tekst að stöðva þessa strauma.

Ef einhver hluti Íslands getur orðið samkeppnishæfur við útlönd, þá er það höfuðborgarsvæðið. Það er nógu fjölmennt til að halda uppi ýmsum þægindum, sem menn hafa síður úti á landi. Þar er menning, skemmtun, þjónusta og fjölbreyttur félagsskapur við hæfi flestra.

Byggðavandinn á Íslandi felst ekki í, hvort þjóðin flytur suður eða ekki. Hann felst í, hvort þjóðin flytur af höfuðborgarsvæðinu til útlanda eða ekki. Víglína byggðavandans er ekki um Holtavörðuheiði eða Skeiðarársand. Hún liggur um Kvosina og Keflavíkurflugvöll.

Fjármagn og fólk verður ekki hindrað í að flytja til útlanda, ef hagar sýnast vera grænni þar en á suðvesturhorni landsins. Ekki hefur tekizt að hindra fjármagn og fólk í að flytja suður, þótt gríðarlegu fjármagni hafi verið varið til smábyggðastefnu af ýmsum toga.

Ögrun þróunarinnar verður ekki svarað með pólitísku handafli. Spurningin er bara, hvort hægt er að búa svo í haginn á höfuðborgarsvæðinu, að straumur fólks og fjármagns stöðvist þar, en flæði ekki áfram til útlanda. Þessari spurningu er er enn ekki hægt að svara.

Sveitarfélögin á suðvesturhorni landsins munu gegna lykilhlutverki í byggðastefnu næstu aldar. Þau þurfa að geta boðið fólki lífsgæði í búsetu og þjónustu, skemmtun og menningu, sem valda því, að fólk langi ekki til að flytjast búferlum til útlanda, þótt það geti það.

Landsstjórnin gegnir enn stærra hlutverki. Hún má hvorki íþyngja fólki né fjármagni. Hún þarf að vera jákvæð í garð nýrra fyrirtækja og tækifæra á nýjum sviðum utan hefðbundinna greina. Og hún verður að efla lífsgæði, sem felast í lofti og vatni og víðáttum.

Fljótlega upp úr aldamótum mun koma í ljós, hvort við höfum burði til að standast ögrun nútímafrelsis og getum eflt búsetu manna á höfuðborgarsvæðinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Fylgi Framsóknarflokksins mældist í sögulegu lágmarki í skoðanakönnun DV fyrir helgina, rúmlega 14% fylgi, sem svarar til níu þingmanna í stað þeirra tólf, sem flokkurinn fékk í kosningunum. Flokkurinn má muna fífil sinn fegri frá 20­25% fylgi fyrri áratuga.

Flokkurinn hefur í haust tapað fylginu, sem formaður hans náði með því að ljúga því ítrekað, að flokkurinn mundi setja milljarð í fíkniefnavarnir. Hann hefur í haust tapað fylginu, sem formaðurinn náði með því að ljúga því, að sátta yrði leitað um Eyjabakka.

Framsóknarflokkurinn hefur ekki lengur neitt grænt fylgi og sáralítið þéttbýlisfylgi. Hann er þekktur sem baráttuflokkur sægreifakerfisins með kvótaerfingja í formannsstóli. Hann er þekktur fyrir að hafa gefið bandarísku fyrirtæki sjúkraskýrslur þjóðarinnar.

Eftir sitja þeir, sem telja sig hafa hag af flokknum sem spilltum miðjuflokki, er situr nánast alltaf í ríkisstjórn og hefur aðstöðu til að hlúa að einkavinum sínum, allt frá heilum stéttum eða byggðum niður í að gera gamla tugthúslimi að háttsettum embættismönnum.

Framsóknarflokkurinn notaði flokka langmest fé í kosningabaráttunni, um 60 milljónir króna. Það er að minnsta kosti 40 milljónum meira en flokkur af hans stærð getur aflað sér án þess að fara út í kaup og sölu á aðstöðu sinni sem áskrifanda að ríkisstjórn.

Spillingin ein dugar til að halda flokknum í um það bil 10% fylgi, því að margir eru reiðubúnir til að láta atkvæði sitt í skiptum fyrir raunverulega hagsmuni, meinta hagsmuni eða von í hagsmunum. Spillingarþráin gildir jafnvel um hluta heilla stétta og byggða.

Þótt Framsóknarflokkurinn haldi áfram að tapa og sígi niður í spillingarfylgið eitt, þá getur hann áfram haldið aðstöðu sinni sem miðjuflokkur, er semur til hægri eða vinstri eftir því, hvað væntanlegt stjórnarsamstarf er líklegt til að gefa flokknum mikil færi á að skaffa.

Þetta minnir á, hversu brýnt er orðið, að fjármál íslenzkra stjórnmálaflokka verði gerð gegnsæ á sama hátt og tíðkast annars staðar á Vesturlöndum, þar sem upplýst er einu sinni eða oftar á ári hverju um greiðslur og greiðsluígildi allra hagsmunaaðila.

Jónas Kristjánsson

DV

Fundizt hafa rússnesk skjöl frá sovéttímanum, sem staðfesta, að sendiráð Sovétríkjanna greiddi forvera Alþýðubandalagsins, Sameiningarflokki alþýðu, Sósíalistaflokknum nokkrum sinnum töluverðar fjárhæðir, samtals yfir tuttugu milljónir króna að núvirði.

Sósíalistaflokkurinn var því á mála hjá Sovétríkjunum á tímum kalda stríðsins, þegar þáverandi útþenslustefna hins austræna veldis ógnaði öryggishagsmunum Vesturlanda og þar á meðal Íslands, sem var óþægilega berskjaldað á siglingaleiðum frá sovézkum flotahöfnum.

Mikilvægt er að reyna að koma á samstarfi við rússneska aðila um frekari rannsókn fylgiskjala til að leiða í ljós, hverjir sóttu um mútuféð með hvaða hætti, hvernig það var afhent hverjum í sendiráðinu og hvernig það var síðan notað í þágu Sósíalistaflokksins.

Mál þetta minnir líka á, hversu brýnt er orðið, að fjármál íslenzkra stjórnmálaflokka verði gerð gegnsæ á sama hátt og tíðkast annars staðar á Vesturlöndum, þar sem upplýst er einu sinni eða oftar á ári hverju um greiðslur og greiðsluígildi allra hagsmunaaðila.

Jónas Kristjánsson

DV

Líkurnar á, að hér á landi hafi verið geymd kjarnavopn árin 1956­1959 hafa aukizt lítillega við birtingu ritskoðaðra gagna úr bandaríska hermálaráðuneytinu, en ekki svo mjög, að sannað megi teljast. Deilan heldur því áfram, meðan ráðuneytið ritskoðar gögn sín.

Ísland er að vísu líklegt land milli Haiwai og Japans í stafrófsröðinni, en ætti ekki að vera á þeim lista, heldur á lista yfir Evrópulönd. Áhugaleysi fræðimannanna, sem grófu upp gögnin, á þessum þætti málsins vekur efasemdir um, að þeir hafi vald á viðfangsefninu.

Hitt skiptir svo alls engu í máli þessu, hvað stjórnvöld fullyrða hér á landi eða vestan hafs. Að trúa því, sem stjórnvöld segja í viðkvæmum málum, sem varða almenning, er álíka barnalegt og að trúa því, sem ráðuneytisstjórinn segir í þáttunum: “Já, ráðherra”.

Við höfum nýlegt dæmi um slíkt. Á þriðjudaginn í þessari viku kom í ljós, að lyf, sem hermönnum í Persaflóastríðinu var gefið til varnar hugsanlegu eiturgasi, hafði varanlegar aukaverkanir, sem fela í sér syfju, vöðvaþreytu, minnistap og svefntruflanir.

Fljótlega eftir Persaflóastríðið 1991 komu upp grunsemdir um þetta, studdar fræðilegum athugunum. Bandarísk stjórnvöld neituðu þessum skoðunum staðfastlega og harðlega og hafa meðal annars látið framleiða fyrir sig rannsóknir, sem “afsanna” ásakanirnar.

Efasemdarmenn héldu samt áfram að stinga prjónum í málið. Það endaði með, að á þriðjudaginn voru birtar niðurstöður rannsókna, með aðild hermálaráðuneytisins, sem sýna á óyggjandi hátt, að 250.000­300.000 hermenn við Persaflóa voru látnir nota skaðlegt lyf.

Bandarísk stjórnvöld hafa fram í rauðan dauðann neitað að viðurkenna þetta og eru raunar enn að malda í móinn af veikum mætti, enda eiga þau yfir sér málshöfðun tugþúsunda hermanna, sem biðu varanlegan skaða af völdum lyfsins pyridostigmine bromide.

Vinnubrögð þessi eru engan veginn bundin við Bandaríkin. Heilbrigðisyfirvöld í Bretlandi, Belgíu og Frakklandi hafa beðið varanlegan hnekki af uppljóstrunum þessa árs um, að þau hafi látið undir höfuð leggjast að segja almenningi frá hættulegum matvælum.

Fyrir bragðið er ekki lengur neinu trúað, sem heilbrigðisyfirvöld segja um hollustu eða óhollustu matvæla í löndum þessum. Til dæmis mundi ekki þýða að segja Evrópumönnum, að geisluð matvæli séu hættulaus, enda eru evrópsk stjórnvöld hætt að fullyrða slíkt.

Við þekkjum hér á landi, að heilbrigðisnefndir og yfirdýralæknir hafa með óbeinni aðstoð nýs landlæknis og Hollustuverndar ríkisins reynt að gera lítið úr sprengingu í kamfýlusýkingum á þessu ári og reynt í staðinn að gæta sunnlenzkra byggðahagsmuna.

Við vitum því hér á landi, að viðeigandi yfirvöld hafa tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir heilsufar almennings. Þetta er hluti alþjóðlegs fyrirbæris, sem hefur verið sett fram á skiljanlegan hátt í ýktu formi í þáttaröðinni um brezka ráðuneytisstjórann.

Staðreyndin er einfaldlega sú, að algengt er um allan heim, að embættismenn telji það siðferðislega skyldu sína að ljúga að almenningi. Þegar upp kemst um þá, yppta þeir bara öxlum og snúa sér að næstu blekkingum. Embættismenn verða því aldrei nothæf heimild.

Það svarar því engum spurningum um kjarnavopn á Íslandi, þótt bandarísk stjórnvöld lýsi yfir, að nafn Íslands sé ekki á tilteknum, ritskoðuðum lista.

Jónas Kristjánsson

DV

Bandaríska öldungadeildin hefur rýrt friðarlíkur í heiminum og aukið einangrun landsins með því að hafna alþjóðasamningnum um bann við tilraunum með kjarnorkuvopn. Þessi samningur var gerður að undirlagi Bandaríkjanna sjálfra og með ærinni fyrirhöfn.

Öldungadeildin hefur gefið grænt ljós á frekari tilraunir Indverja, Pakistana og annarra þeirra, sem vilja gera sig breiða í hermálum. Hún hefur lýst frati á alla helztu bandamenn Bandaríkjanna í öryggismálum og ögrað Rússum og Kínverjum að ástæðulausu.

Í kjölfarið hefur Rússland þegar hafnað ósk Bandaríkjanna um breytingu á sáttamála þjóðanna um eldflaugavarnir og mun hafna vestrænum ráðum um friðsamlegri framgöngu í Tsjetsjeníu. Kína mun herða truflanir sínar á hernaðarlegu jafnvægi í austanverðri Asíu.

Verst er, að öldungadeildin hefur sýnt stjórnvöldum um allan heim, að engum tilgangi þjóni að gera skriflega samninga við Bandaríkin, af því að þingið muni ekki virða þá. Allt alþjóðlegt samningaferli verður erfiðara en áður, til dæmis á sviði heimsviðskipta og tolla.

Í nóvember hefst ný lota í alþjóðaviðræðum á vegum Heimsviðskiptastofnunarinnar um lækkun tolla og annarra viðskiptahafta til eflingar velmegunar í heiminum og ekki sízt í Bandaríkjunum, sem jafnan hafa staðið sig vel í framleiðslu fyrir alþjóðlegan markað.

Þessi lota er nú orðin marklaus, af því að málsaðilar sjá, að einangrunarsinnar og verndarsinnar á Bandaríkjaþingi muni koma í veg fyrir staðfestingu hvaða samnings, sem gerður yrði. Samningamönnum hafa því fallizt hendur nokkrum vikum áður en lotan hefst.

Bandaríkjaþing hefur árum saman komið í veg fyrir, að landið standi við skuldbindingar sínar um greiðslur til Sameinuðu þjóðanna. Er nú réttilega komið að því í lok þessa árs, að Bandaríkin missi atkvæðisrétt sinn hjá samtökunum og rýri áhrif sín á alþjóðavettvangi.

Vaxandi einstefna, einangrunarstefna og ofurtortryggni Bandaríkjaþings á sér hljómgrunn meðal kjósenda, sem telja utanríkismál litlu skipta og telja þar á ofan, að útlendingar séu jafnan að reyna að hafa fé af Bandaríkjunum, oft með lævíslegum hætti.

Þeirri skoðun eykst fylgi, að Bandaríkin eigi að hætta afskiptum af deilumálum úti í heimi og breyta sér í lokað virki undir kjarnorkuregnhlíf. Kjósendur og þingmenn virðast ekki gera sér grein fyrir, hvað einangrunin muni kosta bandaríska útflutningsatvinnuvegi.

Kjósendur og þingmenn í Bandaríkjunum lifa í óraunverulegum heimi, þar sem bæði er hægt að eiga kökuna og éta hana. Slík viðhorf eru að vísu algeng um allan heim, en hafa hvergi á Vesturlöndum fengið eins mikinn byr undir báða vængi og í Bandaríkjunum.

Völdum á heimsvísu fylgja tækifæri til að treysta viðskiptahagsmuni, svo sem sölu á kvikmyndum og tölvubúnaði. Einstefna, einangrun og ofurtortryggni leiða hins vegar til þess, að önnur ríki og ríkjasamtök hefta bandarísk útflutningstækifæri og loka þeim.

Allir tapa á þeim viðhorfum, sem hér hefur verið lýst og Bandaríkjamenn sjálfir tapa mest. Verst er þó, að Vesturlönd sem heild veikjast af þessum völdum og hafa minni möguleika en áður á að framkalla friðsamlegt svigrúm til lýðræðis og viðskipta sem allra víðast.

Í kjölfar bandaríska virkisins rís evrópska virkið og hliðstæð virki víðar um heim. Veröld okkar mun verða hættulegri en hún hefur verið síðustu áratugi.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisvaldið verndar ekki íslenzk dagblöð með því að leggja steina í götu erlendra dagblaða. Það tollar ekki erlend dagblöð og skammtar ekki innflutning þeirra eftir þeim dögum, sem innlend dagblöð koma ekki út. Það hefur engin afskipti af þessum frjálsa markaði.

Ríkisvaldið verndar hins vegar íslenzkt grænmeti með því að leggja steina í götu erlends grænmetis. Það ofurtollar erlent grænmeti og skammtar innflutning þess eftir árstíðum. Innlent grænmeti er ekki frjáls markaðsvara, heldur ríkisrekin landbúnaðarafurð.

Allir geta keypt erlend dagblöð eins og raunar erlend tímarit og erlendar bækur á sömu kjörum af hálfu ríkisins og innlend dagblöð, innlend tímarit og innlendar bækur. Dagblöð eru hluti af frjálsu markaðshagkerfi, þar sem neytandinn getur valið það, sem hann vill.

Verðlag dagblaða ræðst af markaði, þar sem dagblöð keppa innbyrðis og við erlend dagblöð, við aðra fjölmiðla á borð við útvarp og sjónvarp. Ef verðlag innlendra dagblaða fer úr skorðum að mati notenda, geta þeir snúið sér í auknum mæli að öðrum fjölmiðlum.

Verðlagi grænmetis er hins vegar fyrst og fremst stjórnað af ríkisvaldinu, sem setur því ramma með ofurtollum. Síðan tekur markaðsráðandi heildsali við valdinu og fyllir verðlagsrammann. Neytendur geta ekki snúið sér neitt annað með grænmetiskaup sín.

Reynsla áranna og áratuganna sýnir, að notkun dagblaða er mikil og jöfn hér á landi. Kaup og lestur á íslenzkum dagblöðum er með því mesta, sem gerist í heiminum og hefur haldizt þannig um langan aldur. Verðlag dagblaða er því í markaðslegu jafnvægi.

Til dæmis má nefna, að lestur DV hefur frá upphafi mælinga verið nokkurn veginn óbreytt hlutfall af mannfjölda. Sveiflan milli lágmarks og hámarks hefur verið innan við 5%. Þetta sýnir markað, sem er í meira jafnvægi en almennt gerist við frjálst verðlag.

Reynslan sýnir hins vegar, að ríkisreksturinn, ofurtollarnir og okurverðið á grænmeti hefur leitt til mun minni neyzlu grænmetis hér á landi en í nokkru öðru landi, sem vitað er um. Íslendingar eru hálfdrættingar á við siðmenntaðar þjóðir á þessu mikilvæga sviði.

Grænmeti er helmingi minni þáttur í mataræði Íslendinga en hann ætti að vera að mati Alþjóðlegu heilbrigðisstofnunarinnar í París. Það stafar auðvitað af því, að fólk sparar það. Verðlag grænmetis er ekki í markaðslegu jafnvægi eins og verðlag dagblaðanna.

Fyrr eða síðar springur blaðran, sem íslenzk garðyrkja lifir í. Fyrr eða síðar neyðist hún til að búa við sama rekstrarumhverfi og íslenzk dagblöð og nánast öll önnur vara í landinu. Það endar með, að erlend ríki neita að kaupa af okkur fisk, ef við opnum ekki markaðinn.

Það er óhollt fyrir innlenda garðyrkju að lifa í gerviheimi, sem getur opnast fyrir erlendum vindum, þegar hagsmunir utanríkisviðskipta knýja ríkisvaldið til að hætta afskiptum af grænmetismarkaði, knýja það til að leggja niður innflutningsskömmtun og ofurtolla.

Dagblöðin hafa hins vegar ekkert að óttast, því að þau hafa alltaf lifað við opna glugga, þar sem erlendir vindar blása, rétt eins og meirihluti innlenda hagkerfisins. Þau hafa lagað sig að samkeppnisaðstæðum, meðan innlend garðyrkja felur sig í gróðurhúsi ríkisvaldsins.

Almenningur veit, að markaðshagkerfið framleiðir velmegun. Fólk lætur ekki gabbast af áróðri þeirra, sem vilja fá að sofa áfram utan þessa hagkerfis.

Jónas Kristjánsson

DV

Sumir líta á framtíðina sem verkefni, en aðrir sem vandamál. Sumir mæta örlögunum á þann hátt, að þeir snúa þeim sér í hag, en aðrir telja sig dæmda til að sitja eftir í tapliðinu. Oft þarf opinn huga og djarfa hugsun til að sjá leiðir til vinnings í óþægilegri taflstöðu.

Fyrir hálfu þriðja ári lagði Orri Vigfússon til, að þjóðir Norður-Atlantshafs mynduðu gæðabandalag um fisk og kæmu sér upp virtu og viðurkenndu vörumerki, sem ábyrgðist gæði, hreinlæti og viðnám gegn ofveiði á grundvelli áreiðanlegs og heiðarlegs vottunarkerfis.

Orri taldi, að staðlar vottunarkerfisins ættu að ná til gæða og hreinlætis við fiskvinnslu, svo og þess, að fiskurinn væri hvorki veiddur úr ofveiddum stofnum né með veiðarfærum, sem valda spjöllum. Hann vildi aðild hófsamra umhverfissamtaka að þessum stöðlum.

Hugmyndin er til þess fallin að framkalla smám saman í hugum neytenda víða um heim ímynd hreinnar og góðrar framleiðslu, sem beri af öðrum vörum í heimi mengunar og óhollustu. Orri vildi, að við yrðum á undan öðrum að laga okkur að nýjum aðstæðum.

Íslendingar báru ekki gæfu til að taka þetta merki upp fyrir hálfu þriðja ári. Umheimurinn stóð hins vegar ekki í stað. Framtakið kom frá stærsta kaupanda sjávarafurða í heiminum, Unilever, og stærstu náttúruverndarsamtökum heimsins, World Wildlife Fund.

Nú er þessi hugmynd komin miklu lengra. Stofnað hefur verið Marine Stewartship Council, MSC, sem gæðastimplar sjávarafurðir, óháð stjórnvöldum og hagsmunaaðilum í sjávarútvegi. Óþarfi er að spyrja, hvort Íslendingar séu með í þessu vinningsliði framtíðarinnar.

Þar sem íslenzkur sjávarútvegur stenzt flestar, en ekki allar kröfur nýju vottunarstofunnar, hefur MSC hvatt Íslendinga til að taka upp kerfið. Engin viðbrögð hafa komið fram af íslenzkri hálfu, enda sjá menn svart, ef útlendingar ætla að hafa afskipti af okkar málum.

Á Fiskiþingi, sem haldið var í síðustu viku, kom fram hjá ræðumönnum, að ríkisstofnanir og samtök í sjávarútvegi hafa ákveðið að vera í tapliðinu og horfa með skelfingu á, að hataðir umhverfissinnar úti í heimi fari að stjórna því, hvort fólk borði fisk héðan.

Í stað þess að hlíta forsjá Orra og vera fremstir í vinningsliðinu með þann fisk, sem þekktastur verður í heiminum fyrir alþjóðlegan gæðastimpil, þá hafa Íslendingar ákveðið að hafa allt á hornum sér og verða illræmdir fyrir að geta ekki fengið að nota gæðastimpilinn.

Þetta er skortur á aðlögunarhæfni. Ráðamenn í stofnunum og samtökum eru svo blindaðir af óbeit á umhverfissamtökum og útlendum reglum, að þeir draga lappirnar sem mest þeir geta og munu áður en yfir lýkur valda íslenzkum sjávarútvegi stórfelldu markaðstjóni.

Úti í heimi keppast aðrir við að vera í vinningsliðinu og snúa örlögunum sér í hag. Í þeim hópi eru umsvifamikil heildsölu- og dreifingarfyrirtæki í sjávarútvegi og keðjur stórmarkaða. Stuðningur við stimpilinn er “tilfinnanlegur” eins og það var orðað á Fiskiþingi.

Formaður Vélstjórafélagsins útmálaði fyrir Fiskiþingi, að vond umhverfissamtök úti í heimi væru að ráðast á íslenzkan sjávarútveg. Þetta er nákvæmlega það, sem Íslendingar vilja heyra. Menn vilja gráta örlög sín og kenna vondum útlendingum um, hvernig komið sé.

Himinn og haf er milli Orra Vigfússonar og Helga Laxdal; þeirra, sem líta á framtíðina sem verkefni og hinna, sem líta á hana sem vandamál.

Jónas Kristjánsson

DV

Nú eru síðustu forvöð fyrir áhugafólk um verndun Eyjabakka að reyna að hafa þau áhrif á þingmenn, að Fljótsdalsvirkjun fari í lögformlegt umhverfismat, sem þýðir, að umhverfisþættir orkuversins verði metnir á sama hátt og um nýskipulagða virkjun væri að ræða.

Auðvitað er umhverfissinnum sjálfum að kenna, ef þeir beita ekki öllum tiltækum ráðum til að hafa áhrif á þingmenn kjördæmis síns eða flokks síns. Þótt þingmenn séu hallir undir flokksaga, þykir þeim samt óþægilegt að troða illsakir við kjósendur og samflokksmenn.

Ljóst er, að ríkisstjórnin ætlar að knýja virkjunina í gegn á Alþingi með einfaldasta hætti. Iðnaðarráðherra hyggst leggja fram einfalda þingsályktunartillögu um málið og láta hana fara til skoðunar í iðnaðarnefnd en ekki í umhverfisnefnd, þar sem fyrirstaða er meiri.

Með þessari tæknilegu brellu er ráðherrann í leiðinni að segja kjósendum, að deilumálið um Eyjabakka sé iðnaðarmál, en ekki umhverfismál. Það segir auðvitað meira um ráðherrann og stuðningsmenn hans á Alþingi en sagt hefur verið í löngu máli í fjölmiðlum.

Meirihluti ríkisstjórnarinnar er svo mikill, að hún hefur efni á að eitt og eitt þingmannsatkvæði kvarnist úr kantinum, þegar þingsályktunartillagan verður afgreidd. Sjálfstæðisflokkurinn mun taka ábyrgð á málinu til jafns við Framsóknarflokkinn, sem forustuna hefur haft.

Þegar hefur komið fram í stefnuræðu forsætisráðherra, að hann telur umhverfissinna vera öfgamenn. Úr sögunni er því draumur margra sjálfstæðismanna, að hann mundi einhvers staðar í ferli málsins segja við iðnaðarráðherra sinn: Svona gerir maður ekki.

Ef umhverfissinnar Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks sauma nú ekki svo um munar að þingmönnum kjördæma sinna, verður ekkert lögformlegt umhverfismat. Þar með færist víglínan frá umhverfismatinu að virkjuninni sjálfri, því að stríðið heldur áfram.

Austfirzkir umhverfissinnar leika lykilhlutverk í þeirri stöðu. Þeir hafa sýnt fram á og geta haldið áfram að sýna fram á, að áhugi á umhverfismálum sé ekkert einkamál þeirra Íslendinga sem búa utan keisaradæmis öfgasinnaðasta umhverfisóvinar ríkisstjórnarinnar.

Einnig er brýnt, að umhverfissinnar beini athygli sinni í meira mæli að norska ríkisfyrirtækinu Norsk Hydro, sem þykist vera umhverfisvænt heima fyrir, en stuðlar hér að umhverfisspjöllum með því að setja tímaþrýsting á viðmælendur sína í Landsvirkjun.

Meðan eitt ráðuneytið í Noregi kostar það tölublað Arctic Bulletin hjá World Wildlife Fund, sem snýst að mestu um verndun Eyjabakka, þá er annað ráðuneyti að leyfa ríkisfyrirtæki að stunda þau umhverfisspjöll á Íslandi, sem því er bannað að stunda í Noregi.

Framferði Norsk Hydro hlýtur að verða viðkvæmt hjá Norðmönnum, ef þeir átta sig á, hvað er að gerast í nafni Noregs. Því er augljóst, að beina þarf meiri athygli þeirra að málinu, til dæmis með mótmælaaðgerðum í Osló hjá viðkomandi ráðuneyti og hjá Norsk Hydro.

Hvort sem um er að ræða þrýsting á innlenda stjórnmálamenn eða virkjun almenningsálits í Noregi gegn áformum Norsk Hydro, þá er málið í höndum fólksins sjálfs. Annaðhvort lætur það ríkisstjórnarflokkana valta yfir sig eða það tekur til hendinni.

Ef vilji meirihluta þjóðarinnar verður hunzaður í máli þessu, er það sofandahætti meirihluta þjóðarinnar að kenna, en ekki bara Finni, Halldóri og Siv.

Jónas Kristjánsson

DV

Nú vilja allir ná svokallaðri hagkvæmni stærðarinnar. Í öllum geirum atvinnulífsins hafa fyrirtæki verið að sameinast eða éta hvert annað til að stækka. Eftir fleiru er að slægjast en hagkvæmninni einni, því að einokun er framtíðardraumur þeirra, sem berjast á markaði.

Lengst af sáldrast hagnaðurinn af samruna fyrirtækja út í þjóðfélagið, einkum í lægra vöruverði og hærri sköttum stækkuðu fyrirtækjanna. Að lokum snýst dæmið við, því að stækkuðu fyrirtækin verða ráðandi á markaði og hagnýta sér þá stöðu til hins ýtrasta.

Á nokkrum árum hefur markaðurinn þrengst svo hér á landi, að litlar líkur eru á, að smáfiskar geti ógnað veldi stórhvelanna. Ekki tókst að stofna hér nýtt olíufélag, þótt miklir peningar væru að baki, og ekki tekst heldur að stofna hér nýtt tryggingafélag.

Kanadískt olíufélag skoðaði málin vel, en treysti sér að lokum ekki til að ryðjast inn á markaðinn. Fyrirtæki á vegum Llyods hefur lyktað af markaði bílatrygginga á vegum Félags íslenzkra bifreiðaeigenda, en virðist ekki telja mikla framtíð vera í þeim viðskiptum.

Ekki hafa rætzt vonir um, að erlendir bankar setji hér upp útibú til að græða á að geta boðið upp á minni vaxtamun en íslenzku bankarnir beita viðskiptamenn sína í skjóli fáokunar. Viðskipti á Íslandi eru svo lítil, að útlendir bankar nenna ekki að standa í þeim.

Við sitjum því í súpunni. Annars vegar þurfa íslenzk fyrirtæki að stækka til að verða jafn hagkvæm og hliðstæð fyrirtæki í útlöndum. Hins vegar fá íslenzku fyrirtækin ekki samkeppni að utan, af því að útlend fyrirtæki hafa ekki tíma til að sinna litlum markaði.

Við þurfum hér á landi að þola færri og stærri fyrirtæki án þess að njóta þess hagræðis, að annað hvort úr grasrótinni eða að utan komi ný samkeppni til skjalanna til að halda verðandi fáokurum og einokurum í skefjum. Hörð samkeppni breytist því hratt í fáokun.

Ef við lítum yfir atvinnulífið í heild, sjáum við, að fáokun ríkir á flestum sviðum. Samgöngur í lofti og á láði hafa lengi lotið lögmálum fáokunar og hún hefur tekið yfir vöruflutninga á landi. Fáokun í bönkum, tryggingum og olíuverzlun hvílir á gömlum merg.

Að undanförnu hefur fáokun verið að rísa í smásölu matvæla og í heildsölu grænmetis. Slík fáokun hefur frá gamalli tíð ríkt í annarri heildsölu landbúnaðarafurða. Framleiðslufyrirtæki og sölufélög í sjávarútvegi eru sem óðast að sameinast og lyfjaverzlun enn hraðar.

Erlend markaðshagfræði segir, að hagkvæmni stærðarinnar sáldrist út í þjóðfélagið. Hún gerir ráð fyrir, að upp komi ný samkeppni að utan eða að neðan, ef fyrirtæki hafi stækkað svo og þeim hafi fækkað svo, að þau geti kippt markaðslögmálunum úr sambandi.

Hins vegar þarf töluverða trúgirni til að halda, að hér muni rísa nýtt skipafélag, nýtt flugfélag, nýtt vöruflutningabílafélag, nýtt tryggingafélag, nýtt olíufélag, ný stórmarkaðakeðja eða nýtt dreifingarfélag innlendra matvæla á borð við mjólkurvörur, kjöt og grænmeti.

Sumpart kemur ríkið í veg fyrir þessa möguleika, til dæmis með innflutningsbanni og ofurtollum á matvælum. Sumpart stuðlar það að fákeppni, til dæmis með því að reyna að sameina ríkisbanka í þágu helztu fáokunarhópanna, kolkrabbans og smokkfisksins.

Alvarlegasta orsök fákeppni er þó, að gömlu fáokunarhóparnir eru umbjóðendur íslenzkra stjórnmála og sjá um fjárhagslegan rekstur ríkisstjórnarflokkanna.

Jónas Kristjánsson

DV

Þeir, sem halda uppi verði á innlendu grænmeti, hafa oft verið sakaðir um að urða hluta framleiðslunnar til þess að halda uppi verðlaginu. Þeir hafa jafnan neitað slíku harðlega. Eigi að síður hefur oft komizt upp um þá og myndir hafa verið birtar því til sönnunar.

Einokunarhringur grænmetisdreifingarinnar hefur áreiðanlega látið urða grænmeti á afskekktum stöðum í skjóli nætur að þessu sinni eins og áður. Aðstæðurnar eru ákjósanlegri en nokkru sinni fyrr, því að samkeppni er gersamlega horfin og einokun orðin alger.

Sjálfur viðurkennir landbúnaðarráðherra að gríðarleg fákeppni sé í grænmetisverzlun, en vill kenna samruna stórmarkaða um það. Því er svarað til, að raunverulega einokunin sé hjá Sölufélagi garðyrkjumanna, sem hefur 90% af heildsölu innlendu framleiðslunnar.

Lokaða kerfið er allt skipulagt að ofan í landbúnaðarráðuneytinu. Á þess vegum eru settir breytilegir tollar á innflutt grænmeti. Þeir byrja að rísa rétt áður en innlent grænmeti kemur á markaðinn og ná síðan mörg hundr-uð prósentum, jafnvel yfir þúsund prósentum.

Innan þessa lokaða kerfis leikur einokunarhringur grænmetisdreifingarinnar lausum hala. Með ofurtollum er hann verndaður fyrir samkeppni að utan. Framleiðendum grænmetis er refsað, ef þeir reyna að dreifa framleiðslunni utan hins lokaða söluhrings.

Afleiðingarnar eru ljósar og hafa verið mældar. Síðustu árin hefur grænmetisverð hækkað langt umfram vísitölu neyzluverðs. Kílóverð einstakra tegunda er komið upp fyrir kílóverð á kjöti og fiski. Hversdagsgrænmeti á borð við papriku kostar oft yfir 700 krónur í búð.

Grænmeti, sem nágrannar okkar líta á sem mat, flokkast hér sem skraut ofan á mat, af því að fólk hefur ekki ráð á að kaupa það sem mat. Þannig má flokka 700 króna papriku, sem oft er til sýnis í verzlunum til að ögra smælingjum, sem ekki hafa ráð á grænmeti.

Neytendur svara ofurtollunum og einokuninni með því að spara við sig grænmeti. Þessi afleiðing hefur einnig verið mæld. Komið hefur í ljós, að grænmetisneyzla Íslendinga er helmingi minni en nágrannaþjóðanna og helmingi minni en ráðlagt er í útlöndum.

Íslendingar munu ekki ná staðli Alþjóða heilbrigðisstofnunarinnar um hlutfall grænmetis í mat meðan lokað kerfi landbúnaðarráðuneytisins er við lýði. Afleiðingin af því kemur fram í röngum neyzluvenjum, óþarflega mikilli offitu og of miklu heilsuleysi fólks.

Ofurtollar landbúnaðarráðuneytisins eru kjarni vandans, studdir hinum meginþættinum, sem er einokun heildsölunnar, sem áfram er studd af fáokun í stórmörkuðum. Sameiginlega felur þetta kerfi í sér stórfellda árás kerfisins á pyngju og heilbrigði almennings.

Urðun grænmetis er toppventill kerfisins, framin á afskekktum stöðum í skjóli nætur, nauðsynleg til að upp gangi atlaga landbúnaðarráðuneytisins að fjárhag og heilsufari þjóðarinnar. Það er mjög við hæfi, að með urðun grænmetis sé farið eins og mannsmorð.

Ríkisvaldið kemur fram í afskræmdri mynd í máli þessu. Það víkur frá því meginhlutverki sínu að vernda þjóðina fyrir innri og ytri hættum og skipuleggur í staðinn samsæri gegn hag hennar og heilsu. Svona lagað kallast á íslenzku skipulögð glæpastarfsemi.

Að þetta kerfi skuli lifa og dafna áratugum saman má hafa til marks um botnlausan ræfildóm íslenzkra kjósenda, sem hafa látið umboðið í hendur forstokkaðra.

Jónas Kristjánsson

DV

Vestrænt gildismat er á nýjan leik í sókn í heiminum eftir nokkurt hlé gagnsóknar af hálfu leiðtoga í fjarlægum Austurlöndum, sem óttast, að vestræn gildi grafi undan alræðisvaldi þeirra. Vestræn gildi eru enn á ný sett fram sem almenn mannkynsgildi.

Mannréttindi eru einkunnarorð vestræna gildismatsins. Undir merkjum mannréttinda er sótt að harðstjórum, sem áður gátu farið sínu fram í skjóli þess, að vestræn mannréttindastefna ætti ekki heima utan Vesturlanda og fæli í sér afskipti af innanríkismálum.

Um þessar mundir er hin vestræna stefna mannréttinda að vinna land á Austur-Tímor. Hersveitir Indónesíu hafa flúið af vettvangi eftir óheyrileg grimmdarverk, en skilið eftir hluta af dauðasveitum sínum til að reyna að grafa undan innrásarliði Ástralíumanna.

Við valdaskiptin á Austur-Tímor hefur komið í ljós, að dauðasveitirnar voru að mestu leyti skipaðar hermönnum Indónesíu, sem skiptu um hlutverk í frístundum. Enn fremur hefur með símahlerunum komið í ljós, að yfirmenn hersins stjórnuðu dauðasveitunum.

Það kemur ekki á óvart á vettvangi Sameinuðu þjóðanna, að valdhafar austrænna ríkja skuli slá skjaldborg um herinn í Indónesíu til að koma í veg fyrir, að efnt verði til stríðsglæpadómstóls að vestrænum hætti til að fjalla um voðaverkin á Austur-Tímor.

Ekki kemur heldur á óvart, að valdhafar þessara ríkja kvarta um, að Ástralíumenn gangi alltof hart fram við að afvopna dauðsveitir Indónesíuhers á Austur-Tímor. Þeir segja þetta vera nýtízkulegt dæmi um aldagamlan yfirgang hvíta mannsins í þriðja heiminum.

Ráðamenn Austurlanda eru að verja rétt sinn og sálufélaga sinna til að ofsækja heilar minnihlutaþjóðir ofan á ofsóknir gegn trúflokkum, stjórnarandstöðu, fjölmiðlum og yfirleitt öllum, sem þeir telja standa í vegi sínum. Þeir eru að verja brot gegn mannkyninu.

Austrænir ráðamenn hafa gert vestrænu gildismati greiða með því að stilla andstæðunum upp sem mun á austri og vestri. Þegar siðferðisforsendur austræna gildismatsins bresta, verður fall þess mikið. Vestrænu gildin eiga þá greiðari leið að heimsyfirráðum.

Ráðamenn á Vesturlöndum eru í auknum mæli að átta sig á, að valddreifð réttarríki að vestrænum hætti í þriðja heiminum eru líklegri en önnur til að verða efnahagslega sjálfbær og friðsöm. Þróunaraðstoð beinist í auknum mæli til ríkja, sem þróast í vestræna átt.

Ráðamenn á Vesturlöndum eru í auknum mæli að átta sig á, að bezta leiðin til að stækka svæði friðar og kaupsýslu í heiminum og fækka heimspólitískum vandamálum er að styðja ríki til að taka ekki aðeins upp vestræn form, heldur einnig vestræn gildi.

Ráðamenn á Vesturlöndum eru í auknum mæli að átta sig á, að taprekstur er og verður á vestrænum stuðningi við harðstjóra þriðja heimsins. Komið hefur í ljós, að borgaraleg réttindi að vestrænum hætti eru jarðvegur kaupsýslu og friðsamlegrar sambúðar ríkja.

Eftir japl og jaml og fuður ákváðu Vesturlönd að sýna tennurnar í Kosovo. Nú hafa þau gert hið sama á Austur-Tímor, einnig með nokkurri tregðu. Í báðum tilvikum vanmátu harðstjórarnir getu Vesturlanda til að láta hunzaðar umvandanir leiða til hernaðaraðgerða.

Hrollur fer nú um harðstjóra þriðja heimsins, þegar þeir hópa fulltrúa sína saman á vettvangi Sameinuðu þjóðanna til að tefja framgang mannréttinda.

Jónas Kristjánsson

DV