Íbúar höfuðborgarsvæðisins leggjast ekki í hverfi eftir stéttum eins og sjá má víðast hvar erlendis. Forustufólk í stjórnmálum, fjármálum og embættissýslu býr ekki í aðskildum hverfum, heldur hér og þar á svæðinu innan um fólk, sem hefur minni völd og peninga.

Þótt Íslendingar séu sagðir ameríkaniseraðir og þótt höfuðborgarsvæðið sé dreift skipulagt, þá gildir ekki sú regla hér á landi, að menn búi því lengra frá borgarkjarnanum, sem þeir megi sín meira, og helzt í sérbyggðum og meira eða minna lokuðum hverfum.

Í Bandaríkjunum hafa gamlar miðborgir lagzt í auðn og yztu og yngstu úthverfin blómstað. Hér hafa menn haldið áfram að búa á gömlu stöðunum, þótt þeir hafi komizt í álnir eða til mannvirðinga. Þetta kom fram í úttekt, sem birtist í Fókusi, fylgiriti DV, í gær.

Flest er fyrirfólkið á Melunum, í gamla vesturbænum og í gamla austurbænum. Þótt húsakynni séu þrengri og húsaskipan þéttari en annars staðar, heldur fólk tryggð við rætur sínar. Margir búa þar í sambýlishúsum, þótt þeir hafi ráð á einbýlishúsum úthverfanna.

Fyrir tveimur áratugum voru gömlu hverfin að breytast í þreytuleg ellihverfi, meðan barnafólkið byggði á hæðunum í kring. Um langt skeið hefur þetta verið að snúast við. Ungt fólk hefur gert upp litlu íbúðirnar í þröngu götunum og gætt hverfin lífi að nýju.

KR var á sínum tíma að fjara út vegna skorts á börnum og unglingum í vesturbænum. Nú er félagið farið að blómstra á nýjan leik. Nýir skólar hafa hreinlega verið reistir í vesturbænum til að rúma aukningu barna og unglinga á skólaskyldualdri.

Þannig hefur dregið úr aldursskiptingu hverfa. Ekki er lengur eindregið, að ungar barnafjölskyldu komi sér upp húsnæði í nýjustu hverfunum og gamla fólkið ráfi einmana um stássstofur sínar í gamla bænum. Aldurshóparnir eru farnir að blandast meira.

Athyglisvert er, að ekki hafa tekizt tilraunir til að hanna sérstök glæsihverfi handa fyrirfólki. Arnarnesið er bezta dæmið. Þar gekk lengi illa að selja lóðir. Handhafar auðs og valds kærðu sig ekki um að flytja þangað, svo að úr varð gott millistéttarhverfi.

Með því að skipuleggja lóðir fyrir stór einbýlishús hefur Garðabæ að vísu tekizt að draga til sín betri skattgreiðendur en sem nemur meðaltali höfuðborgarsvæðisins. En bænum hefur ekki tekizt að magna þessa sveiflu með því að fá fyrirmenn til að draga aðra að.

Vafalaust eru margar ástæður þessarar sérstöku og athyglisverðu íbúaþróunar á höfuðborgarsvæðinu. Miklu máli skiptir, að Reykjavíkurborg keypti markvisst allt land og skipulagði hverfi blandaðrar íbúðabyggðar, þar sem dýrar íbúðir og ódýrar eru saman í hverfi.

Svo virðist líka sem virðingarfólk á höfuðborgarsvæðinu sækist ekki eftir ytri táknum velgengni sinnar á sama hátt og hliðstætt fólk í lokuðu úthverfunum í Bandaríkjunum. Hér eru menn sáttir við þröngar götur, gömul hús og hófleg þægindi innan dyra.

Ein afleiðingin og kannski ekki síður orsök um leið, er, að þjóðfélagið er jafnara en önnur þjóðfélög. Stéttirnar búa ekki í aðskildum lögum eins og mismunandi þjóðir. Hér er hvorki að finna Harlem né East Side. Hverfin eru ekki svört og hvít, heldur mismunandi grá.

Þegar ráðherrann getur gengið í vinnuna og heilsað fólki á förnum vegi, er þjóðfélagið sennilega betur statt en ýmis önnur, sem kenna sig við lýðræði.

Jónas Kristjánsson

DV

Aldrei skal hóta neinu, sem ekki er ætlunin að standa við. Þessi grundvallarregla gildir í pólitískum samskiptum ríkja eins og í póker. Ef mótspilarar átta sig á, að þú segir digurbarkalega án þess að hafa annað en hunda á bak við sagnirnar, láta þeir þig jafnan sýna þá.

Mörgum sinnum hefur verið bent á hér í blaðinu, að fáránlegt er, að hernaðarbandalag á borð við Atlantshafsbandalagið sé að hóta ríkjum út og suður án þess að meina neitt með því. Þetta hefur hvatt Slobodan Milosevic og Saddam Hussein til að fara sínu fram.

Þegar hernaðarbandalög verða fyrir áreiti, á að vera tilbúin áætlun um, hvers konar áreiti leiði til hvers konar gagnaðgerða. Ekki dugir að byrja á að hóta öllu illu og hlaupa svo eins og gaggandi hænur út og suður til að reyna að leita að samkomulagi um aðgerðir.

Áður hefur mörgum sinnum komið fram í viðbrögðum Atlantshafsbandalagsins í málefnum arftakaríkja Júgóslavíu sálugrar, að ráðamenn þess eru greindarskertir og ófærir um að læra af reynslunni, þótt þeir segi hver um annan þveran, að þeir þurfi að gera það.

Bjánalegar fullyrðingar ráðamanna bandalagsins framkalla hörmungar. Kúgaðar undirþjóðir á borð við Bosníumenn og Kosovomenn í fyrrverandi Júgóslavíu og Kúrdar og sjítar í Írak taka fullyrðingarnar meira eða minna trúanlegar og æsa kúgarana til óhæfuverka.

Þegar fjöldamorðin hefjast, byrjar Nató að gagga og því hærra, sem hraðari verður framvinda þeirra. Þegar hörmungarnar eru orðnar nógu hrikalegar, hefst undirbúningur loftárása, sem smám saman leiðir til, að Milosevic gerir tímabundið hlé á fjöldamorðunum.

Þegar þetta hefur leitt til þess, að undirbúningi loftárása er hætt í bili, hefja þeir félagar aftur fjöldamorð og fá nokkrar vikur eða mánuði til að magna þau, áður en þeir verða enn að gera hlé. Þannig ná þeir markmiðum sínum í mörgum, markvissum áföngum.

Stefna Milosevic hefur árum saman verið skýr. Hann vill hrekja 90% íbúa Kosovo úr héraðinu, svo að þar verði ekki eftir aðrir en Serbar. Hvort meirihlutinn flýr ofsóknir eða fellur í fjöldamorðum, skiptir hann engu. Hann er kvörn, sem malar hægt, en örugglega.

Ráðamenn Atlantshafsbandalagsins verða að gera sér grein fyrir, hvort þessi ráðagerð fjöldamorðingjans kemur bandalaginu við og þá hvernig. Ef ekki er samkomulag í bandalaginu um að ganga milli bols og höfuðs á stjórn Milosevics, á að láta villidýr Serba í friði.

Ef hins vegar ráðamenn bandalagsins telja, að því sé skylt stöðu sinnar vegna að grípa til aðgerða, er tilgangslaust að miða aðgerðirnar við að sannfæra Milosevic um eitthvað. Hann er ekki sú manngerð. Aðgerðirnar verða að hrekja hann og menn hans alveg frá völdum.

Augljóst er af reynslu síðustu ára, að bandalagið er ófært um að deila og drottna á Balkanskaga. Það getur ekki ákveðið að koma Milosevic fyrir kattarnef og veita Kosovomönnum sjálfstæði. Þess vegna á það að halda að sér höndum og láta vera að synda í djúpu lauginni.

Gaggið í yfirmönnum Nató staðfestir það, sem áður var vitað, að bandalagið hefur glatað hlutverki sínu við fall járntjaldsins og lok kalda stríðsins. Það er orðið að vestrænum fínimannsklúbbi, sem hvorki mun víkka verksvið sitt né finna sér neitt nýtt að föndra við.

Bandalagið á að halda sér til hlés og hlífa okkur við þjáningum, sem fylgja því að horfa á það niðurlægt af hverjum þeim dólgi, sem nennir að sparka í það.

Jónas Kristjánsson

DV

Þjóðin hefur tekið skýra afstöðu í tveimur deilumálum líðandi stundar. Þrír fjórðu hlutar hennar eru andvígir viðbrögðum ríkisstjórnarinnar við kvótadómi Hæstaréttar. Tveir þriðju hlutar hennar eru andvígir uppistöðulóni í Eyjabökkum vegna orkuöflunar fyrir stóriðju.

Ríkisstjórnin hefur ekki einu sinni getað sannfært stuðningsmenn sína í þessum tveimur málum. Meirihluti stuðningsmanna beggja flokka er andvígur flokksforustunni í kvótamálinu og meirihluti Sjálfstæðisflokksins er einnig andvígur uppistöðulóni í Eyjabökkum.

Ríkisstjórnin kemst hins vegar upp með að ganga gegn vilja þjóðarinnar og stuðningsmanna sinna, af því að kjósendur setja ekkert samasemmerki milli skoðana sinna á ýmsum málum og afstöðu sinnar í kjörklefanum. Ríkisstjórnin nýtur áfram yfirburðafylgis kjósenda.

Þetta þýðir, að ríkisstjórnin fær traustan meirihluta í kosningunum í vor til þess að framkvæma kvótastefnu og virkjanastefnu sína. Kjósendur munu ekki taka sjálfir neina pólitíska ábyrgð á þessum tveimur ágreiningsmálum, þótt þeir hafi á þeim eindregna skoðun.

Þótt afnumin verði þjóðareign á fiskistofnun og sérstæðum náttúruvinjum drekkt í uppistöðulónum, er nokkur sárabót að vitneskjunni um, að þjóðin lætur þetta ekki alveg meðvitundarlaust yfir sig ganga. Hún lýsir andstöðu sinni, þegar hún er beinlínis spurð.

Gæzlumenn sérhagsmuna skáka stundum í því skjóli, að þeir séu óbeint hagkvæmir fyrir þjóðfélagið og þjóni þannig almannahagsmunum um leið. Í Bandaríkjunum var í gamla daga sagt, að það, sem væri gott fyrir General Motors, væri gott fyrir Bandaríkin í heild.

Þetta á engan veginn við í málunum tveim, sem hér eru til umræðu. Hægt er að halda uppi verðgildi fiskistofnanna með því að takmarka aðgang að þeim, þótt eigendur fiskiskipa einoki ekki aðganginn. Hagkvæmnin næst með því að setja kvótana á opið uppboð.

Orkuver í þágu stóriðju bera lítinn arð um allan heim og einnig hér á landi, enda er orkuverðið svo lágt, að það er feimnismál. Rekstur orkuveranna og stóriðjunnar sker sig úr öðrum atvinnugreinum í lítilli mannaflaþörf í samanburði við þær greinar, sem rutt er til hliðar.

Þannig munu Austfirðingar geta haft margfalt meiri og traustari tekjur af þróun ferðaþjónustu í fjórðungnum en af orkuverum og stóriðju. Margfalt fleiri geta haft lifibrauð sitt af ferðaþjónustu, sem fær að þroskast á eðlilegan hátt, en kemur ekki og fer í einum rykk.

Framkvæmdir við orkuver og stóriðju valda mikilli sveiflu, þar sem mikinn mannskap þarf á skömmum tíma. Atvinnuauðn blasir síðan við, þegar framkvæmdum linnir og menn hafa vanrækt að byggja í fjórðungnum upp heilbrigða atvinnuvegi í sátt við landið.

Því fer fjarri, að andstaða við núverandi kvótakerfi og fyrirhugað uppistöðulón í Eyjabökkum sé eingöngu tómstundahugsjón vel stæðra þéttbýlisbúa. Þessi andstaða við framgang sérhagsmuna á sér einnig hagkvæmnisforsendur. Hún er beinlínis í þágu almannahagsmuna.

Langvinnar deilur hafa staðið um kvótann og uppistöðulónin. Málflutningi er meira eða minna lokið, þjóðin hefur tekið afstöðu og er andvíg hvoru tveggja. Það skortir aðeins, að þjóðin taki afleiðingum skoðana sinna með því að kúga stjórnarflokkana til hlýðni.

Þegar meirihlutinn hefur sagt álit sitt á ótvíræðan hátt hlýtur að vera hægt að víkja til hliðar gæzlumönnum sérhagsmuna í stærstu stjórnmálaflokkunum.

Jónas Kristjánsson

DV

Prófkjör eru tvíeggjað vopn, sem getur og hefur reynzt stjórnmálaflokkum ágæt aðferð til að afla sér meira fjöldafylgis en ella hefði orðið. Almennt finnst þáttakendum í prófkjöri þeir hafa fengið aukinn aðgang að mikilvægum ákvörðunum í stjórnmálum.

Prófkjör hafa rutt sér til rúms, af því að flokkar, sem nota prófkjör, fá með því tæki til að draga til sín fylgi frá öðrum flokkum. Þótt ekki sé krafizt flokksaðildar og stundum ekki einu sinni stuðningsyfirlýsingar, eru þátttakendur siðferðilega skuldbundnir flokknum.

Prófkjör eru þar á ofan mikilvæg aðferð til að skera úr djúpstæðum ágreiningi um menn og málefni innan flokks, án þess að hann leiði til fylgisrýrnunar eða klofnings. Þeir, sem verða undir í prófkjöri, sætta sig oftast við lýðræðislega niðurstöðu þess.

Engin rós er án þyrna. Prófkjör framkalla ýmis vandamál. Þau valda stundum sárindum, sem seint gróa, til dæmis þegar stuðningsmönnum annarra flokka er smalað til þátttöku eða þá að persónulegum dylgjum og rógi er beitt gegn frambjóðendum í hita leiksins.

Enn fremur baka prófkjör frambjóðendum mikinn kostnað í sumum tilvikum. Þetta er hreinn viðbótarþáttur í stjórnmálakostnaði þjóðarinnar og getur hæglega valdið spillingu gagnkvæmrar greiðasemi. Aldagömul reynsla er fyrir því, að æ sér gjöf til gjalda.

Óþægilegt er til þess að hugsa, að menn safni saman milljónum króna til að kosta vonina um þingsæti, sem ekki gefur nema þrjár milljónir króna í árstekjur. Við siglum að þessu leyti í kjölfar Bandaríkjanna, þar sem menn kaupa sér hreinlega þingsæti fyrir morð fjár.

Aðstæður ýmissa stjórnmálaflokka á ýmsum tímum eru misjafnar. Stundum kalla þær á prófkjör og stundum ekki. Til dæmis telur Sjálfstæðisflokkurinn í Reykjavík sig vera í svo góðum málum með fáa frambjóðendur og gott fylgi, að víkja megi frá prófkjöri að þessu sinni.

Reglur um prófkjör eru misjafnar eftir flokkum, kjördæmum og kosningum. Þau eru misjafnlega opin eða lokuð, með eða án girðinga, með númeruðum sætum eða opnum. Þetta sýnir, að enn hefur ekki verið fundin ein leið til að halda prófkjör, svo öllum líki.

Draga má úr vandamálum, sem fylgja prófkjörum, með því að festa framkvæmd þeirra í lög, þar sem ákveðinn sé sameiginlegur prófkjörsdagur og -staður þeirra flokka, sem ætla að hafa prófkjör, þannig að hver kjósandi greiði aðeins atkvæði hjá einum þeirra.

Bezta leiðin er að flytja prófkjörin hreinlega inn í kosningarnar sjálfar með því að hafa framboðslista óraðaða og láta hlutkesti ráða, hvar í stafrófsröðinni nafnalistarnir byrja. Þetta minnkar innanflokksátök og dregur úr kostnaði, sem annars fylgir prófkjörum.

Margir sakna persónutengdra einmenningskjördæma og finnst framboðslistarnir vera fjarlægir og ópersónulegir. Með óröðuðum listum má fella þennan kost einmenningskjördæmanna að nokkru inn í listakjördæmin og gera val þingmanna persónulegra en áður.

Sameiginlegt átak flokka þarf til að koma á fót einum prófkjörsdegi og -stað eða til að láta kjósendur raða frambjóðendum í sjálfum kosningunum. Það gerist ekki nema menn gefi sér góðan tíma til undirbúnings málsins, þegar yfirvofandi kosningar raska ekki ró.

Fréttir af ágreiningi um framkvæmd prófkjörs Framsóknarflokksins í Reykjavík og á Norðurlandi eystra minna á, að prófkjörsleiðin kallar á betri lausn.

Jónas Kristjánsson

DV

Því meira sem hlutirnir breytast, því meira eru þeir eins. Á næsta Alþingi að hausti verður að nýju komið hefðbundið fjögurra flokka kerfi eftir tímabundnar gælur þjóðarinnar við fimm og sex flokka kerfi. Þetta er ein merkasta niðurstaða skoðanakönnunar DV.

Það er seigla í gömlum mynztrum stjórnmálanna. Ný framboð hafa risið og hnigið og stöku sinnum haldizt á floti í nokkur kjörtímabil. Gömlu stjórnmálaöflin eiga góða og slæma daga í kosningum, en til langs tíma litið verður þeim ekki haggað að neinu ráði.

Sjálfstæðisflokkurinn er með öflugasta móti um þessar mundir. Hann hefur meira fylgi í skoðanakönnuninni en í hliðstæðum könnunum á svipuðu stigi í fyrri kosningabaráttum. Þótt hann nái ekki hreinum meirihluta í vor, er fátt, sem getur hindrað mikinn sigur hans.

Í sömu könnun kemur í ljós eindregin andstaða kjósenda gegn viðbrögðum Sjálfstæðisflokksins og ríkisstjórnar hans í kjölfar kvótadóms Hæstaréttar. Þótt kjósendur séu andvígir helzta máli flokksins eru þeir meira en lítið fúsir til að styðja hann í kosningum.

Þorri íslenzkra kjósenda lítur ekki á það sem hlutverk sitt að fylgja eftir málefnum. Þeir óttast jafnvel, að málefni geti spillt fyrir þeirri fagmennsku, sem felst í að halda þjóðarskútunni í lygnum sjó góðæris. Kjósendur vilja ekki láta hugmyndafræðinga stjórna sér.

Framsóknarflokkurinn er með veikasta móti um þessar mundir, svo sem hefðbundið er, þegar hann hefur lengi verið í helmingaskiptastjórn með Sjálfstæðisflokki. Hann mun bíða ósigur í kosningunum, en ekki nógu mikinn til að segja skilið við stjórnarsamstarfið.

Eftir miklar hrókeringar stjórnmálaflokka utan ríkisstjórnar hefur risið svipað mynztur og í flestum ríkjum Vestur-Evrópu. Við fáum breiðan krataflokk samfylkingarinnar og hreinan græningjaflokk, þann síðarnefnda með svipuðu fylgi og í nágrannaríkjunum.

Græn framboð með 5­8% fylgi hafa rutt sér til rúms víða um Evrópu á síðustu árum í kjölfar meiri áhuga meðal kjósenda á sjálfbærri umgengni fólks við umhverfið og aukinnar tilfinningar margra þeirra fyrir ýmsum verðmætum, sem mölur og ryð fá ekki grandað.

Íslenzkir kratar sameinaðir verða hins vegar veikari en trúbræður þeirra í nálægum ríkjum, enda er illt að afla trausts kjósenda í kjölfar langvinns skæklatogs um prófkjörsreglur. Kratar gera ekki meira að þessu sinni en að ná sögulegum sáttum innan sinna vébanda.

Sögulegu sættirnar eru aðgerð inn á við. Þær eru sagnfræðilega mikilvægar, en gera samfylkinguna tímabundið ófæra um að taka þátt í stjórnmálum út á við. Þegar líður á næsta kjörtímabil, kunna kratar að ná vopnum sínum og eyrum kjósenda á nýjan leik.

Skoðanakönnunin sýnir, að loksins hafa síðustu kjósendur Alþýðuflokks og Alþýðubandalags áttað sig á, að þessir flokkar eru ekki lengur í framboði. Þeir eru horfnir af sjónarsviði kjósenda eins og frjálslyndu flokkarnir tveir, sem ekki munu ná manni inn á þing.

Hafa má til marks um þverstæður íslenzkra stjórnmála, að ekki tekst að ná saman trúverðugum flokki til stuðnings því hugsjónamáli, sem þjóðin styður eindregið og stjórnarflokkarnir hafna eindregið, það er að segja endurheimt þjóðareignar úr höndum sægreifa.

Eftir kosningarnar munum við búa við hefðbundið fjögurra flokka kerfi, sumpart undir nýjum fánum. Því meira sem hlutirnir breytast, því meira eru þeir eins.

Jónas Kristjánsson

DV

Ef ríkisstjórnin og meirihluti Alþingis túlkar á réttan hátt kvótadóm Hæstaréttar, var óþarfi að vera jafnframt með fýlu í garð réttarins. Ef Hæstiréttur vildi efla og útvíkka einkaeign manna á þjóðarauðnum, þurftu stuðningsmenn einkaeignar ekki að kvarta og kveina.

Ríkisstjórnin og meirihluti Alþingis hafa ákveðið að túlka kvótadóminn sem tæknilegan aðskilnað veiðileyfa og veiðiheimilda. Alþingi er að afgreiða frumvarp, þar sem skip og eignarhald á skipum eru eins og áður grundvöllur fiskveiða. Sægreifaveldið er eflt í sessi.

Þar sem þessir stjórnmálamenn voru áður búnir að velja Hæstarétti hin verstu orð, má fullyrða, að kvótadómurinn hafi ekki verið þeim eins hagstæður og ætla mætti af tæknibreytingum nýja lagafrumvarpsins. Þeir hafi bara ákveðið að kúga Hæstarétt til hlýðni.

Með setningu nýju laganna deyfir Alþingi fyrri ákvörðun um, að fiskimiðin séu þjóðareign. Alþingi er löggjafarvaldið í landinu og getur orðað ný lög á þann hátt, að það víki til hliðar orðalagi fyrri laga. Með nýju lögunum er skákað brott fyrra ákvæði um þjóðareign.

Hingað til hefur Hæstiréttur haft skjól af orðalagi fyrri laga um þjóðareign á fiskimiðunum. Eftir nýja túlkun meirihluta Alþingis hefur rétturinn ekki lengur sama skjól af þessu orðalagi. Hann verður hér eftir að vísa til stjórnarskrárinnar, ef hann vill halda frekara andófi.

Alþingismenn hafa fengið tækifæri til að skjótast heim í héruð yfir hátíðarnar. Þeir vita því sjálfsagt, hvað þeir geta boðið kjósendum rétt fyrir kosningar. Þeir telja greinilega, að kjósendur séu sáttir við afnám þjóðareignarinnar eins og hún birtist í nýja lagafrumvarpinu.

Samt eru sífellt að berast fréttir af flutningi kvóta milli hafna og héraða. Útgerðarfélög ganga kaupum og sölum. Hér eftir mun kvótaréttur á trillum ramba á sama hátt um landið. Fólk mun hér eftir sem hingað til vakna upp við, að frystihúsi og fiskvinnslu hefur verið lokað.

Þótt frumvarpið geri ráð fyrir, að örlítill kvóti verði tekinn frá handa sveitarfélögum, sem hafa farið illa út úr tilflutningum kvóta, breytir það ekki meginstraumi þróunarinnar, að kvóti safnast smám saman á færri hendur og flytzt úr fámennum plássum.

Sennilega hefur stuðningsmönnum sægreifakerfisins tekizt að telja kjósendum í sjávarplássum trú um, að kerfið þjóni hagsmunum þeirra, jafnvel þótt augljóst sé, að kvóti, sem bundinn er við sægreifa, flytzt með sægreifum, hvert á land sem þeir flytja reksturinn.

Einn daginn er Djúpivogur fórnardýrið, annan er það Breiðdalsvík. Einn daginn er Flateyri fórnardýrið, annan daginn er það Patreksfjörður. Smám saman skríður kvótinn til stærri byggðarlaga og endar hjá nokkrum stórum útgerðarfélögum, sem flytja til Reykjavíkur.

Hins vegar skiptir raunveruleikinn ekki máli, heldur það, sem fólk ímyndar sér eða fólki er talin trú um. Þannig skiptir máli, að þingmenn stjórnarflokkanna hafa komizt að raun um það heima í héraði, að þeir geta leyft sér að treysta og víkka sægreifakerfi fiskveiða.

Þetta endar með því, að Hæstiréttur getur ekki sótt hagsmuni þjóðar, sem vill ekki sækja þá. Ef fólkið í sjávarplássunum er svo fávíst, að það heldur sig geta haldið sægreifum hjá sér til eilífðarnóns, verður það bara að fá að reka sig á kaldan raunveruleikann.

Með sama áframhaldi mun ríkisstjórn og meirihluta Alþingis takast að snúa út úr kvótadómi Hæstaréttar og flytja okkur enn fjær þjóðareign á fiskimiðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Sjaldgæft er að sjá einhvern undir fimmtugu í fiskbúðum Reykjavíkur. Svipað er að segja um sérverzlanir í kjöti, en slæðingur af ungu fólki sést í bakaríum. Meðan eldra fólk borðar venjulegan mat, fær yngra fólkið sér skyndibita upp úr pökkum frá stórmörkuðum.

Þetta er auðvitað alhæfing, sem einfaldar flókinn veruleika. Sú staðreynd breytir því ekki, að meira er um, að eldra fólk fái eðlilegan mat án geymsluefna og annarra viðbótarefna, og að meira er um, að yngra fólk hlaði sig upp af fylgifiskum pakkavörunnar.

Samt hefur nútíminn fært okkur meiri frístundir. Fólk hefur meiri tíma en áður til að matreiða frá grunni í stað þess að opna pakka og stinga í örbylgjuofna. Menn nota bara ekki viðbótartímann til þessa né heldur til ýmissa annarra gamalkunnra lífsins gæða.

Óbrenglaður matur er eitt af nokkrum dæmum um lífsgæði, sem margt ungt fólk fer á mis við. Annað dæmi er þögnin, sem margt eldra fólk kann að meta og sækist eftir. Hjá yngra fólki má hins vegar víða sjá merki þess, að þögn vekur því tómleika og taugaveiklun.

Tæpast er unnt að sækja ýmsa þjónustu, sem beinist fremur að yngra fólki en eldra. Líkamsrækarstöðvar ganga fyrir grenjandi hávaða, sem dugar til að vega upp á móti heilsubatanum. Viðskiptavinirnir eru orðnir svo háðir hávaða, að þeir geta ekki verið án hans.

Gaman væri að prófa heilsuræktarstöð, sem beindist jafnt að líkama og sál og gæfi notendum kost á heilsurækt í þögn. Svo virðist sem menn þurfi að fara í önnur sveitarfélög til að finna svo sérvizkulegan stað, að hann gefi fólki kost á þekktri sálarnautn þagnarinnar.

Yngra fólk aflar sér upplýsinga á annan hátt en eldra fólk. Sameiginlegt einkenni nýrra leiða í fréttamiðlun er, að þær eru formlega séð ókeypis fyrir notandann, en eru ekki söluvara eins og gömlu leiðirnar. Pappírsmiðla kaupa menn en fá sjónvarps- og veffréttir ókeypis.

Svo virðist sem ungt fólk leiði ekki hugann að því, að enginn hádegisverður er ókeypis, svo að notað sé þekkt slagorð frjálshyggjunnar. Það er einhver, sem borgar fyrir fréttirnar, ef notendur þeirra gera það ekki í áskrift eða lausasölu. Og sá, sem borgar, ræður ferðinni.

Skýrast sést þetta af upplýsingum, sem fólk sækir á veraldarvefinn. Yfirleitt eru þetta lakari, gagnminni og ónákvæmari upplýsingar en þær sem fá má á prenti, til dæmis í ýmsum sérhæfðum tímaritum, og of oft beinlínis villandi upplýsingar af hagsmunaástæðum.

Margir, sem venja sig á að nota vefinn sem heimild, hirða ekki um að spyrja sig, hver sé hliðvörður upplýsinganna og hvort hann líti á sig sem umboðsmann notenda upplýsinganna eða umboðsmann þess aðila, sem borgar fyrir að hafa upplýsingarnar á vefnum.

Áður tíðkuðust skýr mörk milli auglýsinga annars vegar og frétta og annarra upplýsinga hins vegar. Með innreið sjónvarps fóru þessi mörk að verða óskýrari og á vefnum hafa þau alveg horfið. Þar með tapast lífsgæði, sem fólust áður fyrr í hinum skýru mörkum.

Rýrnun lífsgæðanna birtist ennfremur í, að erlend símafyrirtæki eru farin að búa sig undir að bjóða neytendum ókeypis símanotkun gegn því, að fluttar verði auglýsingar í upphafi símtals og síðan með reglubundnum hætti innan langdreginna símtala,

Heimur versnandi fer og lífsgæði rýrna, með skyndibitum í stað matar, hávaða í stað þagnar og ókeypis þjónustu í stað þeirrar, sem menn hafa greitt fyrir.

Jónas Kristjánsson

DV

Fyrirferð einkamála Bandaríkjaforseta í stjórnmálum landsins er dæmi um bilunareinkenni heimsveldis. Í vaxandi mæli er það að hrekjast úr meginstraumi alþjóðlega samfélagsins inn á sérvizkulegar brautir, sem lítinn hljómgrunn hafa með fyrrum bandamönnum þess.

Íraksdeilan er eitt margra dæma um hnignun Bandaríkjanna. Í stað þess að ljúka Flóabardaga með því að hrekja flokk Saddams Husseins frá völdum, var honum hlíft til að nota hann sem mótvægi við Persíu, sem Bandaríkin hafa lengi haft að höfuðandstæðingi.

Enda tókst þeim ekki að fá með sér önnur ríki en Bretland í nýrri atlögu að Hussein í lok síðasta árs. Loftárásir atlögunnar fóru að mestu fyrir ofan garð og neðan. Hernaðarmáttur Husseins er meiri en hann var fyrir Flóabardaga. Hann ögrar heimsveldinu áfram.

Bandaríkin hafa lagt mikinn kostnað í að reyna að friða Norður-Kóreu, sem er enn fátækara og aumara ríki en Írak. Samt heldur smáríkið uppteknum hætti, undirbýr framleiðslu hryðjuverkavopna og hótar að beita þeim gegn Bandaríkjunum og bandamönnum þeirra.

Einna undarlegust er stinamýkt og fyrirgreiðsla Bandaríkjanna gagnvart Kína, sem enn stelur hugviti og hernaðarleyndarmálum heimsveldisins, peningum bandarískra fjárfesta og ofsækir andófsmenn fyrir fylgilag við “höfuðóvin” sinn, það er Bandaríkin.

Önnur ríki hafa ekki staðið sig betur, en þau gera heldur ekki kröfu til að teljast heimsveldi. Vestur-Evrópa og Bandaríkin hafa beðið sameiginlegt skipbrot í styrjöldum Balkanskagans og geta ekki einu sinni borgað gjaldþrota Rússlandi fyrir að halda sér á mottunni.

Í kjölfar alls þessa kemur svo evran og ryður dollar úr sessi heimsmyntar án þess að setjast þar sjálf í staðinn. Í stað einnar reikningsmyntar í heiminum eru þær orðnar tvær. Strax á fyrstu dögum evrunnar hefur komið í ljós, að hún nýtur ekki minna trausts en dollarinn.

Ríki, fyrirtæki og einstaklingar um allan heim munu fljótlega draga úr dollaraeign sinni og dreifa gengisáhættunni með því að flytja hluta gjaldeyrisforðans yfir í evrur. Þannig missa Bandaríkin hluta valdastöðu sinnar sem seðlaprentunarvél fyrir alla heimsbyggðina.

Bandaríkin hafa að undanförnu í vaxandi mæli farið sínar eigin leiðir í fjölþjóðlegum samskiptum. Þau hafa eitt fárra ríkja ekki enn staðfest hafréttarsáttmálann og helztu umhverfissáttmála síðustu ára. Þau brjóta að geðþótta sáttmálann um Heimsviðskiptastofnunina.

Sameinuðu þjóðunum hafa Bandaríkin sýnt sérstakan yfirgang. Þau neita að borga gjöld sín, þótt þau séu lægri á hvern íbúa en gjöld margra ríkja Vestur-Evrópu og bera því við, að samtökin mæli með fóstureyðingum! Samt vilja Bandaríkin ráða ferð samtakanna.

Hvað eftir annað hafa Bandaríkin einangrazt í atkvæðagreiðslum í Sameinuðu þjóðunum, oft með ofbeldissinnuðu smáríki, Ísrael, sem hefur verið til mikilla vandræða í Miðausturlöndum á þessum áratug. Þetta veldur spennu í samskiptum vesturs og íslams.

Öldungis er óvíst, að önnur ríki stæðu sig betur í hlutverki eina heimsveldisins, ef þau væru af stærðargráðu Bandaríkjanna. En þau eru eina heimsveldið, sem við höfum og ættu að geta staðið sig betur í því hlutverki, ekki sízt eftir gleðilegt fráfall Sovétríkjanna.

Heimsveldi kemst ekki lengi upp með að vera upptekið af innanlandsmálum og allra sízt ef það eru óskiljanleg deilumál á borð við framhjáhöld ráðamanna.

Jónas Kristjánsson

DV

Fólk skrifar sig fyrir hlutabréfum í bönkum, selur þau aftur og fær nokkur þúsund krónur upp úr krafsinu. Þetta er sú mynd, sem einkavæðingin hefur tekið á sig, þótt tilgangurinn hafi upphaflega verið, að fólk héldi hlutabréfum sínum og biði eftir arðgreiðslum.

Sumum reynist þetta vera kennsla í þætti hlutabréfa í almennum sparnaði, en öðrum reynist þetta vera ný útgáfa keðjubréfanna gömlu, sem áttu að gera menn ríka fyrir ekki neitt. Dæmin sanna, að það höfðar til margra Íslendinga að geta fengið eitthvað fyrir ekkert.

Sumir hugsa sem svo, að ekki sé nema mátulegt, að þeir sjálfir hagnist svolítið á hlutabréfaútboði, úr því að einkavinir stjórnvalda hafa hagnazt enn meira á einkavæðingu ríkiseinokunar. Þeim finnst þeir verða sjálfir ofurlitlir aðilar að hinni eftirsóttu spillingu.

Margir hafa það eitt út á spillingu að setja að komast ekki í hana sjálfir. Þeir stjórnast af öfund fremur en réttlæti. Í þeirra augum eru það sárabætur að geta fengið eitthvað ókeypis út á kennitöluna. Þannig stuðlar útboð hlutabréfa í bönkum að friði í þjóðfélaginu.

Á svipaðan hátt hafa margir sótzt eftir aðild að kvótakerfinu í fiskveiðum í kjölfar dóms Hæstaréttar. Þeir telja hugsanlegt, að sægreifastandið verði víkkað út til þeirra, sem hafi vit á að vera með sníkjuhattinn sinn á réttum stað og réttum tíma í ráðuneytinu.

Það er von, að menn haldi þetta, úr því að einn þekktasti lagaprófessor landsins telur, að fyrsta grein kvótalaganna sé marklaus, þótt hún sé eina grein laganna, sem fékk rækilega umfjöllun á Alþingi. Þetta er greinin, sem segir, að þjóðin eigi fiskinn í sjónum.

Þessi grein var ekki hugsuð sem ávísun á ókeypis aðgang fólks að tekjum einkavinavæðingar. Hún er bara sett í lögin til að skera úr um, að sægreifarnir eigi ekki fiskinn í sjónum, heldur þjóðin. Þar með er átt við þjóðina alla, en ekki eitt þúsund kvótaumsækjendur.

Siðferðileg forsenda þessarar fyrstu greinar laganna er, að stjórnvöld hafa fyrir hönd þjóðarinnar framleitt auðlindina með því að setja reglur um þröngan aðgang að henni. Ef reglurnar hefðu ekki verið settar, væri búið að ofveiða stofnana og auðlindin væri þorrin.

Samkvæmt stjórnarskrá og lögum er fiskurinn í sjónum sameign þjóðarinnar, en ekki séreign núverandi sægreifa, væntanlegra sægreifa úr hópi umsækjenda, sjómanna, fiskverkafólks, fiskvinnslustjóra, sveitarfélaga á höllum fæti eða einhvers annars sérhagsmunahóps.

Þegar Hæstiréttur hefur með öðrum dómi staðfest gildi fyrstu greinar laganna, geta stjórnvöld brugðizt við með því að láta alla umsækjendur hafa kvóta eða með því að senda kvóta í pósti til allra kennitalna. Það er aðferð, sem minnir á hlutafjárútboð bankanna.

Stjórnvöld geta líka brugðizt við á ábyrgari hátt með því að láta kvótann fara á leiguuppboð, þar sem allir hafa rétt til aðildar, en þeir bjóða bezt, sem hagstæðastar hafa forsendur til að veiða fiskinn. Þannig væri öllu réttlæti og allri markaðshagfræði sinnt í senn.

Að undanförnu hafa misvísandi skilaboð verið send til almennings með kennitöluæðinu. Því hefur óbeint verið komið á framfæri, að markaðsvæðing hagkerfisins feli í sér ókeypis hlutaveltu með engum núllum, en ekki langtímasparnað þeirra, sem vilja kaupa pappíra.

Það er gott að leggja niður einokun, hvort sem hún er ríkis, sægreifa, Kára eða annarra gæludýra. En það er engan veginn sama, hvernig ríkið heldur á spilunum.

Jónas Kristjánsson

DV

Á síðasta ári tuttugustu aldar stöndum við á tímamótum í mörgum málum, sem varða okkur miklu. Viðhorf til kvóta í atvinnulífi, mannvirkja á hálendi og til ýmissa þátta einkavæðingar, einkavinavæðingar og einkaleyfavæðingar hafa verið að mótast og breytast.

Þetta er líka kosningaár, sem kann að gefa kjósendum færi á að segja álit sitt á þessum málum í deiglunni. Hitt er þó líklegra, að ryki verði af gömlum vana varpað framan í kjósendur og að þeir kæri sig ekki heldur um að axla sjálfir ábyrgð á framvindu deilumála.

Fólk fagnar því, að Hæstiréttur hefur slegið á fingur valdhafa og veitenda gjafakvóta í sjávarútvegi. Það ætlast til, að rétturinn staðfesti þá stefnu í frekari málaferlum. En það verður tregt til að taka sjálft á slíkum málum í vor við val fulltrúa sinna á Alþingi.

Samt er ljóst, að innleiða má réttlæti í kvótakerfið með því að bjóða kvótana út á almennum markaði, þar sem allir megi leggja fram tilboð. Þar með eru allir jafnir fyrir lögunum. Bjóða má kvótana út til fimm ára í senn í fimm jöfnum hlutum á fimm ára tímabili.

Þetta er ein leið af mörgum, sem nefndar hafa verið í umræðunni að undanförnu. Hún hefur þann kost, að hún mildar áhrif breytingarinnar á núverandi handhafa gjafakvóta og mildar einnig áhrif hennar á umfang markaðarins með því að dreifa sölunni á nokkur ár.

Vaxandi meirihluti er fyrir því, að valdhafar fari að gá að sér í misþyrmingu ósnortins víðernis í þágu stóriðju. Fólk vill ekki, að Þjórsárver og Eyjabakkar fari undir dauð uppistöðulón með breytilegri vatnshæð. Fólk telur sig hafa ráð á að varðveita fágætar náttúruperlur.

Hitt er svo önnur saga, að fólk er tregt til að taka afleiðingum þessara sjónarmiða sinna í vali á fulltrúum sínum á Alþingi. Það vill frekar væla utan í ótraustum fulltrúum sínum heldur en að hafna því beinlínis að velja ótrausta fulltrúa til að setja lög um þessi mál.

Endurheimt þjóðareignar á fiskimiðum og varðveizla ósnortins víðernis eru skýr dæmi um mál, þar sem meirihluti fólks hefur snúizt á sveif með öðrum málstaðnum og getur beitt sér í alþingiskosningum ársins, en mun samt tæpast notfæra sér þá aðstöðu.

Flóknari er málaflokkurinn, sem snýst um orðið “einka”. Þar er um að ræða þá þverstæðu, að í senn er verið að einkavæða sum ríkisfyrirtæki, einkavinavæða önnur og einkaréttarvæða enn önnur svið. Einstakir þættir framvindunnar stangast á við aðra.

Það væri verðugt verkefni þjóðarinnar á þessu kosningaári og síðasta ári aldarinnar að ákveða, hvert skuli stefna með orðið “einka”. Á að einkavæða eða á að einkavinavæða? Á að hefja að nýju útgáfu einkaleyfa eða á að afturkalla öll ný og gömul einkaleyfi?

Ljóst er, að siðferðilegur og markaðslegur munur er á einkavæðingu og einkavinavæðingu. Ennfremur er ljóst, að himinn og haf er á milli einkavæðingar og veitingar einkaleyfa. Kjósendur geta ákveðið að taka sér vald til að fá botn í þetta, en þeir munu tæpast nenna því.

Við getum, ef við viljum, notað lokaár aldarinnar til að knýja fram skynsamlega stefnu í stíl við breyttan tíðaranda á öllum þessum sviðum og ýmsum fleiri. Spurningin er hins vegar, hvort við séum menn til að taka á þessu eða látum landsfeðurna eina um hituna.

Spurningin er sennilega sú, hvort við viljum yfirleitt vera borgarar, sem standa á tímamótum, eða hvort við viljum vera þegnar, sem látum aðra ráða ferð.

Jónas Kristjánsson

DV

Vextir lækka á meginlandi Evrópu um áramótin, þegar evran hefur göngu sína sem sameiginlegur gjaldmiðill flestra ríkja Evrópusambandsins. Lægri vextir lækka framleiðslukostnað og gera fyrirtæki svæðisins samkeppnishæfari og kraftmeiri í átaksverkefnum sínum.

Flest bendir til, að evran verði Evrópu enn hagstæðari en áður hafði verið gert ráð fyrir. Hún verður til dæmis víða notuð meðfram heimamyntinni í ríkjum, sem ekki eru aðilar að henni, svo sem í Danmörku og Noregi. Af því má ráða aðdráttarafl nýju myntarinnar.

Sama vara hefur hingað til verið seld á misjöfnu verði í ríkjum bandalagsins. Með evrunni verður auðveldara fyrir neytendur að átta sig á slíkum verðmun. Það veldur þrýstingi í átt til jöfnunar á verði á lægri nótum þess. Verðhjöðnun verður því ein afleiðing evrunnar.

Sem dæmi um þetta má nefna rakvél, sem kostar 6300 krónur á Spáni, 7210 krónur í Hollandi, 8260 krónur í Þýzkalandi og 8680 krónur í Frakklandi. Verð slíkrar rakvélar mun hafa tilhneigingu til sameinast nálægt lægri brún þessa verðsviðs, neytendum til góðs.

Neytendur munu líka smám saman átta sig á heimatilbúnum vandamálum, sem fylgja því, ef eitt ríkir leyfir sér að leggja á hærri virðisaukaskatt en hin og hækkar þannig vöruverð í evrum umfram það, sem er í nágrannalöndunum. Þetta hvetur til skattalækkana.

Neytendur munu líka átta sig smám saman á öðrum heimatilbúnum vandamálum, sem fylgja sérstökum íþyngingarreglum eða samkeppnishömlum eins og þeim, að lyf eru í Þýzkalandi aðeins seld í lyfjabúðum og þá á hærra verði en í öðrum löndum bandalagsins.

Í kjölfar evrunnar verða framleiðsla og sala straumlínulagaðri í Evrópu en áður var. Fyrirtæki auka framleiðni sína til að geta staðlað verð sitt á lægri brún verðsviðsins. Ríkisstjórnir lækka skatta og fella niður samkeppnishindranir til að styggja ekki neytendur.

Evran mun frá fyrsta degi hennar bæta lífskjör í Evrópusambandinu. Fleira fólk mun hafa ráð á að kaupa sér lúxusvörur á borð við íslenzkan fisk. Gott efnahagsástand í Evrópu styrkir því markað fyrir afurðir okkar og bætir óbeint efnahagsástandið hér á landi.

Við förum hins vegar á mis við framleiðnihvetjandi og samkeppnishvetjandi afleiðingar evrunnar og munum dragast aftur úr nágrönnum okkar í samkeppnishæfni. Við fáum ekki sömu tæki í hendurnar til að bæta verðskyn okkar og skyn okkar á skatta og ríkishömlur.

Banka- og gjaldeyriskostnaður verður áfram hár hér á landi og vextir verða töluvert hærri en á meginlandi Evrópu. Þetta er fórnarkostnaður okkar af þeirri stefnu, að við séum svo sérstök þjóð með svo sérstakt atvinnulíf, að við þolum ekki aðild að Evrópusambandinu.

Þetta er gamalkunn minnimáttarstefna. Einu sinni fannst okkur, að við þyrftum að hafa margfalda gengisskráningu meðan aðrar þjóðir höfðu eitt gengi. Einu sinni fannst okkur, að við þyrftum að nota skömmtunarseðla eftir að aðrar þjóðir höfðu kastað þeim.

Við teljum okkur vera svo mikla álfa út úr hól, að við þurfum sérstaka vitringa á borð við Finn Ingólfsson og Þorstein Pálsson og Halldór Blöndal til að hugsa fyrir okkur og miðstýra meginþáttum atvinnulífs og viðskipta í stað þess að láta sjálfvirkni markaðarins ráða ferð.

Við missum því af lestinni, þegar þjóðir Vestur-Evrópu leggja frá sér mörk og franka og taka upp evru, mikilvægustu kaflaskil síðustu áratuga í álfunni.

Jónas Kristjánsson

DV

Fyrirbærið, sem við köllum stundum báknið og stundum kerfið, tekur oft á sig óvenjulegar myndir, stundum skemmtilegar og annars leiðinlegar, stundum jákvæðar og annars neikvæðar. Myndbirtingar kerfisins eru fréttaþyrstum fjölmiðlum sífellt umræðuefni.

Ein ánægjulegasta myndbirtingin undir lok ársins var sýknudómur Héraðsdóms Suðurlands í máli manns, sem hafði ölvaður ekið slasaðri konu úr óbyggðum til byggða, þaðan sem hann gat hringt í lögregluna. Dómstóllinn taldi, að nauðsyn hefði verið lögum æðri í tilvikinu.

Sektardómur hefði ekki eflt löghlýðni fólks og síður en svo aukið virðingu þess fyrir lögunum. Með því að sveigja niðurstöðuna frá formfestu að mannlegum og réttlátum sjónarmiðum hefur Héraðsdómur Suðurlands sýnt óvænta og jákvæða hlið á réttarkerfi okkar.

Sorglegasta myndbirting báknsins voru aðgerðir utanríkisráðherra og sýslumannsins á Keflavíkurvelli til að hindra, að Friði 2000 tækist að koma rétta boðleið jólagjöfum til írakskra barna, þótt jólagjafirnar hefðu tilskilda pappíra frá sjálfum Sameinuðu þjóðunum.

Hatrið blindar mönnum sýn. Þannig hefur utanríkisráðherra blindazt af ásökunum forstöðumanns Friðar 2000 út af óbeinni aðild ráðherrans að óbeinum ofsóknum Vesturlanda gegn írökskum almenningi. Þess vegna misbeitti hann valdi gegn jólagjöfum til barna.

Undarlegasta myndbirting kerfisins var skýrsla, sem trausti rúinn ríkisendurskoðandi afhenti Alþingi um fyrirtækið Stofnfisk, hluta af einkavinavæðingu stjórnvalda. Í skýrslunni voru birt sum málsgögn og ekki önnur. Og birtu málsgögnin voru sumpart yfirstrikuð.

Áður hafði komið fram í máli Landsbankans, að stjórnarandstaðan getur ekki treyst núverandi ríkisendurskoðanda, sem er einn af “strákunum” og lítur á það sem skyldu sína að vernda hagsmuni stjórnvalda, á milli þess sem hann reynir að hamstra sér aukatekjur.

Steininn tekur úr, þegar hann ræðst með tússpenna á skýrslu og gerir hana ólæsilega, áður en hún er prentuð og afhent Alþingi. Hann þurfti ekki nema eitt tússpennastrik til að eyðileggja traust embættisins, en lét sig ekki muna um marga tugi slíkra tússpennastrika.

Flutningur ríkisendurskoðunar til Alþingis átti að vera aðferð til að auðvelda löggjafarvaldinu að heimta hluta af eftirlitshlutverki sínu úr gíslingu framkvæmdavaldsins. Þessi tilraun hefur gersamlega mistekizt, svo að Alþingi þarf nýtt tæki til eftirlits með bákninu.

Ánægjulegustu fréttir úr bákninu undir áramót fólust í margs konar töku fíkniefna í stórum stíl. Þær benda til, að þeir, sem hafa það hlutverk að hindra innflutning og dreifingu fíkniefna, hafi náð betri tökum á starfinu og séu orðnir færir um að draga úr eiturflóðinu.

Raunar hefur til skamms tíma verið áhyggjuefni, hversu lítið hefur verið um, að taka fíkniefna hjá neytendum hafi leitt til að löggæzlan hafi getað lesið sig eftir þráðum upp til stórdreifenda og lykilmanna fíkniefnaheimsins. Þetta er núna vonandi að breytast.

Bjartsýnasta fréttin úr bákninu er, að ríkið hefur ákveðið að gefa 7,5 milljónir króna til slátrunar 1.600 hrossa fyrir Rússa, svo að hrossamarkaðurinn rétti sig af. En hrossastofninn verður búinn að ná fyrri stærð löngu áður en Rússar eru búnir að borga fyrir kjötið.

Að lokum má ekki gleyma garminum henni Örnefnanefnd, sem hefur látið frá sér fara enn einn sinna frægu úrskurða. Nú má Ölfusið ekki heita Ölfus.

Jónas Kristjánsson

DV

Nikulás biskup af Amsterdam hefur fyrir löngu verið gerður að rauðklæddum gosdrykkjasveini og sendur til Finnlands, þar sem hann stundar leikfangasmíðar utan annatímans. Mörg erlend börn vita svo mikið um biskupinn, að þau kunna nöfnin á hreindýrum hans.

Hér á landi þekkja börnin ekki finnsku hreindýrin, enda hefur Nikulás samlagast heiðnum og skrítnum leppalúðum innlendum, sem ösla snjóinn fótgangandi, ef þeir eru ekki komnir á jeppa. Undir rauðri skikkju leynist heiðinn trúður með lélega söngrödd.

Íslenzkri þjóðtrú hefur tekizt að breyta útlendum alvörukörlum í trúða. Íslenzki jólasveinninn hoppar og híar umhverfis jólatré, Lykla-Pétur varð að vitgrönnum verði Gullna hliðsins og skrattinn sjálfur varð að lélegum hagyrðingi, sem fór halloka fyrir kraftaskáldum.

Heiðin náttúrudýrkun jólanna leynir sér ekki í jólatrjám og jólasveinum, þótt jólakötturinn sjálfur sé löngu fyrir bí. Heiðnin hefur þó látið undan síga fyrir veraldlegum þætti jólanna, sem endurspeglast mest og bezt í ljósadýrð, sem nú hefur slegið fyrri met.

Rafmagnstækni nútímans hefur fært okkur ódýrari leiðir til að lýsa upp skammdegið og fagna því, að stytztur dagur er að baki og að framundan er löng röð daga, þar sem sérhver er lengri en sá, sem á undan fór. Framar öllu eru jólin veraldleg hátíð ljósanna.

Þjóðum norður undir heimskautsbaug er brýnt að stytta sér skammdegið með jólum. Það gerðu þær löngu fyrir kristni, mest í mat og drykk, bæði fyrr og síðar. Lútum við nú leiðsögn valinkunnra brandarakarla, sem gæfu hangikjöti sex stjörnur, ef þær væru til.

Tilstand jólanna rýfur skammdegið, þegar það er svartast, lýsir umhverfið fögrum ljósum og leyfir okkur að stunda þá erfðasynd, sem við kunnum eina að nokkru gagni, ofátið. Þannig er þunglyndi vikið úr vegi, þegar lotunni lýkur upp úr áramótum og farið að birta.

Að baki alls þessa leynast kristnir þættir, bæði kaþólskir og lúterskir. Fyrsta má telja helgisiðina, sem einkum eru framdir í kirkjum og fullvissa okkur um, að allt sé í sömu skorðum og áður var og verði svo um ókomna tíð. Ytri formin vekja okkur traust og vissu.

Hér er innihald líka að baki, þótt það tengist aðeins óbeint helgihaldi í kirkjum. Þjóðin hefur öldum saman verið eins kristin að innræti og hver önnur þjóð á Vesturlöndum, þótt munklífi eða helgra manna háttur hafi ekki fallið að skaplyndi okkar á síðustu öldum.

Hinn vestræni nútími er svo nátengdur vestrænni kristni, að margir fræðimenn efast um, að austurkristnum þjóðum og þjóðum annarra trúarbragða takist fyllilega að feta í auðsældarfótspor Vesturlanda. Rússland og arabaríkin eru höfð til marks um þennan vanda.

Vestræn siðalögmál nútímans, sem hafa nýtzt frábærlega í viðskiptum og öðrum samskiptum, eru að vísu hugsanleg án kristni og voru til fyrir kristni, en í raun hafa þau orðið nátengd trúnni og öðlast meiri dýpt og meiri útbreiðslu fyrir aldalangt tilstilli hennar.

Að baki trúar á huldufólk og álfa, tröll og jólasveina, innan um forspár okkar í kaffibollum og samtöl okkar við látna á miðilsfundum, glittir víða í einfalda barnatrú, sem hefur reynst mörgum betri en ýmis hálmstrá og jafnvel reynst bezta haldreipi, þegar gefur á bátinn.

Þannig höldum við um þessar mundir ekki aðeins heiðin og veraldleg jól, heldur einnig kristin jól. Megi sá þáttur verða allra þátta drýgstur í jólahaldi okkar.

Jónas Kristjánsson

DV

Skoðanakannanir í Bandaríkjunum og á Íslandi hafa á þessu ári sýnt, að helztu valdamenn þjóða geta orðið því vinsælli sem meira og almennar er deilt á vinnubrögð þeirra. Ekki má á milli sjá, hvor er vinsælli heima fyrir, ríkisstjórn Íslands eða Bandaríkjaforseti.

Ríkisstjórn Íslands sætir þungum ákúrum fyrir að gefa Hæstarétti langt nef, fyrir einkavinavæðingu og úthlutun sérleyfa til gæludýra sinna, fyrir árásir á ósnortin víðerni landsins og margt fleira. Bandaríkjaforseti sætir þungum ákúrum fyrir lygar um kvennafar sitt.

Meðan ósköpin dynja yfir, rísa vinsældir beggja í skoðanakönnunum. Hér gengur þetta svo langt, að flokkar ríkisstjórnarinnar eru nálægt svo rúmum meirihluta, að þeir gætu fengið færi á að breyta stjórnarskránni, svo sem utanríkisráðherra sægreifanna hefur hótað.

Bandarískir og íslenzkir kjósendur láta skammir á þingi og í fjölmiðlum sem vind um eyru þjóta. Þeir eru hugsanlega sammála einhverju af því eða öllu því, sem ráðamönnum landanna er álasað fyrir. En þeir láta það ekki hafa áhrif á fyrirætlanir sínar í kjörklefanum.

Kjósendur miða við eitthvað annað en umdeild mál, jafnvel þann málstað, sem þeir eru sammála. Skoðanakannanir sýna, að Bandaríkjamenn eru ósáttir við lygar forsetans og að Íslendingar eru ósáttir við gjafakvóta sægreifanna og árásirnar á ósnortin víðerni.

Kjósendur ætlast nefnilega ekki til, að ráðamenn sínir fari eftir því, sem stjórnarandstaðan vill, sem greinahöfundar fjölmiðla vilja, sem almenningur sjálfur vill. Þeir vilja hins vegar, að landsfeður skaffi. Þeir vilja búa við góðæri og þeir vilja búa við traust góðæri.

Íslenzkir kjósendur eru fullvissir um, að væntanlegir forustumenn samfylkingar jafnaðarmanna geti ekki skaffað. Þeir sjá, að vikum saman geta þeir ekki einu sinni náð samkomulagi um fyrirkomulag á röðun framboðslista. Þeir sjá þá stinga hver annan í bakið.

Íslenzkir kjósendur vilja og virða, að sumir stjórnarandstæðingar séu vel að sér um mál eða harðir ræðunaglar, en þeir ætla ekki að kjósa Hjörleif eða Steingrím eða Svavar. Þeir vilja heldur Davíð eða Halldór, sem þeir telja, að muni geta skaffað áframhaldandi góðæri.

Góðærið er óumdeilanlegt, þótt það hafi farið hjá þeim fáu, sem eru verst settir. Góðærinu fylgir bæði hátt kaup og atvinnuöryggi. Ríkisstjórnarflokkarnir njóta góðærisins, hvort sem það kemur frá þeim eða stafar af utanaðkomandi ástæðum eða sennilega sitt lítið af hvoru.

Stjórnarflokkarnir hafa gefið í skyn, að þeir geti vel hugsað sér að starfa saman eftir kosningar. Þetta kunna kjósendur vel að meta og sjá fyrir sér framhald á góðæri. Þeir vilja fá nokkra stjórnarandstæðinga til að rífast á þingi og veita landsfeðrum aðhald, en bara nokkra.

Kjósendur eru sáttir við, að hávaðasöm stjórnarandstaða hafi það hlutverk að knýja fram minni háttar breytingar á kvótalögum, erfðagreiningarlögum, virkjanalögum og öðrum lögum, sem Alþingi afgreiði að öðru leyti samvizkusamlega eins og ríkisstjórnin býður.

Kjósendur eru jafn sáttir við, að ríkisstjórnin fái að rétta aukabita að gæludýrum sínum, hvort sem þau eru sægreifar, Kárar, Landsvirkjun eða einstakir armar kolkrabbans, bara ef hún sér um að góðærið haldist og fleiri og betri molar hrynji niður til kjósenda sjálfra.

Málefni eru áhugaverð í pólitík, en ráða ekki gerðum kjósenda. Þar kemur til skjalanna eldforn tilfinning þeirra fyrir því, hvaða kóngur skaffi gott árferði.

Jónas Kristjánsson

DV

Íraks-kökkurinn festist í hálsi Vesturlanda, er George Bush, þáverandi forseti Bandaríkjanna, ákvað skyndilega í miðjum Flóabardaga að lýsa yfir sigri og senda hermennina heim, áður en þeim tókst að ná Bagdað á sitt vald og hrekja Saddam Hussein frá völdum.

Að baki mistaka Bush leyndist það ranga stöðumat, að hóflega sterkur leiðtogi í hóflega sterku Íraksríki væri nauðsynlegt mótvægi við Íran, sem þá var talið ekki síður hættulegt hagsmunum Bandaríkjanna. Þess vegna var Saddam Hussein ekki brotinn á bak aftur.

Síðar kom raunar í ljós, að Flóabardagi hafði ekki gengið eins vel og fullyrt hafði verið. Upplýsingar bandaríska hermálaráðuneytisins voru sumpart uppspuni frá rótum, svo sem fréttir af árangri Patriot-eldflauga, sem raunar hittu ekki eitt einasta skotmark.

Enda kom á daginn, að Saddam Hussein var fljótur að rétta úr kútnum. Þrátt fyrir vopnasölubann gat hann á undraverðum tíma komið hernaðarmætti sínum í svipaða stöðu og fyrir Flóabardaga. Það hefði hann ekki getað gert, nema af því að tjónið hafði verið ýkt.

Við höfum lært af Flóabardaga að taka ekki mark á fréttum bandaríska hermálaráðuneytisins. Loftárásir undanfarinna daga hafa geigað að venju og sumpart hitt fyrir vitlaus lönd, en tæpast komið í veg fyrir, að Saddam Hussein verði áfram til vandræða.

Hann mun strax að loftárásum loknum taka upp fyrri iðju við að framleiða sýklavopn og efnavopn, sem miða að því að flytja stríðið fyrr eða síðar til Bandaríkjanna sjálfra. Þetta verður ekki hindrað með loftárásum, heldur aðeins með hefðbundnum landhernaði.

Auðvelt er að sjá fyrir framhaldið á þessum menúett. Þegar búið er að sprengja nógu mikið í loftárásum, fellst Saddam Hussein á endurnýjað eftirlit. Síðan mun hann koma í veg fyrir, að eftirlitið skili árangri. Það mun svo leiða til vítahrings nýrra loftárása, ad absurdum.

Eina leiðin til að leysa vandann er að hertaka Írak, handtaka Saddam Hussein og helztu menn hans, koma á fót leppstjórn í Bagdað og ausa fjármunum í uppbyggingu til að snúa almenningsálitinu á sveif með sigurvegurunum. En þetta er of stór biti fyrir Bill Clinton.

Þegar Bandaríkin gátu safnað saman mörgum bandamönnum í stríð við Írak, misnotaði þáverandi forseti þeirra tækifærið. Sá liðsafnaður verður ekki endurtekinn, enda eru margir þáverandi bandamenn orðnir fráhverfir frekara stríði við Saddam Hussein.

Það hefur nefnilega komið í ljós, að ákvörðunin um að nota Saddam Hussein sem mótvægi við klerkana í Íran hefur gert það að verkum, að þolendur refsiaðgerða eru saklausir Írakar, en ekki forseti landsins. Víða á Vesturlöndum sætta menn sig ekki við þetta.

Viðskiptabannið á Írak brestur fyrr eða síðar. Núverandi loftárásir flýta fyrir endalokum þess. Stríðsaðgerðir, sem ekki hrekja núverandi valdhafa Íraks frá völdum, eru til þess eins fallnar að auka vestræna samúð með hörmungum almennings í Írak.

Sigurvegari Flóabardaga var ekki George Bush, heldur Saddam Hussein. Sigurvegari bardagans, sem nú stendur yfir, verður ekki Bill Clinton, heldur Saddam Hussein. Írakskur almenningur verður fyrir hremmingum og samstaða Vesturlanda bíður hnekki.

Af þessu má ráða, sem dæmin voru raunar áður búin að sanna, að Bill Clinton er engu hæfari en George Bush til að stýra ferð Vesturlanda inn í nýja öld.

Jónas Kristjánsson

DV