Evran tekur við sem gjaldmiðill meginlands Vestur-Evrópu um næstu áramót. Hún er þegar farin að stýra hagþróun álfunnar, einkum þeirra ríkja sem áður áttu bágt með að halda aga. Þau stefna nú öll ótrauð að því að hafa komið málum sínum í lag í tæka tíð.

Evran heldur raunar saman sundurleitri ríkisstjórn ólífubandalags Prodis á Ítalíu. Innan bandalagsins eru margir kröfugerðarmenn á vinstra jaðri stjórnmálanna, en þeir hafa hægt um sig, af því að þeir vilja, að Ítalía fái að vera með í sameiginlegum gjaldmiðli Evrópu.

Svipaða sögu er að segja í Frakklandi. Evran knýr hægri forsetann Chirac og vinstri forsætisráðherrann Jospin til að starfa saman að því að hafa hemil á skuldum og hallarekstri ríkisins. Í flestum ríkjum evrunnar er andstaða við hana aðeins yzt á hægra kanti.

Evran stýrir óbeint hagþróun Íslands. Ósjálfrátt hafa viðmiðunarmörk fyrir þátttöku í henni orðið að markmiðum stjórnkerfisins og Seðlabankans. Þótt Ísland taki ekki upp evru sem gjaldmiðil, vilja menn, að hagþróun landsins standist kröfur um aðild að henni.

Ríkisskuldir eru komnar niður fyrir evrumörk, 60% af vergri landsframleiðslu. Verðbólgan er við evrumörk, um 1,5% meiri en í þremur ríkjum, sem hafa minnsta verðbólgu. Langtímavextir eru við evrumörk, um 2% yfir langtímavöxtum þriggja ríkja með lægstu vexti.

Það má hafa til marks um ágæti evrunnar, að hún skuli hafa víðtæk jafnvægisáhrif í Evrópu áður en hún er komin í notkun. Kostir hennar munu svo koma enn betur í ljós eftir áramótin, þegar menn fara beinlínis að nota hana í viðskiptum Evrópu og raunar heimsins.

Samkeppnisstaða fyrirtækja á evrusvæðinu mun batna. Þau þurfa ekki að taka gengisáhættu, kostnaður milliríkjaviðskipta minnkar, verðbólga og vextir lækka og fjármagnskostnaður þeirra minnkar. Evrópubandalagið verður enn meiri efnahagsrisi en áður.

Fyrirtæki í löndum, sem standa utan evrunnar, byrja um næstu áramót að greiða eins konar gjaldmiðlaskatt, það er að segja herkostnað við að reka eigin mynt, með gengisáhættu, gengiskostnaði, vaxtamismun og fjármagnskostnaði umfram þá, sem mega nota evru.

Það stórkostlegasta við evruna er, að hún kemur í veg fyrir, að stjórnvöld í hverju landi fyrir sig geti framleitt efnahagsleg vandræði með atkvæðakaupum af ýmsu tagi. Evran hríðlækkar tjónakostnað þjóða af rekstri ríkisstjórna, sem skipaðar eru skrumurum.

Ef við ímyndum okkur til dæmis, að evran væri gjaldmiðill Íslands, gætu ráðamenn landsins ekki notað uppákomur á borð við óvenjulega mikinn eða lítinn fiskafla til skaðlegra handaflsaðgerða út fyrir evrumörk, að gamalkunnum hætti Steingríms Hermannssonar.

Yrði evran íslenzkur gjaldmiðill, mundi berlega koma í ljós, hversu ábyrgðarlaust er af stjórnvöldum að treysta á sveiflugrein sem undirstöðu hagkerfisins. Evran yrði eins konar hagfræðilegt kennslugagn, sem mundi knýja fram breytta atvinnuhætti tölvualdar.

Um það bil ári eftir að evran hefur verið tekin í notkun hér á landi, mun enginn skilja lengur, hvernig þjóð, sem stundar hlutfallslega meiri utanríkisviðskipti en nokkur önnur þjóð, gat árum saman lifað án hennar og staðið undir herkostnaði af sérstökum gjaldmiðli.

Auðvitað verður evran fyrr eða síðar tekin hér upp. Heimalningar stjórnmálanna geta tafið hana um mörg ár, en þeir hindra ekki innreið hennar að lokum.

Jónas Kristjánsson

DV

Umboðsmaður Alþingis er orðinn svo þreyttur á fyrirlitningu ráðherra og ráðuneytisstjóra fjármála á embætti umbans að hann hefur klagað ráðuneytið fyrir forsætisráðherra og forseta Alþingis. Í greinargerð segir hann að ráðuneytið magni bölið sem það á að bæta.

Erfitt er sjá forsætisráðherra og forseta Alþingis sem eins konar yfirumba, sem aðrir umboðsmenn þurfi að kæra sín mál til, þegar ráðuneyti svarar ekki bréfum þeirra í meira en heilt ár og leggur sig á meðan í líma við að starfa þvert gegn efnisatriðum bréfanna.

Íslenzka stjórnkerfið er svo fjandsamlegt venjulegu fólki að umboðsmaðurinn er að drukkna í kærum. Stofnað hefur verið sérstakt embætti umboðsmanns barna og forsætisráðherra hefur stungið upp á að efnt verði til þriðja umbans, umboðsmanns skattgreiðenda.

Ríkisskattstjóri hefur raunar beðið ríkisendurskoðun um að rannsaka, hvort ásakanir um misbeitingu valds héraðsskattstjóra og ríkisskattstjóra eigi við rök að styðjast. Ekki hefur samt enn verið auglýst eftir reynslusögum almennings utan úr bæ, en þær eru nægar.

Neytendasamtökin hafa lagt til, að stofnað verði sérstakt embætti umboðsmanns neytenda. Vegna aukinnar þekkingar í sölu- og markaðstækni hefur hallað á neytendur í viðskiptum og þjónustu. Þeir geta margir hverjir ekki varizt nútímavæddum seljendum.

Fjölgun umboðsmanna er raunar afar brýn. Bezt væri, að slagkraftur þeirra væri sameinaður í einni umboðsmannastofnun á vegum Alþingis. Þeir gætu þá sparað í skrifstofuhaldi og samnýtt rannsóknir, stutt betur hver annan og lært meira af reynslu hver annars.

Hrokinn í fjármálaráðuneytinu er ekkert einsdæmi, þótt hann sé fyrirferðarmestur vegna mikilla umsvifa ráðuneytisins. Hrokinn nær niður í örlitlar stofnanir á borð við Vátryggingaeftirlitið, sem árum saman hefur neitað að gefa Alþingi nauðsynlegar upplýsingar.

Ekki er rekinn óhæfur og hrokafullur forstöðumaður Vátryggingaeftirlitsins, sem oft hefur komið fram sem umboðsmaður tryggingafélaganna gegn almenningi og fulltrúum hans á Alþingi. Í staðinn er þingið að framlengja störf nefndar, sem á að afla upplýsinganna.

Flugmálastjóri er eins og smalahundur í forstofu samgönguráðherra og fer eftir öllu ruglinu úr honum. Þar á meðal var á hans vegum sett upplýsingabann á sjálft Flugráð vegna réttlátrar skoðunar eins ráðsmanns á ólöglegri mismunun í eldsneytisgjaldi flugfélaga.

Stjórnsýsla landsins er morandi í embættismönnum, sem telja sig hafa eignarhald á ríkisvaldinu og vilja skammta eftir eigin geðþótta af hlunnindum þess. Þeir líta niður á fólkið í landinu og fulltrúa þess á Alþingi. Þetta stafar af ofurvaldi íslenzkrar stjórnsýslu.

Hér á landi var aldrei gerð borgaraleg bylting eins og á meginlandi Evrópu né stofnað nýtt borgararíki eins og í Bandaríkjunum. Hér ruddu borgararnir aldrei forréttindastéttunum úr vegi. Við höfum því miður aldrei farið gegnum hreinsunareldinn, sem hófst árið 1789.

Frelsisbarátta Íslands var fyrst og fremst barátta innlendra embættismanna gegn erlendum embættismönnum. Við súpum seyðið af því núna, þegar umboðsmaður okkar fórnar höndum og er uppiskroppa með leiðir til að lækka rostann í óhæfum embættismönnum.

Það væri séríslenzkur flötur á umboðsmannakerfinu, ef við þyrftum að koma á fót embætti yfirumboðsmanns til að hlusta á klögumál allra hinna umbanna.

Jónas Kristjánsson

DV

Fjölmiðlum hefur tekizt með töngum að komast að margvíslegum leyndarmálum um afskipti lögreglu og stjórnvalda af þekktasta fíkniefnasala landsins. Á hverju stigi hafa valdamenn reynt að þyrla upp ryki til að koma í veg fyrir upplýsingar til almennings.

Tveir dómsmálaráðherrar hafa flækzt í málið, núverandi ráðherra og núverandi utanríkisráðherra. Meðal annars hefur komið í ljós, að núverandi dómsmálaráðherra gaf út villandi hártoganir um, að hann hafi ekki haft afskipti af leyndarmáli fíkniefnadeildar.

Yfirmaður og lögmaður fíkniefnadeildar lögreglunnar höfðu samband við ráðherrana til að fá þá til að stuðla að óvenjulegri styttingu refsitíma fíkniefnasalans á þeim forsendum, að hann mundi í staðinn koma lögreglunni á spor annarrar fíkniefnasölu.

Verndarenglarnir fengur góðar viðtökur. Núverandi ráðherra sendi fullnustunefnd málið samdægurs. Hún lét samdægurs undan þrýstingi hans, sneri við fyrri úrskurði og heimilaði reynslulausn fíkniefnasalans að lokinni aðeins hálfri afplánun refsingarinnar.

Ekkert kom út úr uppljóstrunum fíkniefnasalans, sem greinilega hafði fíkniefnalögregluna að fífli. Eftir stóð leyndarmál, sem málsaðilar vildu ekki kannast við. Margt mannorðið hefur skaddazt á langvinnu undanhaldi þeirra fyrir spurningum fjölmiðla.

Málið sprakk í höndum verndarenglanna, þegar kom í ljós, að ný mál á hendur fíkniefnasalanum höfðu hreinlega týnzt á lögreglustöðunni í Reykjavík! Eftir það var aðeins tímaspursmál, hvenær sannleikurinn yrði togaður upp með töngum fjölmiðla.

Efnismesta uppljóstrunin er birting hluta úr skýrslu, sem gerð var um málið á vegum ríkissaksóknara. Núna stendur slagurinn innan Alþingis og utan um að fá opinberaða hina hlutana, sem enn eru taldir vera of mikið leyndarmál fyrir almenning.

Furðulegir hlutir koma fram í kaflanum, sem birtur hefur verið. Þar stendur, að fíkniefni hafi verið kæruleysislega varðveitt hjá lögreglunni, þau hafi jafnvel horfið og hafi sumpart verið notuð til að kaupa upplýsingar utan úr bæ um fíkniefnasölu.

Með því að birta bara hluta skýrslunnar stóð meðal annars til að halda áfram að hilma yfir aðild ráðherranna tveggja. Það tókst ekki, því að lögmaður fíkniefnadeildar játaði í DV í fyrradag, að hann hefði átt þátt í að ganga á fund ráðherra vegna málsins.

Á þessu stigi er ekki vitað, hversu víðtæk voru afskipti hvers málsaðila. Við sjáum þó óvönduð vinnubrögð lögreglumanna, sem létu fíkniefnasala draga sig á asnaeyrunum. Við sjáum líka afskiptalitla yfirmenn, sem létu undirmenn leika lausum hala.

Loks sjáum við ráðherra, sem að lítt athuguðu máli tók vel í málaleitan lögreglumannanna og fékk því samdægurs (!) framgengt, að bragð fíkniefnasalans gengi upp. Ráðherranum varð fótaskortur á geðþóttanum, sem löngum hefur verið dálæti slíkra.

Skýrast sjáum við þó skert mannorð allra þeirra, sem leynt og ljóst reyndu að hindra sannleikann og höguðu svörum sínum á þann hátt, að spyrjendur mundu fá ranga mynd af málsatvikum. Núverandi dómsmálaráðherra fer þar fremstur í flokki.

Fleiri maðkar kunna að vera í mysunni. Sumir leynast í óbirtum þáttum skýrslunnar. Og enn er ekki vitað, hvernig og hvers vegna skjölin týndust.

Jónas Kristjánsson

DV

Þrjár ástæður valda því, að stjórn Bandaríkjanna getur ekki beitt hervaldi til að knýja Saddam Hussein Íraksforseta til að leyfa fullnægjandi eiturvopnaleit að fyrirmælum Sameinuðu þjóðanna. Vegna þeirra eru aðstæður núna lakari en við upphaf Persaflóastríðs.

Ein ástæðan er sagnfræðileg og ekki breytanleg. Hún felst í örlagaríkum mistökum, þegar bandaríski herinn hætti í miðju Persaflóastríði, lýsti yfir sigri og fór heim. Hinn yfirlýsti sigurvegari reyndist ekki hafa þau tök á framhaldi málsins, sem hann taldi sig hafa.

Ekki reyndist hægt að framfylgja eftirleik stríðsins, því að Saddam Hussein tók ekki mark á niðurstöðunni og komst upp með það. Þáverandi Bandaríkjaforseti skildi ekki, að enginn árangur mundi nást án þess að hrekja glæpaflokk Saddams Husseins frá völdum.

Ráðamenn Bandaríkjanna skildu ekki, að Saddam Hussein Íraksforseti lætur aldrei beygja sig og að honum verður aldrei þröngvað til uppgjafar á neinu sviði. Þeir skildu ekki, að hann lítur á sérhverja tilraun til málamiðlunar, sem veikleikamerki andstæðinganna.

Af þessari ástæðu er herstyrkur Íraks svipaður og hann var fyrir stríð og efnavopnabirgðir Saddams Husseins eins uggvænlegar og þær voru þá. Á hinn bóginn eru tækifæri vesturveldanna til að heyja stríð gegn honum mun þrengri en þau voru fyrir stríð.

Þar koma til sögunnar önnur og þriðja ástæðan. Önnur ástæðan er óviðráðanleg. Hún felst í, hversu auðvelt er að kúga Vesturlönd í mannúðarmálum. Það er list, sem Saddam Hussein kann vel og hefur beitt til að veikja stuðning almennings við stefnu vesturveldanna.

Saddam Hussein tekur einfaldlega þjóð sína í gíslingu. Það litla, sem hún aflar sér, tekur hann til að byggja ótal hallir handa sjálfum sér. Hún sveltur hálfu hungri og hana skortir heilbrigðisþjónustu. Hann kennir síðan viðskiptabanni Vesturlanda um hörmungar hennar.

Þessi gíslataka hefur heppnazt. Góðviljað fólk á Vesturlöndum heimtar, að tekin verði upp hefðbundin viðskipti við Írak, svo að póltísk deila komi ekki niður á almenningi í landinu. Þetta hefur fordæmisgildi og mun hvetja aðra harðstjóra til svipaðrar gíslatöku.

Þriðja og síðasta ástæðan er viðráðanleg. Hún felst í vanhelgu bandalagi Bandaríkjanna og Ísraels, sem hefur magnazt í tíð núverandi Bandaríkjaforseta. Ísrael er fjárhagslegur og hernaðarlegur skjólstæðingur Bandaríkjanna og notfærir sér aðstöðuna til yfirgangs.

Núverandi stjórn Ísraels hefur þverbrotið Óslóar-samkomulagið um friðarferli í Palestínu og hyggst koma í veg fyrir það. Hún stundar póltísk, efnahagsleg og félagsleg hryðjuverk gegn Palestínumönnum. Í skjóli Bandaríkjanna er hún andstyggð allra góðra manna.

Ruddalegur yfirgangur Ísraels í umhverfi sínu leiðir óhjákvæmilega til haturs íslamskra þjóða á verndaranum að baki, Bandaríkjunum. Því getur Bandaríkjastjórn ekki safnað liði meðal íslamskra ríkja gegn Saddam Hussein Íraksforseta eins og í Persaflóastríðinu.

Rófan dillar hundinum í bandalagi Bandaríkjanna og Ísraels. Með því að láta rófuna ráða, fórnar Bandaríkjastjórn vestrænum hagsmunum í heimi íslamskra ríkja. Með því glatast brýn tækifæri til að koma á sögulegum sáttum milli Vesturlanda og íslamskra ríkja.

Bandaríkin hafa tekið bandalag við hryðjuverkasinnað smáríki fram yfir stærri hagsmuni og geta því ekki lengur reitt sig á Saudi-Arabíu og Egyptaland.

Jónas Kristjánsson

DV

Birtingarmyndir hrokans eru margvíslegar. Stundum telja sumir gikkir nauðsynlegt að ganga svo langt í hrokanum, að þeir missa stjórn á samhenginu og verða vanhæfir í starfi. Þannig hefur farið fyrir yfirmönnum fjármálaráðuneytisins, sem eiga Íslandsmet í hroka.

Umboðsmaður Alþingis hefur kortlagt dæmi um þetta. Í fjórtán mánuði svaraði ráðuneytið ekki bréfi hans um lífeyrissjóð, sem ráðuneytið hafði skaðað. Með því að svara ekki bréfinu í fjórtán mánuði, magnaði ráðuneytið vísvitandi tjónið, sem það olli sjóðnum.

Engar skýringar fengust frá ráðuneytinu, þótt eftir væri leitað. Þegar svar kom loksins, var það ófullnægjandi. Þannig reyndi ráðuneytið að leggja stein í götu umboðsmanns Alþingis og draga úr líkum á, að réttlætið kæmi þolanda rangindanna að gagni í tæka tíð.

Umboðsmaður Alþingis hefur sent forseta Alþingis og forsætisráðherra álitsgerð, þar sem kemur fram, að fjármálaráðuneytið sker sig úr öðrum stofnunum stjórnsýslunnar í hrokafullum viðbrögðum eða öllu heldur viðbragðaleysi við fyrirspurnum umboðsmanns.

Umboðsmaðurinn segir, að borgarar ríkisins eigi rétt á, að stjórnvöld afgreiði mál þeirra, en liggi ekki á þeim langtímum saman, meðal annars til að vinna tíma til að framleiða nýjar leikreglur. Telur hann, að ráðuneytið geti orðið bótaskylt af völdum stærilætis síns.

Álit umboðsmanns er mun harðorðara en tíðkast á vettvangi embættiskerfisins. Það beinist fyrst og fremst gegn fjármálaráðherra og ráðuneytisstjóra, sem bera beinasta ábyrgð á viðbrögðum ráðuneytisins við tilraunum annarra stjórnvalda til að hafa vit fyrir þeim.

Í Kardimommubæ íslenzka þjóðfélagsins tekur forsætisráðherra við pappírum af þessu tagi, hummar kurteislega og stingur þeim undir stól. Hvorki fjármálaráðherrann né ráðuneytisstjórinn eru látnir taka pokann sinn eins og vanhæfir gikkir í stjórnkerfi annarra ríkja.

Komið hefur í ljós, að stjórnsýsla fjármálaráðuneytisins er í molum. Ekki er svarað mikilvægum bréfum, sem varða stöðu ráðuneytisins í tilverunni. Ráðamenn þess láta geðþótta leysa lög og reglur af hólmi. Þeir tefja réttlætismál meðan þeir eru að smíða nýjar leikreglur.

Á sama tíma og ráðuneytið leggur sig í líma við að valda sumum vandræðum og fjárhagstjóni, fer það yfir lækinn að hjálpa öðrum aðila, sem stundað hefur mestu skattsvik aldarinnar. Ríkisendurskoðandi telur, að ráðuneytið hafi með því valdið ríkissjóði miklu tjóni.

Harðorðar greinargerðir tveggja embættismanna, sem eru óháðir stjórnsýslunni, gefa þá mynd af fjármálaráðuneytinu, að þar fari saman vangeta og hroki. Upphaflega framleiðir ráðuneytið vandræði með vangetu sinni og magnar þau síðan á vængjum hrokans.

Engum, sem horfir á málflutning ráðherrans í sjónvarpi, dylst, að þar fer persónugervingur hrokans. Langar setur hans í ráðuneytinu hafa magnað svipaðar tilhneigingar æðstu embættismanna þess og framkallað þá meinsemd, sem ráðuneytið er orðið í stjórnsýsluni.

Hroki byrjar á þeirri ranghugmynd, að menn viti og geri betur en aðrir. Þegar hrokinn magnast, gerir hann þá ófæra um að taka ráðum og sönsum og leiðir þá út í ófærur. Afleiðingin verður fljótlega sú, að gikkirnir vita minna og skila lakara starfi en aðrir.

Ráðuneytið er læst á vítahring vangetu og hroka, þar sem hvort leiðir af hinu. Vítahringurinn verður aðeins rofinn með mannaskiptum á æðstu stöðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Styrkleikahlutföll flokkanna í prófkjöri Reykjavíkurlistans eru ólík því, sem þau voru löngum í borgarstjórn, þegar Alþýðubandalagið átti fjóra fulltrúa, Alþýðuflokkurinn tvo og Framsóknarflokkurinn einn. Nú var jafnvægi með þessum þremur stjórnmálaflokkum.

Í ljósi sögunnar er rangtúlkun, að Alþýðubandalagið sé sigurvegari innan Reykjavíkurlistans. Þvert á móti hafa hinir flokkarnir brúað bilið og standa nú jafnfætis Alþýðubandalaginu. Tveir fulltúar á hvern flokk endurspegla raunveruleg styrkleikahlutföll í prófkjörinu.

Athyglisverðastur er mikill atkvæðafjöldi Framsóknarflokksins í prófkjörinu. Þetta er gerbreytt staða flokksins frá fyrri tíð, þegar hann var talinn merkisberi óbeitar landsbyggðarinar á höfuðborginni. Nú er hann orðinn gjaldgengur á mölinni til jafns við aðra flokka.

Í aðdraganda prófkjörsins voru efasemdir meðal ráðamanna Framsóknarflokksins, þar á meðal flokksformannsins, um aðildina að samstarfinu um Reykjavíkurlistann. Sagt var, að starf og staða flokksins hefði dofnað við þátttöku í öðru afli, sem sogaði til sín athyglina.

Þessi varfærni gagnvart sameiningarhreyfingu vinstri vængsins einkennir Framsóknarflokkinn í flestum öðrum sveitarfélögum. Víðast hvar eru það aðeins A-flokkarnir tveir, sem standa að sameiginlegum lista í anda Grósku, sums staðar með aðild Kvennalistans.

Þegar nær dró prófkjöri, áttuðu ráðamennirnir sig á, að efasemdirnar að ofan gátu leitt til lítils stuðnings við flokkinn í prófkjörinu. Var þá skyndilega snúið við blaðinu, formaðurinn fór að hrósa árangri samstarfsins innan Reykjavíkurlistans og flokksvélin var sett í gang.

Góður árangur flokksins í prófkjöri Reykjavíkurlistans hlýtur að verða ráðamönnum flokksins tilefni bakþanka um, hvort rétt hafi verið að stefna að sérstöku framboði hans í mörgum sveitarfélögum, þar sem A-flokkarnir eru að ná saman um framboðslista.

Ef Reykjavíkurlistinn heldur meirihlutanum í Reykjavík og samstarfslistar A-flokkanna ná góðum árangri í öðrum sveitarfélögum í sumar, mun það setja Framsóknarflokkinn í nokkurn vanda. Hann á þá á hættu að verða minnsta aflið í stjórnmálum landsins.

Fylgi mun þá eflast við það sjónarmið, að hagkvæmara sé að vera aðili að stjórnmálaafli, sem getur haldið til jafns við Sjálfstæðisflokkinn og boðið upp á leiðtoga, sem selur. Slík hyggindi, sem í hag koma, eru einmitt lykillinn að velgengni Reykjavíkurlistans.

Þeirri skoðun vex ásmegin, að hagkvæmnin skuli ráða; flokkum henti að sameinast í regnhlífarsamtökum og velja þeim foringja, sem líklegir eru til að höfða til kjósenda. Þetta sé betri kostur en að reyna að selja kjósendum hvern stjórnmálaflokk fyrir sig.

Í Reykjavík er flokkurinn fyrirferðarmikill í samstarfi, sem hefur væntingar um meirihlutavöld. Annars staðar getur hann orðið minnsta aflið, en þó þriðja aflið, sem getur samið til hvorrar áttar sem er um að verða minni aðilinn í samkomulagi um meirihlutavöld.

Ráðamönnum flokksins geðjast betur að síðari kostinum. Prófkjörið í Reykjavík setti þá í vanda, sem þeir leystu þó með snarræði. Góð útkoma A-flokka í kosningunum í sumar getur aukið vandann og flækt undirbúning næstu þingkosninga fyrir framsóknarmönnum.

Stjórnmála- og viðskiptasaga Vesturlanda segir, að til skamms tíma litið geti minnsta aflið af þremur prúttað um völd, en til langs tíma sé það markað dauðanum.

Jónas Kristjánsson

DV

Sjómannaverkfallið stafar af því, að þjóðfélagið hefur látið undir höfuð leggjast að láta alþjóðleg uppboð á veiðileyfum leysa dauðþreytt kvótakerfi af hólmi. Fyrir bragðið láta deiluaðilar eins og fífl í skjóli aðstöðu, sem þeim hefur verið skömmtuð með kvótakerfi.

Verkfallið er ein margra birtingarmynda vandræðanna, sem þjóðfélagið bakar sér með því að afhenda völdum aðilum fjöregg þjóðarinnar. Nú ætti að grípa tækifærið og taka fjöreggið úr höndum þeirra, sem enn einu sinni hafa sýnt, að þeir kunna ekki með að fara.

Dag eftir dag, viku eftir viku og mánuð eftir mánuð láta deiluaðilar opinberlega eins og börn í sandkassa. Í gær var deilan eins óleysanleg og hún hafði verið á fyrsta degi. Mikil verðmæti fara senn í súginn, af því að þjóðfélagið lætur deiluaðila komast upp með þetta.

Deiluaðilar notfæra sér, að þjóðfélagið hefur meiri hagsmuna að gæta en þeir sjálfir. Þeir telja sig vita, að stjórnvöld vilji leggja meira en lítið af mörkum til að fá deiluna leysta og því leysa þeir ekki deiluna sjálfir, heldur halda áfram að kasta skít hver í annan.

Grundvallarvillan felst í að afhenda útgerðarmönnum auðlindina til ráðstöfunar. Það jafngildir eignarhaldi þeirra, svo sem fram kemur í, að veiðiréttur gengur kaupum og sölum, gengur í arf og er ágreiningsefni í hjónaskilnaðarmálum. Þetta er þjóðinni að kenna.

Kjósendur hafa látið þingmenn komast upp með að ljúga sig frá málinu með því að setja lög, þar sem sagt er í einni málsgrein, að þjóðin eigi auðlindina, en í öllum hinum rakið í smáatriðum, hvernig útgerðarmenn megi eiga hana í raun, svo sem komið hefur í ljós.

Þeir þurfa ekki að semja, sem eiga auðlindina. Þeir bíða bara átekta í sandkassaleik um kaup og kjör. Þeir bíða eftir, að Alþingi setji lög um verkfallið eins og það hefur gert eftir síðustu sandkassaleiki. Þeir segja, að lög komi ekki til greina, en þeir vænta þeirra samt.

Þjóðfélagið hefur búið til notagildi auðlindarinnar með því að stækka fiskveiðilögsöguna hvað eftir annað og setja reglur um hámarksafla einstakra tegunda. Ef ekki hefðu verið þessar pólitísku gerðir, væri íslenzk útgerð í hundunum og aflabrestur á öllum vertíðum.

Þjóðfélagið á sjálft að taka gróðann af þessum aðgerðum sínum með því að lýsa eignarhaldi sínu á auðlindinni og bjóða út aðgang að leyfðum afla á alþjóðlegum uppboðsmarkaði. Engu máli skiptir, hver veiðir, ef íslenzka þjóðfélagið hirðir arðinn af uppboðunum.

Þegar uppboð hvers árs hafa farið fram, skiptir þjóðfélagið litlu máli, hvort málsaðilar rífist eins og hundar og kettir um skiptingu síns hluta. Það er með sinn arð á hreinu. Hinir óhæfu geta þá hjálparlaust valið, hvort þeir eyða tímanum í að fíflast í sandkassaleikjum.

Við erum þjóðfélagið. Sem kjósendur getum við á fjögurra ára fresti rekið fulltrúa okkar á Alþingi úr starfi og fengið nýja, sem samþykkja lög um alþjóðleg uppboð veiðileyfa og mynda nýja ríkisstjórn til að framkvæma lögin. Þetta getum við gert eftir hálft annað ár.

Slík mannaskipti gerast ekki meðan við leyfum núverandi stjórnmálaflokkum að ráða ferðinni. Þeir bera allir ábyrgð á núverandi rugli í sjávarútvegi og munu varðveita ruglið eftir kosningar, ef þeir fá til þess færi. Breytingar kalla á ný stjórnmálaöfl, bæði menn og flokka.

Við óbreytt ástand er það kjósendum sjálfum að kenna, að fulltrúar deiluaðila láta eins og fífl í sandkassanum, þar sem þeir kasta fjöregginu milli sín.

Jónas Kristjánsson

DV

Einn flokkur var utangátta í prófkjöri Reykjavíkurlistans um helgina, eins konar rótgróin amma ofan úr sveit á heimili með óstýrilátum unglingum. Framsóknarflokkurinn horfði kurteislega á lætin í Gróskuliði hinna flokkanna og studdi áfram sína gömlu fulltrúa.

Sérstaða og innri fjarlægð Framsóknarflokksins á Reykjavíkurlistanum og fjarvera hans af ýmsum sameiningarlistum, sem verða bornir fram víða um land í sveitarstjórnakosningunum í vor, er eitt af nokkrum dæmum um erfiðleika, sem enn eru á vegi sameiningar.

Prófkjörið sjálft var áfangasigur fyrir sjónarmið sameiningar. Annars vegar var þáttakan mikil og hins vegar sigruðu þeir frambjóðendur, sem kenndir eru við sameiningu. Stuðningsmenn sameiningar fjölmenntu og merktu við sína menn þvert gegnum flokkslínur.

Niðurstaðan verður fólki í öðrum sveitarfélögum hvatning til að bjóða fram sameiginlega lista á vinstri vængnum, með eða án Framsóknarflokksins. Ef það gefst vel í sumar, verður það fólki hvatning til að reyna að yfirfæra sameiningarstefnuna yfir í landsmálin.

Enn er svo langt í land, að ótrúlegt er, að sameiginlegir listar verði bornir fram í þingkosningum að hálfu öðru ári. Ef virkin halda þó áfram að falla hvert af öðru, eins og gerðist um helgina í prófkjörinu, kunna aðstæður að verða orðnar gerbreyttar árið 1999.

Þjóðmálastefnan er þröskuldurinn, en ekki framkvæmd hennar. Flokkarnir hafa meira eða minna hagað sér á svipaðan hátt við stjórnvölinn, en hafa sérhæft sig sem þrasflokka í stefnumálum. Milli Alþýðuflokks og Alþýðubandalagsins er himinn og haf í stefnuskrám.

Alþýðubandalagið staðfesti á landsfundinum í nóvember, að flokkurinn stendur föstum fótum í fortíðinni. Það er enn andvígt bandalögum, sem nánst öll Austur-Evrópa heimtar að fá að ganga í. Það efast enn um auðlindagjald og styður eindregið fjáraustur í landbúnað.

Alþýðubandalagið staðfesti á landsfundinum, að það á einkar erfitt með að taka nýjum hugmyndum. Það hafnaði sjónarmiðunum, sem höfðu komið fram í stefnuskrá Grósku. Í rauninni horfir Alþýðubandalagið í máttvana skelfingu á ferlið í átt til sameiningar flokka.

Við undirbúning sveitarstjórnakosninga er unnt að leggja til hliðar Evrópu, Atlantshafsbandalag, auðlindagjald, svo og velferðarkerfi landbúnaðar, sem kemur í veg fyrir velferðarkerfi almennings. Sveitarstjórnasamstarf er bara létt æfing fyrir alvöru landsmálanna.

Sem dæmi um líklega niðurstöðu í stefnu sameinaðs flokks jafnaðarmanna má nefna, að stefnuskrá Grósku segir pass í Evrópumálinu og býður upp á þjóðaratkvæðagreiðslu. Slíkar kosningar eru í sjálfu sér góðar, en koma ekki í staðinn fyrir pólitíska stefnu.

Allar langferðir hefjast með einu skrefi. Hvert skref breytir aðstæðum, sem stuðla að nýju skrefi. Prófkjörið í Reykjavík hefur fyllt sameiningarsinna eldmóði og komið á framfæri nýjum stjórnmálamönnum, sem hugsa og starfa þvert á gömlu flokkslínurnar.

Nauðsynleg forsenda samstarfs og samruna A-flokka og Kvennalista er, að sumt af gömlu forustufólki víki fyrir nýju og annað lagi sig eftir aðstæðum. Það uppgjör var fyrir jól í Kvennalistanum og er að hefjast í hinum flokkunum með sigri nýrra manna í prófkjörinu.

Ekki er síður mikilvægt, að prófkjör Reykjavíkurlistans staðfestir fyrri kannanir um, að betur náist til almennings með sameinuðu framboði en sundruðu.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzk erfðagreining og Samtök áhugamanna um áfengisvandann hafa brugðizt trausti. SÁÁ hefur látið frá sér fara viðkvæm gögn og ÍE hefur varðveitt þau á þann hátt, að tugir starfsmanna höfðu aðgang að þeim, hvort tveggja án nægilegs samráðs við Tölvunefnd.

Upplýsingar um heilsu fólks eru einna viðkvæmustu heimildir, sem til eru. Sumum sjúkdómum fylgir óorð, sem getur leitt til erfiðleika við að fá vinnu eða líftryggingar til jafns við aðra. Vegna erfða getur fólk lent í slíkum erfiðleikum vegna sjúkdóma ættingja.

Af þessum og skyldum ástæðum hefur ævinlega verið lögð meiri áherzla á vandaða meðferð sjúkragagna en annarra gagna í þjóðfélaginu. Nauðsyn þessa hefur margfaldazt á síðustu árum, síðan aðstæður fóru að leyfa samkeyrslu gagnaflokka úr ýmsum áttum.

Tölvunefnd vill láta dulkóða nöfn, sem notuð eru í ættartrjám, þegar verið er að kanna arfgengi sjúkdóma. Hún vill, að unnið sé með nafnlaust erfðaefni. Þetta er svo eðlileg siðferðiskrafa, að undan henni verður ekki vikizt, þótt rannsóknir verði þeim mun torsóttari.

Í máli þessu rekast á óbeinir hagsmunir þeirra, sem gætu öðlazt betri á heilsu á grundvelli rannsókna í erfðafræðifyrirtæki, og hinna, sem í því skyni leggja til sjúkrasögu sína, án þess að vera spurðir. Augljóst er, að réttur hinna síðarnefndu vegur þyngra á metunum.

Nauðsynlegt er, að Tölvunefnd fái aukinn mannafla til að vernda friðhelgi fólks á þessu afmarkaða sviði. Rekstarumsvif fyrirtækis á borð við Íslenzka erfðagreiningu eru svo mikil, að hálfur eftirlitsmaður getur tæpast komið í veg fyrir öll slys af þessu tagi.

Hins vegar er Tölvunefnd einnig umdeild stofnun, sem hefur sóað tíma sínum í afskipti, er skaða almenning. Hún hefur til dæmis reynt að koma í veg fyrir, að fólk geti séð tjónasögu bifreiða, sem boðnar eru til sölu. Því verður að fara varlega í að efla umsvif hennar.

Tölvunefnd er að reyna að hafa afskipti af ættfræðiritum til að koma í veg fyrir, að þar birtist upplýsingar á borð við barneignir utan hjónabanda og lágar einkunnir embættismanna á háskólaprófum. Hún hefur almennt hallazt að stuðningi við leyndarstefnu stjórnvalda.

Tölvunefnd hefur óviljandi verndað spillingu í þjóðfélaginu með því að reyna að vernda upplýsingar um fjármál rekstraraðila á sama hátt og upplýsingar um heilsu einstaklinga. Leyndarstefna nefndarinnar í spillingar- og fjármálum hefur rýrt traust sumra á henni.

Þess vegna er mikilvægt, að aukinni afkastagetu nefndarinnar verði eingöngu beint að óumdeildum málum á borð við sjúkraskýrslur fólks af holdi og blóði, en alls ekki að umdeildum málum á borð við tjónaskýrslur bifreiða og skattaálagningu á rekstraraðila.

Skilgreina þarf í lögum snertifleti persónuverndar og upplýsingaskyldu stjórnvalda og koma upp ferli ágreiningsmála fyrir dómstólum, svo að Tölvunefnd verði ekki lengur rannsóknarlögregla og dómstóll í senn. Slík breyting væri í samræmi við lýðræðishefðir.

Þótt efasamdir séu um sum fyrri störf Tölvunefndar, er nauðsynlegt, að hún fái aðstöðu til að koma í veg fyrir, að sjúkraskýrslur fólks séu viljandi eða óviljandi misnotaðar af stofnunum og fyrirtækjum, þar sem ráðamenn líta stórum augum á gildi rannsókna.

Siðferðilegt leiðarljós við lausn málsins hlýtur að vera, að mestur sé réttur þeirra, sem leggja til sjúkrasögu sína án þess að hafa sjálfir verið spurðir leyfis.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar litið er yfir mannkynssöguna, er hægt að halda fram, að verkfræðingar hafi bætt heilsu þjóða meira en læknar hafa gert. Hreinlætismannvirki hafa frá ómunatíð verið áhrifamesti heilsugjafi fólks. Stórveldi Rómar reis á flóknu og frægu kerfi vatnsriða og holræsa.

Eitt merkasta mannvirki á Íslandi hefur að hálfu verið tekið í notkun. Holræsakerfi Reykjavíkur er hreinlætisbylting, sem þarf að verða fordæmi öðrum sveitarfélögum, sem veita úrgangi sínum út í læki og ár, hafnir og fjörur og bjóða þar til veiru- og sýklaveizlu.

Enginn vafi er á, að heilsa fólks mun batna á höfuðborgarsvæðinu á næstu árum. Framkvæmdin er bylting, sem er hliðstæð hinu fræga Cloaca Maxima í Rómaborg fornaldar. Veirur og sýklar munu ekki lengur fjúka í hvassviðrum úr fjörum um borg og bý.

Framtak Reykjavíkur nær í þessum áfanga til Garðabæjar, Kópavogs og suðurstrandar Reykjavíkur allt til Örfiriseyjar. Að tveimur árum liðnum verður norðurstönd borgarinnar komin inn í kerfið, allt til Korpúlfsstaða. Sóðafjörur svæðisins munu hreinsast.

Afdrifaríkasti þáttur kerfisins eru tvær hreinsistöðvar, sem sía úrgang frá skolpinu. Þær valda því, að miklu mildara skolp fer í sjóinn en áður var. Stöðin við Ánanaust var tekin í notkun í þessum mánuði og stöðin við Laugarnes verður tekin í notkun eftir tvö ár.

Hinn mikilvægi þátturinn eru skolpleiðslurnar, sem liggja á hafsbotni fjóra kílómetra á haf út, þar sem hreinsað skolpið rennur úr þeim á 35 metra dýpi. Það er því ekki aðeins, að heildarmengunin minnki stórlega, heldur nær hún aldrei ströndum borgarinnar.

Brosleg uppákoma varð í fréttatíma Stöðvar tvö fyrir nokkrum dögum, þegar rökheldur málflutningsmaður undir gæru fréttamanns kallaði til formann félags smábátaeigenda, sem sagði, að grásleppukarlar hefðu kynnt sér framkvæmdina og væru sáttir við hana.

Hinn rökheldi tók ekkert mark á trillukarlinum, heldur margspurði hann, hvort ekki væri verið að eitra fyrir grásleppuna. Fréttin var kynnt á undan og eftir sem eins konar hneyksli, þar sem mengun væri flutt af einum stað á annan, en ekki minnzt á hreinsunina.

Ekki er og ekki verður deilt um ágæti framtaks Reykjavíkur. Munur stjórnar og stjórnarandstöðu er sá einn, að stjórnarandstaðan vildi ekki fjármagna það með sérstöku holræsagjaldi, heldur fara hægar í sakirnar og draga til jafns úr öðrum framkvæmdum og rekstri.

Á sama tíma og Reykvíkingar, Seltirningar, Kópavogsbúar og Garðbæingar hafa stigið inn í 20. öldina í hreinlætismálum sínum veður landsbyggðin meira eða minna í skít. Sums staðar er verið að gera áætlanir til úrbóta, en framkvæmdir eru víðast af skornum skammti.

Búast má við, að Akureyri og Hafnarfjörður feti í fótspor bæjarfélaganna, sem lengst eru komin, svo og Blönduós og Hofsós. Annars staðar eru ráðagerðir skammt á veg komnar eða metnaðarlausar, enda hefur hreinlæti lengi verið í litlum metum hér á landi.

Til sveita eru nánast engar marktækar kröfur gerðar um frárennsli, nema helzt frá sumarbústöðum. Rotþrær koma að takmörkuðum notum, því að mikil gerlamengun fylgir þeim. Meiri hreinsun þarf að verða til að fullnægja hreinlætis- og heilsusjónarmiðum nútímans.

Sveitarstjórnarmenn halda að sér höndum og segja hreinlætið of dýrt. Eftir framtak Reykjavíkur sker samanburðurinn í augu og erfiðara verður að yppta öxlum.

Jónas Kristjánsson

DV

Kynlíf er rúmfrekt í bandarísku þjóðlífi. Leiðbeiningarit á því sviði eru jafnan fyrirferðarmikil í efstu sætum metsölulista bóka. Það er til umræðu í tímaritum, sem vilja láta taka sig alvarlega. Næst á eftir ofbeldi skipar það efsta sæti sem aðalefni kvikmynda.

Af bókum og tímaritum, kvikmyndum og sjónvarpsþáttum mætti ætla, að Bandaríkjamenn stundi erfiðisvinnu á þessu sviði. Fólk megi tæpast sjást á almannafæri án þess að stofna til iðkunar frjálsra ásta af ýmsu tagi, þar á meðal hvers konar óvenjulegu tagi.

Daglegt tal er klúrt í Bandaríkjunum. Menn strá um sig dónaskap í samræðum, rétt eins og Íslendingar spakmælum. Skemmst er að minnast Nixons forseta, sem gat varla komið út úr sér heilli málsgrein, án þess að hún væri krydduð klámfengnum áherzluorðum.

Þjóðir, sem hafa samneyti við bandarískt þjóðlíf og bandaríska afþreyingu, verða tæpast klumsa, þótt fréttir berist af því, að forseti Bandaríkjanna þrífi í rennilásinn, þegar færi gefst. Slíkt þykir ekki annað en eðlilegur þáttur atferlis, sem þar er á stalli þjóðareinkennis.

Svo virðist hins vegar sem Bandaríkjamenn sjálfir verði forviða, ef kona sezt í fang forsetaframbjóðanda. Sá varð umsvifalaust að hverfa frá framboði. Og nú er Clinton forseti talinn valtur í sessi, af því að honum hafi ekki tekizt að halda leyndu framhjáhaldi sínu.

Mitterand Frakklandsforseti átti dóttur í meinum, en það komst ekki í hámæli fyrr en að honum látnum og var hún þá orðin uppkomin kona. Slíkt þætti ógn og skelfing í Bandaríkjunum í samanburði við tiltölulega hversdagslegar uppákomur, sem þar eru í fréttum.

Bretar eru eina vestræna þjóðin, sem kemst í hálfkvisti við Bandaríkin í pólitískum vandræðum í kynlífi. Það var lengi afskrifað, sem eitthvert óeðli, sem menn hefðu lært í kynskiptum einkaskólum brezku yfirstéttarinnar. Slíku er ekki til að dreifa í Bandaríkjunum.

Við hljótum að spyrja Bandaríkjamenn, hvort þeir telji frjálslegt kynlíf vera eitthvað til að skrifa um og sýna, tala um og kæra, en hins vegar megi ekki undir neinum kringumstæðum iðka það. Þverstæðan og tvískinnungurinn eru greinilega saman í einni lest þar vestra.

Þetta sérstæða ástand getur leitt ístöðulitla stjórnmálamenn á villigötur meinsæris. Clinton er kjörið fórnardýr slíkra vandræða. Hann er maður, sem skiptir sífellt um skoðun, ef hann hefur nokkra, og skoðar sjálfan sig sífellt í spegli umhverfisins, einkum skoðanakannana.

Fólk með veika sjálfsmynd þarf sífellt að sanna sig fyrir umhverfi sínu og fá þaðan staðfestingu, jafnvel á rúmstokknum, ef ekki vill betur. Veik sjálfsmynd er algengur samnefnari bandarísks frægðarfólks, hvort sem er í stjórnmálum eða skemmtanabransanum.

Ekki er eftirsjá að Clinton, ef hann verður felldur á króki meinsæris. Hann er illa hæfur handhafi framkvæmdavalds, á erfitt með að ákveða sig og er sífellt að hlera þjóðarsálina. Stjórnarathafnir hans hafa rambað út og suður. En hann hélt lengi stjörnuskini sínu.

Skyndilegt gengishrun hans ætti að vera Bandaríkjamönnum umhugsunarefni. Af hverju var svona skammt milli vinsælda og útskúfunar? Hvers vegna hefur orðið lítið úr bandarískum forsetum að undanförnu? Er eitthvað bogið við sjónarmiðin, sem ráða vali þeirra?

Bandaríkjamenn ættu að íhuga, hvers vegna hneyksli eru fylgifiskur einnota frægðarfólks, hvort eitthvað sé athugavert við sjálfa dýrkendur stjörnuskins?

Jónas Kristjánsson

DV

Einn stærsti kaupandi sjávarafurða í heiminum, risafyrirtækið Unilever, og stærstu náttúruverndarsamtök heimsins, World Wide Fund for Nature, hafa stofnað Sjávarnytjaráð, sem hyggst gæðamerkja sjávarafurðir úr sjálfbærum stofnum, sem nýttir eru af ábyrgð.

Merking hefst síðar á þessu ári, um hálfu öðru ári eftir að Orri Vigfússon lagði opinberlega til, að Íslendingar hefðu frumkvæði að samstarfi ríkja Norður-Atlantshafs um svipaða gæðamerkingu, sem átti að ná til gæða, hreinlætis og viðnáms gegn ofveiði.

Orri vildi samstarf stjórnvalda, hagsmunaaðila og hugsjónaaðila um vottunarkerfi, sem væri byggt upp á þann hátt, að það vekti traust neytenda og héldi því. Fyrir honum vakti, að þannig væri staðið að málum, að íslenzkur fiskur vekti jákvæð viðbrögð neytenda.

Hér í blaðinu var mælt með tillögu Orra, en ráðamenn og fiskútflytjendur létu sig hana engu skipta. Hugmynd Orra fólst í að taka forustu í þróuninni, en láta hana ekki koma í bakið á sér. Nú hafa aðrir tekið forustuna, án þess að Íslendingar geti haft áhrif á þróunina.

Í umheiminum vaxa áhyggjur af slæmu og versnandi ástandi fiskstofna. Hætt er við, að neytendur slengi öllum veiðiþjóðum á sama bás og átti sig ekki á, að stofnar geta verið sjálfbærir á Íslandsmiðum og veiddir þar með ábyrgum hætti, þótt svo sé ekki alls staðar.

Þess vegna er mikilvægt að hafa helzt frumkvæði að traustvekjandi vottunarkerfi eða taka að minnsta kosti þátt í slíku, ef aðrir hafa frumkvæðið. Hingað til hafa hvorki valdamenn þjóðarinnar né hagsmunaaðilar í sjárvarútvegi viljað átta sig á alvöru málsins.

Í umheiminum aukast líka áhyggjur af vaxandi magni eiturefna í sjávarafurðum. Ekki er aðeins um það að ræða að úrgangi úr holræsum sé veitt til sjávar. Eiturgufur stíga líka upp til himins frá stóriðjuverum, þéttast síðan og falla niður í matarforðabúr hafsins.

Við þurfum til dæmis að átta okkur á, að norðurhöf eru í vaxandi mæli að mengast af PCB og díoxíni, sem eru óvenjulega illskeytt eiturefni. Ef svo fer hindrunarlaust fram, kemur að þeim vendipunkti, að erlendir neytendur hafna sjávarvöru úr norðurhöfum.

Markaðshrun er algengt fyrirbæri í verzlunarsögu heimsins. Við getum hæglega staðið einn góðan veðurdag með tvær hendur tómar, af því að umheimurinn hefur eins og hann leggur sig skyndilega hafnað því að kaupa nokkrar sjávarafurðir frá Íslandi.

Í stað þess að senda her manns til Kyoto til að mæla með sem allra mestum takmörkunum á mengun og skapa landinu þannig orð fyrir að vera róttækasta umhverfisverndarland heims, er sent þangað eymdarlið til að væla út sem allra mestar undanþágur.

Umræðan um PCB og díoxín, ofveiði og skaðleg veiðarfæri mun þróast í umheiminum, þótt við tökum ekki þátt í henni. Venjur og vilji neytenda breytast, hvort sem við reynum að hafa áhrif eða stingum höfðinu í sandinn, eins og stjórnvöld og hagsmunaaðilar gera.

Bezt er að hafa sem mest frumkvæði og hafa þannig sem mest áhrif á andrúmsloft markaðarins. Að svo miklu leyti, sem það tekst ekki eða er ekki reynt, verða menn í versta falli að fylgjast vel með stemningu markaðarins og bregðast við breyttum aðstæðum.

Hugmynd Orra um vistvænt frumkvæði Íslands var of góð fyrir þjóð, sem er svo þungt haldin af dómgreindarskorti, að hana dreymir enn um hvalveiðar.

Jónas Kristjánsson

DV

Færeyskir þingmenn hafa löngum haft oddaaðstöðu á danska þinginu. Þeir hafa selt dýrum dómum stuðning sinn við ríkisstjórnir með tæpan þingmeirihluta. Gjaldið fyrir þjónustuna hefur falizt í síauknum styrkjum og fyrirgreiðslum danska ríkisins til Færeyja.

Raunverulegir sökudólgar í bankasukki Færeyja eins og í öðru efnahags- og fjármálasukki eyjanna eru Færeyingar sjálfir. Þeir endurkjósa í sífellu sníkjustefnu Sambandsflokksins og smábyggðastefnu Jafnaðarflokksins, sem hafa komið þeim á kaldan klaka.

Poul Nyrup Rasmussen, forsætisráðherra Danmerkur, ber pólitíska ábyrgð á einum þætti málsins. Hann tók vitandi vits hinn gjaldþrota Færeyjabanka af herðum Den Danske Bank og laug honum upp á færeysku landsstjórnina, sem skorti upplýsingar um stöðuna.

Rasmussen er ekki af þeirri tegund stjórnmálamanna, sem axlar ábyrgð, og því mun hann ekki segja af sér. Um þessar mundir er hann að reyna að ýta sínum ábyrgðarhluta yfir á Den Danske Bank, sem nú mun réttilega neyðast til að endurgreiða færeyska landssjóðnum.

Þótt forsætisráðherra Danmerkur og bankastjórar Den Danske Bank hafi verið afhjúpaðir, breytir það ekki þeirri staðreynd, að Færeyjabanki varð upprunalega gjaldþrota vegna þess, að Færeyingar misstu samband við raunveruleikann í fjármálum og efnahagsmálum.

Færeyska sníkjustefnublaðið Dimmalætting hefur áratugum saman verið samnefnari ranghugmyndanna, sem komu Færeyjum á kaldan klaka. Af lestri blaðsins fengu Færeyingar þá flugu í höfuðið, að peningar kæmu fyrirvaralaust í skæðadrífum frá Danmörku.

Þannig voru grafin jarðgöngin frægu og þannig er enn verið að ráðgera ný jarðgöng. Þannig voru byggðir upp flotar fiskiskipa, sem ekkert höfðu að veiða, því að Færeyingar hafa ekki haft bein í nefinu til að koma sér upp virku skömmtunarkerfi á borð við aflakvóta.

Árið 1988 var svo komið, að önnur hver króna í sjávarútvegi Færeyja kom frá hinu opinbera, rétt eins og í landbúnaðinum á Íslandi. Færeyskum sjávarútvegi var breytt úr atvinnuvegi í félagsmálastofnun. Hrun Færeyjabanka var ein af mörgum afleiðingum þessa.

Færeyskir útgerðarmenn, fiskvinnslumenn, endurskoðendur, stjórnmálamenn og ritstjórar tóku höndum saman um að reisa fyrir danska peninga efnahagslega spilaborg, sem var hrunin um áramótin 1992­1993, þegar danska samsærið var gert um Færeyjabanka.

Sumir Færeyingar, einkum af yngri kynslóðinni, sáu veruleikann að baki blekkinganna, svo sem Jógvan Mørkøre og Eðvard T. Jónsson. Ekki var hins vegar hlustað á slíka. Í síðustu lögþingskosningum voru endurkosnir hinir gömlu sukkarar gömlu sukkflokkanna.

Það mun lina efnahagsþjáningar Færeyja um stundarsakir, þegar Den Danske Bank endurgreiðir milljarðana, sem Poul Nyrup Rasmussen hafði af þeim. Varanleg lækning fæst þó ekki á færeysku veikinni fyrr en Færeyingar láta af sníkju- og smábyggðastefnu.

Færeyingar þurfa að venja sig af því að þiggja mola af borði dansks velferðarkerfis. Þeir þurfa að koma upp virku skömmtunarkerfi í fiskveiðum. Þeir þurfa að læra að skilja verðgildi peninga. Fyrst og fremst þurfa þeir þó á rjúfa samkrull stjórnmála og sjávarútvegs.

Þótt einstaka sökudólga megi finna í dönskum stjórnmálum og peningastofnunum, hljóta færeyskir kjósendur að teljast hættulegasti sökudólgurinn.

Jónas Kristjánsson

DV

Kjósendur á Norðurlandi eystra bera ábyrgð á stjórnmálareiki Halldórs Blöndals samgönguráðherra og hrösulum ráðherradómi hans, sem ótt og títt lendir í kastljósi fjölmiðla. Það er í skjóli kjósenda, sem ráðherranum hefur tekizt að ramba milli fingurbrjóta og lögbrota.

Sjálfskaparvíti ráðherrans eiga ekki að koma kjósendum hans á óvart. Hann er búinn að vera lengi ráðherra og enn lengur þingmaður. Samt hefur hann verið endurkosinn hvað eftir annað og verður sjálfsagt áfram, því að kjósendur hans virðast ekki vilja axla ábyrgð sína.

Lélegir embættismenn á borð við flugmálastjóra líta á sig sem sendisveina ráðherrans og magna þannig tjónið af völdum hans. Þannig létu starfsmenn embættisins sig hafa það að láta ráðherra segja sér, hvernig þeir ættu að hafa rangt við í starfi til að þjónusta reiði hans.

Þannig létu embættismenn ráðherrann segja sér að halda peningalegum upplýsingum leyndum fyrir Flugráði, sem átti þó að skrifa upp á þær. Svo virðist sem ráðherrann komist upp með að segja starfsmönnum flugmálastjóra beint fyrir verkum framhjá flugmálastjóra.

Stjórnvald má ekki sveigjast með slíkum hætti eftir kenjum, hvatvísi, lögbrotum eða öðru reiki ráðherra. Stjórnvald glatar trausti, ef það fylgir ekki lögbundnum og hefðbundnum vinnubrögðum, sem hafa alltaf verið og verða alltaf alfa og ómega góðrar embættisfærslu.

Ráðherrann hefur eitrað samgönguráðuneytið. Embættismönnum þess er ekki lengur treyst. Þeir hlaupa svo hratt eftir reiki ráðherrans, að þeir fremja augljós lögbrot, þegar þeir telja það henta honum. Þannig lét ráðuneytið hjá líða að bjóða út ríkisstyrkt flug.

Kjósendur geta stöðvað ráðherrann á fjögurra ára fresti, en hafa ekki gert það. Embættismenn geta stöðvað hann í hvert skipti, sem hann fer út af kortinu, en hafa ekki gert það. Helzt er það forsætisráðherra, sem hefur tekið að sér að afturkalla uppákomur hans.

Þannig varð samgönguráðherra að leyfa Flugráði að sjá skjölin. Þannig varð hann að bjóða út ríkisstyrkt áætlunarflug. Þannig varð hann að draga til baka umtalsverða hækkun á símgjöldum innan símasvæða. Þannig varð hann að leyfa köfun í Æsu sokkna.

Sumir fingurbrjótarnir eru óskiljanlegir, svo sem Æsumálið. Ráðherrann vildi fyrst ekki leyfa köfun, en lét síðan brezkt fyrirtæki sjá um hana fyrir tæpar 30 milljónir króna. Hann svaraði ekki íslenzkum tilboðum um að taka skipið á land fyrir mun lægri upphæð.

Annað íslenzka tilboðið var áhættulaust fyrir ráðuneytið. Fyrirtækið vildi fá níu milljónir, þegar skipið væri komið úr kafi og síðan aðrar níu milljónir, þegar það væri komið á þurrt. Í staðinn kaus ráðherrann að kasta nærri tvöfalt hærri upphæð í sjóinn.

Rauður þráður er í öðru reiki ráðherrans. Þráðurinn felst í eindregnum stuðningi hans við þá sterku í þjóðfélaginu, einkum þá sem njóta einokunar. Þannig hefur hann staðið vörð um hagsmuni Flugleiða og Pósts & síma gegn hagsmunum almennings í landinu.

Engum ráðherra í ríkisstjórninni er eins illa við markaðslögmál nútímans og samgönguráðherra. Hann sýndi það áður sem landbúnaðarráðherra og sýnir það núna sem samgönguráðherra. Hann vill, að ríkið stjórni atvinnulífi þjóðarinnar í smáu sem stóru.

Reiki ráðherrans sýnir veikt þjóðskipulag, þar sem embættismenn standa ekki vörð um siði og reglur og þar sem kjósendur taka ekki afleiðingum gerða sinna.

Jónas Kristjánsson

DV

Merkilegt rannsóknarefni felst í aðdragandanum að innsetningu Guðrúnar Pétursdóttur, fyrrum forsetaframbjóðanda, í níunda sæti á lista Sjálfstæðisflokksins fyrir borgarstjórnarkosningarnar í Reykjavík í vor. Málið hefur tæpast enn verið upplýst í fjölmiðlum.

Spásagnir um innsetninguna hófust á umræðu um áttunda sæti listans, sem hlýtur eðli málsins samkvæmt að vera baráttusæti hans. Það skilur á milli feigs og ófeigs. Annar hvor framboðslistinn nær áttunda sætinu inn og verður þar með í meirihluta á næsta tímabili.

Eðlilegt hefði verið, að borgarstjóraefni flokksins, Árni Sigfússon færi í áttunda sætið. Þar með hefði hann brotið brýr að baki sér á sama hátt og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, sem skipar það sæti á Reykjavíkurlistanum. Hann hefði barizt við hana á jafnréttisgrundvelli.

Hins vegar er síður en svo nokkuð við það að athuga, að borgarstjóraefni sé í efsta sæti listans og leiði hann þannig í bókstaflegri merkingu. Það getur hins vegar verið vandamál fyrir borgarstjóraefnið, ef sá, sem skipar áttunda sætið er talinn hafa unnið kosninguna.

Ef Guðrún hefði farið í áttunda sætið og Sjálfstæðisflokkurinn mundi vinna sætið, teldist Guðrún vera sigurvegari kosninganna og eðlilegt borgarstjóraefni umfram Árna. En nú er hún komin í hversdagslegt níunda sæti listans og segist styðja Árna sem borgarstjóra.

Þar með fellur í bili söguskýringin um, að ráðandi öfl í flokknum séu búin að afskrifa möguleika Árna og telji líklegra að Guðrún geti keppt við ljómann af Ingibjörgu Sólrúnu. Svo er að sjá, sem það verði áfram hlutverk Árna að vera borinn saman við Ingibjörgu Sólrúnu.

Spurningin er þá sú, hvort einhver í efstu átta sætunum verði á næstu mánuðum fenginn til að veikjast eða hljóti einhvern þann starfa, sem geri honum ókleift að skipa sætið. Með slíkum hætti gæti Guðrún “óvart” komizt í áttunda sætið og söguskýringin endurvakizt.

Kremlólógía af slíku tagi hentar vel Sjálfstæðisflokknum, sem minnir að ýmsu leyti á kommúnistaflokk Sovétríkjanna sálugu. Mönnum er það minnisstætt, að Guðrún og Davíð Oddsson voru talin þurfa að hittast út af ráðgerðri innsetningu Guðrúnar á framboðslistann.

Guðrún og Davíð höfðu fyrir manna minni verið ósammála um ráðhúsið í Tjörninni. Svo virðist sem langrækni sé talin svo eðlileg í Sjálfstæðisflokknum, að frambjóðandi í áttunda eða níunda sæti þurfi sérstaka syndaaflausn og handayfirlagningu formannsins.

Brandaraferli af slíku tagi þekkist tæplega í venjulegum stjórnmálaflokkum. Það getur varla talizt heppilegt nesti inn í stjórnmál í borgaralegu fjölveldisþjóðfélagi, þar sem vald landsföðurins er ekki lengur talið vera runnið frá Guði, heldur frá almenningi.

Niðurstaða syndaaflausnarinnar var sú, að flokksformaðurinn lét það boð út ganga, að hann styddi framboð Guðrúnar. Í ljós kom hins vegar, að erfitt var að hrófla við frambjóðendum, sem höfðu fengið góðan stuðning í átta efstu sæti listans, einu sætin, sem máli skiptu.

Það hlýtur að teljast mikið haft fyrir litlu sæti að ganga á fund flokkspáfans til að fá syndaaflausn. Þar með tapast heiðursmerkið, sem felst í að vera verður langrækni af hálfu valdamanns. Og seint verður níunda sætið talið bæta stöðu kvenna á framboðslistanum.

Niðurstaðan er, að enn hefur ekki fundizt frambærileg skýring á fyrirferðarmiklu ferli, sem leiddi til innsetningar Guðrúnar í hversdagslegt níunda sæti listans.

Jónas Kristjánsson

DV