Auðlindagjaldsnefnd Verzlunarráðsins gat ekki reiknað skynsamlega, hvert ætti að vera auðlindagjald í sjávarútvegi, af því að hún sá ekki mikilvægasta lið dæmisins. Hún áttaði sig ekki á, að frjálsi markaðurinn hefur þegar ákveðið helztu forsendur útreikningsins.

Þeir, sem kaupa og selja kvóta, leigja hann eða taka á leigu, ákveða á frjálsum markaði, hvað rekstur sjávarútvegsins ber. Þeir, sem taka kvóta á leigu, þurfa að greiða leiguna af tekjum á leigutíma. Þeir, sem kaupa, þurfa að fjármagna kaupverðið af tekjum á afskriftatíma.

Skattur þessi er til, þótt hann renni ekki til ríkisins, heldur til þeirra, sem selja eða leigja kvóta. Þeir eru að selja eða leigja verðmæti, sem ríkið hefur búið til með því að setja á fót skömmtun á aðgangi að kvóta. Með skömmtun hefur ríkið gert fiskveiðar arðbærar.

Ef ríkið skammtaði ekki aðgang að auðlindinni, væru fiskistofnar meira eða minna úr sögunni. Sjávarútvegur væri fyrir löngu orðinn gjaldþrota. Það er eingöngu fyrir tilstilli skömmtunar ríkisins, að svo er ekki. Þannig hefur ríkið framleitt skattleggjanleg verðmæti.

Skatturinn er þegar greiddur, en rennur til rangra aðila. Hann rennur fyrst milli aðila í sjávarútvegi, síðan út úr sjávarútveginum og loks til útlanda. Hann verður skilnaðargóss og erfðagóss og endar síðan ævina í lystihúsum, sem menn kaupa sér við Karíbahaf.

Leiguverð kvóta sýnir í stórum dráttum, hvert er verðgildi skömmtunarkerfis ríkisins. Stundum getur það að vísu verið hærra en eðlilegt markaðsverð, af því að við vissar aðstæður getur það verið jaðarverð, það er að segja aukið arðsemi rekstrar, sem fyrir er.

Með því að taka söluverð kvóta inn í myndina og afskrifa það á hefðbundinn hátt, fæst annað mat á verðgildi skömmtunarkerfis ríkisins, sem getur í ýmsum tilvikum verið lægra en það, sem leiguverðið sýnir. Auðlindagjald ætti að taka tillit til þessa.

Með einföldum og auðreiknanlegum fyrirvörum af þessu tagi við einföld og auðreiknanleg reikningsdæmi er hægt að sjá, hvernig frjálsi markaðurinn verðleggur skömmtunarkerfi ríkisins. Þannig kemur verðgildi auðlindarinnar í ljós á náttúrulegan markaðshátt.

Með þessu er sagt, að stór hluti sjávarútvegsins greiðir nú þegar auðlindagjald, en að það renni bara í rangan vasa. Gjaldið hefur þegar verið ákveðið á frjálsum markaði, en rennur ekki í vasa þess, sem kom með skömmtun fiskveiða í veg fyrir hrun sjávarútvegs.

Það er því markleysa, þegar nefnd á vegum Verzlunarráðs er að reyna að meta, hvað sjávarútvegurinn beri hátt auðlindagjald ofan á það auðlindagjald, sem hann ber nú þegar. Málið felst ekki í meiri skattlagningu, heldur í að finna réttan viðtakanda auðlindagjalds.

Núverandi auðlindagjald er ávísun á misrétti og sporðaköst í þjóðfélaginu. Það leiðir til upplausnar í sjávarplássum, þegar kvótar eru seldir burt eða erfingjar ákveða að eyða ævinni við strendur Karíbahafs eða fela peningana í hendur mannvinarins Moons.

Ef auðlindagjaldið rennur til ríkisins, verður síður misrétti og upplausn. Peningarnir haldast líka miklu fremur inni í landinu og nýtast að nokkru til að halda uppi byggðastefnu. Þeir eiga einnig að geta dregið úr skattlagningarþörf ríkisins á öðrum sviðum.

Bezt er, að frjáls markaður ákveði auðlindagjald til ríkisins eins og hann ákveður nú kvótaverð. Rétt auðlindagjald finnst einfaldlega á opnum uppboðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Vörukerrur viðskiptavina við kassana í matvöruverzlunum á föstudögum benda margar hverjar ekki til, að innkaup séu vel grunduð á öllum bæjum. Í kerrunum ægir saman rándýru ruslfæði, tilbúnum verksmiðjuréttum, lituðu sykurvatni og alls óþörfu dóti.

Þetta vekur blendnar tilfinningar. Annars vegar er ánægjulegt, að þjóðin skuli vera orðin svo rík, að fjöldi manns getur verzlað í blindni. Hins vegar er eftirsjá í lífskjörunum, sem fara forgörðum, þegar þúsundkallarnir fjúka fyrir lítið í föstudagsinnkaupum.

Óþægilegust er vitundin um, að fólk kýs eins og það kaupir. Það heldur sig við mikið auglýstar vörur og tekur svo sem ekki neina afstöðu til innihaldsins. Töluverður hluti þjóðarinnar hagar sér eins og viljalaust rekald, hvort sem er við kjörkassa eða búðarkassa.

Framleiðendur vöru og þjónustu á borð við stjórnmál hafa náð vaxandi tökum á sölutækni, en varnargeta þeirra, sem standa handan kassans, hefur ekki aukizt að sama skapi. Enda er svo sem ekki krafizt menntunar og reynslu til að vera neytendur og kjósendur.

Í matvörubúðum eru framleiðendur farnir að kaupa hillupláss og staðsetningu í hillum. Þeir sjá jafnvel um að raða í hillurnar, sem þeir “eiga”. Það er ekki veltan, sem kallar á hillupláss og staðsetningu, heldur er það hilluplássið og staðsetningin, sem kallar á veltuna.

Innan um bílstjóra frá framleiðendum eru fulltrúar annarra matvörubúða að skrá verð, svo að tryggt sé, að búðirnar séu ekki að keppa í verði, heldur haldist á nokkurn veginn sama róli. Sárafáir matvörukaupmenn á Íslandi bjóða raunverulega samkeppni í vöruverði.

Á síðustu árum hafa verið slípaðar aðferðir til að fá fólk til að halda tryggð við tegundir vöru og þjónustu, framleiðendur og kaupmenn, burtséð frá því, hvernig verð og gæði þróast í umhverfinu. Þúsundir manna eru uppteknar af því að safna til tryggðarverðlauna.

Toppurinn á sölutækni nútímans felst í, að kaupendur eru fengnir til að ganga um stræti og torg skrýddir vörumerkjum, sem þeir kaupa dýrum dómum. Þannig fá framleiðendur og seljendur merkjavöru ókeypis auglýsingu ofan á yfirverðið, sem jafnan er á slíkri vöru.

Í gamla daga hafði vara og þjónusta innihald, sem leiddi til ímyndar hennar. Nú á tímum hefur ímyndin hins vegar öðlazt sjálfstætt líf án tillits til innihalds. Um ímyndina hefur risið fræðigrein, sem menntar markaðsfólk til að spila á veikar varnir neytenda.

Sameiginlegt einkenni neytenda og raunar kjósenda er, að þeir taka ekki saman höndum til varnar. Sumpart vita þeir ekki betur, sumpart nenna þeir ekkert að gera í málinu og sumpart eru lífskjör þeirra svo góð, að neyzluaðgát er ekki forgangsmál í lífi þeirra.

Smám saman er að verða til undirstétt viljalítils fólks, sem hefur sómasamlegar tekjur, en drepur frítímann við sjónvarps- og myndbandagláp, sykurvatn og snakkpoka. Þetta eru eins konar neyzluvélar, sem taka ekki sjálfstæðan þátt í lífinu í kringum sig.

Þessi stækkandi hópur bætist við þá, sem af öðrum og eldri ástæðum segja pass við lífinu. Samanlagt grefur þetta fólk undan markaðsþjóðfélaginu og lýðræðinu, því að meintar þarfir þess verða sífellt fyrirferðarmeiri í augum markaðsmanna í stjórnmálum og viðskiptum.

Ef skólakerfið kenndi borgaraleg fræði, þar sem nemendur ættu kost á að sjá gegnum ímyndir stjórnmála og annarrar söluvöru, mundi misvægið minnka.

Jónas Kristjánsson

DV

Erfitt en óhjákvæmilegt verður fyrir Íslendinga að taka þátt í niðurstöðu Kyoto-fundarins um takmörkun á losun efna, sem valda loftslagsbreytingum. Ef samkomulag verður, má búast við, að þjóðir mikilla utanríkisviðskipta eigi erfitt með að neita að taka þátt.

Loftslagsfræðingar deila minna en áður um áhrif efnalosunar á loftslagið. Hinir bjartsýnu í hópi þeirra telja, að hitinn muni hækka um tvö stig á næstu áratugum. Það dugar til að bræða ísþekjur, breyta hafstraumum og hækka yfirborð sjávar. Því þarf að grípa í taumana.

Gagnaðgerðir eru sérstaklega mikilvægar fyrir fiskveiðiþjóð í strandríki. Fiskigöngur tengjast mótum kaldra og heitra hafstrauma. Ef þeir færast til, getur ördeyða orðið á fengsælum fiskimiðum. Ennfremur spillast hafnir og mannvirki, ef sjór gengur á land.

Verkefni okkar á Kyoto-fundinum getur því ekki falizt í að fara undan í flæmingi með því að styðja metnaðarlítil markmið, frestanir og undanþágur. Við eigum hagsmuna okkar vegna að vera í hópi þeirra þjóða, sem lengst vilja ganga til að sporna gegn loftmengun.

Hingað til hafa aðgerðir okkar á þessum sviðum verið fremur ódýrar. Við höfum að mestu flutt notkun okkar á rafmagni, ljósum og hita yfir í tiltölulega vistvæna orkugjafa. Við eigum hins vegar eftir að fást við mengandi útblástur bíla, skipa og stóriðjuvera.

Áþreifanlegasta vandamálið er, að fyrirhuguð stóriðja á Íslandi mun auka loftmengun á Íslandi á sama tíma og við skuldbindum okkur til að minnka hana. Flestir eru sammála um, að ekki sé ástæða til að ætla, að Kyoto-fundurinn gefi okkur svigrúm til undanbragða.

Stóriðjusinnar verða annað hvort að leggja drauma sína að meira eða minna leyti til hliðar eða útvega stóriðju, sem ekki mengar. Ekki er nóg að semja reglur um mengunarvarnir, heldur sjá um að þær séu ekki þverbrotnar eins og í sóðaverinu á Grundartanga.

Önnur leið til að koma orku landsins í verð er að leiða hana í rafmagnskapli á hafsbotni til Evrópuríkja, sem tækju þá á sig stóriðjuvandræðin og kostnaðinn við þau. Þessi leið hefur lengi verið til umræðu og verður raunar álitlegri með hverju árinu, sem líður.

Á Kyoto-fundinum verður ekki stefnt að óbreyttum útblæstri mengandi lofttegunda, heldur beinlínis að minnkun. Evrópusambandið vill til dæmis minnka mengunina um 15% árin 1990­2010. Til þess að ná slíku marki, þurfum við að taka á fleiru en stóriðjunni.

Við komumst ekki hjá að gera dýrar ráðstafanir til að minnka mengun af völdum véla í bílum og skipum. Stjórnvöld verða að taka forustu á því sviði. Sennilega verður að taka upp koltvísýringsskatt, er renni til þeirra aðila, sem koma sínum málum á hreint.

Notkun vetnis sem eldsneytis í vélum skipa og bíla getur gerbreytt erfiðri stöðu Íslands. Tilraunir og rannsóknir á því sviði hafa gengið svo vel, að full ástæða er til að ætla, að vetni fari senn að verða hagkvæmur orkugjafi. Þar þurfum við að verða í fararbroddi.

Að svo miklu leyti sem vandkvæði verða á notkun vetnis í samgöngum á landi, þeim mun meiri ástæða er til að beina sjónum okkar að rafmagnsbílum og rafmagnssporbrautum. Fyrsta skrefið er að gefa slíkum tækjum afslátt af núgildandi innflutningsgjöldum.

Þetta eru ekki vandamál, heldur spennandi verkefni. Ef við viljum, getum við náð Kyoto-markmiðunum, hver sem þau verða. Og það er í okkar eigin þágu.

Jónas Kristjánsson

DV

Bandaríkjamenn náðu ekki samstöðu með fyrri bandamönnum um aðgerðir gegn stjórn Saddams Husseins Íraksforseta. Aðeins Bretar fylgdu þeim skilyrðislítið að málum, en aðrir bandamenn vildu friðsamlegri viðbrögð. Flestir vilja nú auka viðskipti við Írak.

Afleiðingin er, að Bandaríkjamenn treystu sér ekki til átaka að þessu sinni. Saddam Hussein vann enn einu sinni hálfa lotu í langvinnum þvergirðingi gegn tilraunum Sameinuðu þjóðanna til að framfylgja vopnahléssamningnum frá lokum Persaflóastríðsins.

Bandalagið gegn Saddam Hussein byrjaði að bila, þegar Bandaríkjamenn stóðu skyndilega upp í miðju Persaflóastríði, lýstu yfir sigri og flúðu heim. Þannig skildu þeir eftir Saddam Hussein ósigraðan og létu framtíðinni eftir að fást við óleysanleg vandræði.

Ekki dugir endalaust að beita viðskiptaþvingunum, sem greinilega losa ekki um veldistauma Saddams Husseins, heldur valda saklausum almenningi gegndarlausum hörmungum. Leið viðskiptaþvingana kemur ekki í staðinn fyrir úthald í alvörustyrjöld.

Fulltrúadeild Bandaríkjaþings varpaði handsprengju inn á fund öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna fyrir helgina, þegar stjórn Bandaríkjanna var að reyna að safna liði gegn Saddam Hussein. Deildin felldi greiðslu upp í skuld ríkisins við Sameinuðu þjóðirnar.

Bandaríkjamenn þurfa ekki að borga meira á mann til Sameinuðu þjóðanna en Vestur-Evrópumenn gera. Munurinn er sá, að hinir síðarnefndu greiða yfirleitt gjöld sín til samtakanna á réttum tíma, en Bandaríkjamenn eru orðnir meðal hinna allra skuldseigustu.

Það þýðir ekki í neinu samstarfi að reyna að skipa öðrum fyrir og rífa síðan kjaft, þegar á að fara að taka þátt í kostnaðinum við samstarfið. Þess vegna mun ákvörðun fulltrúadeildar Bandaríkjaþings flýta fyrir vaxandi einangrun Bandaríkjanna í umheiminum.

Við sjáum einangrunina vaxa á öðrum sviðum. Bandaríkjamenn neituðu að taka þátt í samkomulagi heimsbyggðarinnar um bann við jarðsprengjum. Þeir eru ekki fáanlegir til að taka á sig svipaðar byrðar af mengunarvörnum og Vestur-Evrópmenn vilja gera.

Einna alvarlegust er einangrun Bandaríkjanna af völdum öxulsins, er þeir hafa myndað með hryðjuverkaríkinu Ísrael, sem er orðið að illkynjuðu æxli í Miðausturlöndum. Bandaríkjamenn láta þennan tryllta bandamann sinn komast upp með nánast hvað sem er.

Svik Ísraels og Bandaríkjanna við Óslóarsamninginn um friðarferli í Palestínu magna andstöðu íslamskra þjóða og ríkja við Vesturlönd yfirleitt og Bandaríkin sérstaklega. Meðal annars hafa íslamskir bandamenn Vesturlanda úr Persaflóastríðinu snúið við blaðinu.

Það er heimssöguleg nauðsyn eftir lok kalda stríðsins að halda áfram friðarferli milli menningarheima og draga úr spennu milli Vesturlanda og ríkja Íslams. Öxull Bandaríkjanna og Ísraels hefur þveröfug áhrif. Hann magnar spennuna og mun leiða til átaka í framtíðinni.

Bandaríkjamenn geta ekki stjórnað heiminum í krafti peninga. Þeir segjast ekki einu sinni hafa ráð á að taka þátt í kostnaði við stækkun Atlantshafsbandalagsins. Þeir geta ekki lengur stjórnað í skjóli hervalds. Þeir flúðu frá Víetnam, Líbanon, Sómalíu og Írak.

Á innanlandsmarkaði bandarískra stjórnmála er einangrunin túlkuð sem vanþakklæti útlendinga. Viðbrögðin eru í stíl fulltrúadeildarinnar: Meiri einangrun.

Jónas Kristjánsson

DV

Enn eitt málið bættist við langa afbrotaskrá Pósts & síma fyrir helgina, þegar Samkeppnisráð úrskurðaði, að farsímatilboð fyrirtækisins til félagsmanna Félags íslenzkra bifreiðaeigenda fæli í sér misnotkun á markaðsráðandi stöðu fyrirtækisins á farsímamarkaði.

Póstur & sími er góðkunningi Samkeppnisstofnunar á sama hátt og raðglæpamenn eru kallaðir góðkunningjar lögreglunnar. Á fáum árum hefur hlaðizt upp fjölbreyttur afbrotaferill fyrirtækisins, þannig að Samkeppnisstofnun hefur hvað eftir annað gripið í taumana.

Fyrirtækið hefur á þessu árabili misnotað aðstöðu sína á fjölbreyttan hátt; í fjarskiptabúnaði, við innritun blaða og tímarita, í fjárhagslegu samkrulli rekstrarþátta, við notkun öryggisbúnaðar á símstöðvum, við póstdreifingu, í internetþjónustu og í læsingu gagnagrunns.

Ellefu sinnum hefur fyrirtækið verið kært fyrir Samkeppnisstofnun. Aldrei hefur verið úrskurðað því í hag. Níu sinnum hefur fallið úrskurður gegn fyrirtækinu. Breiðbandskæran er enn fyrir Samkeppnisráði og gjaldskrárhækkunin illræmda er alveg nýtt mál.

Stjórn Pósts & síma fundaði um stöðuna í lok síðustu viku og taldi sig finna, hvað væri að. Fyrirtækið ætti við ímyndarvanda að stríða. Laga þyrfti ímyndina, en ekkert var minnst á innihaldið. Þannig hefur fyrirtækið ekkert lært og engu gleymt á afbrotaferli sínum.

Ekki er hægt að reikna með, að fyrirtækið lagist neitt á næstunni. Þeir, sem ekkert hafa lært og engu hafa gleymt, hafa fengið traustsyfirlýsingu ráðherra og beiðni um að halda áfram störfum, svo að þeir geti fundið út, hvernig megi breyta ímynd með óbreyttu innihaldi.

Ríkisvaldið hefur klúðrað allri einkavæðingu sinni eins og hún leggur sig. Ekkert dæmi er til um, að einkavæðing ríkisstofnana hafi verið til góðs. En allt bendir til, að einkavæðing Pósts & síma verði hrikalegasta dæmið á öllum einkavæðingarferli ríkisins.

Stundum hefur ríkið einkavinavætt í stað þess að einkavæða. Það hefur látið gæludýr stjórnmálanna hafa ríkisfyrirtæki, þrátt fyrir hærri tilboð annarra. Oftast hefur ríkið þó einkavætt einokunina, þannig að meðferð hennar hefur orðið gráðugri en hún var hjá ríkinu.

Póstur & sími er dæmi um síðari aðferðina. Fyrsta verkið eftir einkavæðingu var að hækka laun forstjóranna og halda þeim leyndum. Síðan hefur öll rekstrarsaga fyrirtækisins falizt í tilraunum til að misnota varanlega og tímabundna einokunaraðstöðu.

Póstur & sími hefur fengið nokkurn veginn gefins ljósleiðara vegna viðskipta varnarliðsins og þarf því ekki að borga hann niður. Ljósleiðarinn gerir fyrirtækinu kleift að hafa símtöl á innanbæjarverði um allt land. Ástæðulaust var því að hækka innanbæjartaxta á móti.

Í Bandaríkjunum taka einkafyrirtæki í símaþjónustu ekki skrefagjald af fólki. Litið er svo á, að skrefakostnaður símkerfa nútímans sé nánast enginn, þegar búið er að greiða niður stofnkostnað. Hér á landi ætlar Póstur & sími hins vegar að lifa á skrefagjöldum.

Tómt mál er að tala um, að fyrirtækið eigi að skila ríkinu svo og svo miklum arði. Það hefur enga tilraun gert til að hagræða í rekstri. Það sér enga leið til arðsemi aðra en þá að hækka á viðskiptavinunum, þótt reynsla annarra sé, að meiri arður fáist af hagræðingu.

Ekki er nóg að slá af skrefahækkunum í kjölfar kastljóssins á innviði Pósts & síma. Sanngjarnt er, að skrefagjöld hækki alls ekki. Annað væri ósigur notenda.

Jónas Kristjánsson

DV

Útgefendur vildarkorta og fríkorta múta starfsmönnum stofnana og fyrirtækja til að gera óhagkvæm innkaup. Fólk flýgur til dæmis með Flugfélagi Íslands í stað Íslandsflugs og það flýgur á Sögu-farrými í stað almenns farrýmis til að afla sér persónulegra punkta.

Ekkert samband er milli þess, hver greiðir vöruna eða þjónustuna og hver fær punkta fyrir að kaupa hana eða nota. Þannig geta þeir, sem kaupa inn fyrir stofnanir og fyrirtæki, látið setja punktana á fríkort sitt. Sama er að segja um flugfarþega, sem ekki borga sjálfir.

Vegna andvaraleysis fjármálaráðuneytisins er ríkið stærsta fórnardýr mútukerfisins. Það lætur undir höfuð leggjast að semja við flugfélög um meðferð punktakerfa og annarra vildarmála og að neita viðskiptum við þá aðila, sem ekki vilja semja um málið.

Ríkið er einnig fórnardýr að því leyti, að punktarnir fara allir fram hjá skatti. Þetta eru tekjur, sem ekki eru taldar fram og eru því verðmætari fyrir mútuþegann en aðrar tegundir tekna. Ríkisskattstjóri er þó vaknaður af værum blundi og farinn að hugleiða málið.

Almenningur borgar líka fyrir mútukerfið. Það má til dæmis sjá af því, að Íslandsflug gafst upp á lágum fargjöldum, þegar farþegar vildu heldur láta borga fyrir sig dýr fargjöld til þess að fá vildarpunkta. Íslandsflug er því að ganga í Vildarklúbbinn og hækka fargjöld sín.

Þjóðfélagið í heild tapar á mútukerfinu. Til er alþjóðlegt hagfræðilögmál, sem segir, að beint samband sé milli spillingar og slæms gengis í efnahagsmálum. Mútukerfi soga til sín orku fólks og leiða þróun efnahagsmála og flæði peninga inn á óhagkvæmar brautir.

Með mútukerfi vildarkorta og fríkorta eru þar á ofan sett enn ein mörkin milli þeirra, sem aðstöðu hafa og hinna, sem hana hafa ekki. Múturnar eru á þann hátt illkynjað æxli í þjóðarlíkamanum og valda því, að minni samstaða er með þjóðinni en ella væri og vera þarf.

Mörkin eru líka sett milli hinna heiðvirðu, sem geta notað sér múturnar, en gera það ekki, og hinna, sem láta múta sér. Skilaboðin til þjóðarinnar eru þau, að það borgi sig ekki að vera heiðarlegur á Íslandi í lok 20. aldar. Heilsteyptur heiðarleiki sé sama og heimska.

Af öllum þessum ástæðum er brýn ástæða fyrir þjóðfélagið að skera upp meinsemd vildarkorta og fríkorta. Eyða þarf mútuþætti kortanna, skattleggja punktana og fjármagna neytendafræðslu um skuggahliðar fríðindaverzlunar og annarra bellibragða af þessu tagi.

Skattlagningin er einföldust. Hún fæst með því að skylda útgefendur punktakerfa til að senda skattstjórum skrár yfir úthlutaða punkta. Þetta þarf að gera með reglugerð nú þegar, svo að ráðamenn þjóðarinnar verði ekki sakaðir um hagsmunagæzlu fyrir mútugjafa.

Neytendafræðsla er fyrirbyggjandi langtímamál. Skýra þarf, hvernig vildarkort og fríkort eru angi víðtækra sjónhverfinga, sem í vaxandi mæli taka við af hefðbundnum og heiðarlegum magnafsláttum, sem byggjast á, að ódýrara er að selja mikið en lítið.

Að mútuþættinum má ráðast með því að gera kröfur um beint samband milli þess, sem raunverulega greiðir vöruna og þess, sem fær afsláttinn fyrir að kaupa hana. Það gerist með því að banna vildarkort og fríkort og benda í staðinn á leið hefðbundinna magnafslátta.

Vildarkortin og fríkortin eru ný og stórfelld meinsemd hér á landi. Þau fela í sér, að mútur læðast um þjóðfélagið, eitra það og grafa undan innviðum þess.

Jónas Kristjánsson

DV

Seðlabankinn fer í haustprédikun sinni að venju mildum höndum um stjórnendur íslenzkra efnahagsmála. Hann segir flest vera innan rammans, þenslu ekki óbærilega, halla ríkisrekstrar ekki óbærilegan og viðskiptahalla gagnvart útlöndum ekki óbærilegan.

Smám saman hafa menn vanizt að taka lítið mark á mati Seðlabankans á stöðu mála. Hann hefur áratugum saman reynzt vera hallur undir ríkisstjórnir hvers tíma. Hann hefur ekki sinnt aðhaldsskyldu sinni í þeim mæli, sem menn ætlast erlendis til af seðlabönkum.

Góðærið sparar ríkisstjórninni að halda vel á spöðunum og hylur veruleikann fyrir Seðlabankanum. Því eru litlar líkur á, að þjóðin komi úr góðærinu betur búin til að fást við verkefni mögru áranna, sem jafnan fylgja góðærum í sveifluþjóðfélagi á borð við okkar.

Skynsamlegt er að fleygja skýrslu Seðlabankans og meta heldur efnahagslegan og peningalegan árangur þjóðfélagsins út frá skilgreinanlegum markmiðum á borð við, hvort við nálgumst eða fjarlægjumst þau markmið, sem nágrannaríki okkar hafa sett sér.

Hvort sem við viljum eða viljum ekki taka þátt í evrópsku myntbandalagi, þá er okkur hollt að setja svipuð peningamarkmið og nágrannarnir. Því miður erum við að fjarlægjast skilyrðin á sama tíma og þjóðir Vestur-Evrópu eru smám saman að nálgast þau.

Fjárlagahalli og ríkisskuldir eru á sæmilegu róli hjá okkur, enda er hér beitt sömu brögðum og víða annars staðar að selja eigur ríkisins upp í afborganir og vexti af skuldum þess. Ríkið étur út eigur sínar og kallar það einkavæðingu til að gefa því hagfræðistimpil.

Verðbólga fer vaxandi hér á landi, úr 1,8% á þessu ári í 2,7% á því næsta. Það stafar af, að ríkið hirðir ekki um að grípa til aðgerða, sem komi í veg fyrir hækkun verðlags í kjölfar mikilla launahækkana. Hún situr með hendur í skauti og kennir öðrum um vandann.

Verðbólga hefur haldizt lág að undanförnu, af því að losað hefur verið um samkeppnishömlur. Frjálsari markaður spillir möguleikum fyrirtækja til að velta launahækkunum út í verðlagið í stað þess að hagræða rekstri sínum þannig, að hann melti hækkanirnar.

Ríkisvaldið á enn ónotuð ýmis tækifæri á þessu sviði. Verðlag ýmissa matvæla er óeðlilega hátt hér á landi vegna verndarstefnu í þágu landbúnaðarins. Lækkandi verð landbúnaðarafurða mundi vega upp á móti þenslu vegna launahækkana af völdum kjarasamninga.

Vextir haldast háir hér á landi á sama tíma og þeir fara lækkandi í nágrannalöndunum. Munurinn er núna talinn nema um og yfir 2%. Þetta er gífurleg skattlagning á fólk og fyrirtæki, sem stafar eingöngu af því að íslenzkar lánastofnanir eru ferlega illa reknar.

Í stað þess að stokka upp afdankaða stjórnmálagengið í bankastjórnum og bankaráðum hefur ríkisvaldið endurráðið alla gömlu sukkarana. Samt hafa þeir verið staðnir að því að brenna milljörðum í rekstraræfingum gæludýranna í pólitíska samtryggingarkerfinu.

Afdankaða stjórnmálagengið stjórnar líka Seðlabankanum. Þess vegna er bankinn mjúkmáll í haustskýrslu sinni, í stað þess að berja í borðið og segja: Niður með vaxtamun inn- og útlána! Og: Niður með samkeppnishindranir á innlendum markaði!

Þess í stað bullar bankinn í hefðbundnum stíl um að halda verði uppi vöxtum á þenslutíma og um líkur á að launakostnaði fyrirtækja verði velt út í verðlagið.

Jónas Kristjánsson

DV

Á landsfundi sínum um helgina nálgaðist Alþýðubandalagið lítt þau sjónarmið sem koma fram í nýrri stefnuskrá Grósku, sameiningarfélags vinstri manna. Samflotssigur Margrétar formanns hafði lítið sem ekkert málefnalegt innihald til að varða veginn.

Himinn og haf er milli sjónarmiðanna í stefnuskrá Grósku og samþykktanna á miðstjórnarfundi Alþýðuflokksins um helgina annars vegar og sjónarmiðanna á landsfundi Alþýðubandalagsins hins vegar. Þar náðist ekki einu sinni samkomulag um auðlindagjald.

Að vísu eru stuðningsmenn Margrétar formanns fjölmennari í nýrri miðstjórn Alþýðubandalagsins en í hinni gömlu. Ný miðstjórn getur reynzt formanninum gott jafnvægi gegn andsnúnum þingflokki þegar hún fer að vinna úr vandamálum sem vísað var til hennar.

Landsfundur Alþýðubandalagsins hlýtur þó að valda stuðningsfólki Grósku málefnalegum vonbrigðum. Á fundinum fór ekkert fyrir nýju hugmyndunum, sem eru kjarninn í stefnuskrá hennar og voru hugsaðar til að sameina kjósendur á vinstri væng stjórnmálanna.

Auðvitað er það umhugsunarefni, hversu erfitt Alþýðubandalagið á með að taka nýjum hugmyndum. Flokkurinn er enn að tuða um hernaðarbandalag, sem öll Austur-Evrópa heimtar að fá að ganga í, þar á meðal arftakaflokkar gömlu kommúnistaflokkanna.

Meðan öll Austur-Evrópa vill komast í Nató, er Alþýðubandalagið frosið fast. Meðan Gróska heimtar þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild að Evrópusambandinu, er Alþýðubandalagið hart á móti. Þannig fer lest heimsins hjá, án þess að bandalagið fáist til að hoppa upp í.

Helfrosin andstaða Alþýðubandalagsins við aðild að Atlantshafsbandalaginu og Evrópusambandinu er sömu ættar og getuleysi flokksins við að taka upp félagshyggjustefnu í auðlindamálum þjóðarinnar. Þessi viðhorf spegla ótta fortíðarfólks við ótrygga framtíð.

Af sama toga er runninn eindreginn stuðningur Alþýðubandalagsins við sem allra mest fjárútlát skattgreiðenda til varðveizlu hefðbundins landbúnaðar. Þótt þessi útgjöld lami getu ríkisins til félagslegra útgjalda vill Alþýðubandalagið auka þau sem mest má verða.

Alþýðubandalagið horfir máttvana á breytingarnar í kringum sig. Flokksmenn eru orðnir vanir ágjöf og telja undir niðri að heimur versnandi fari. Allt nýtt, sem rekur á fjörur taparanna, er fyrirfram talið grunsamlegt og hugsanlega lævíslegt tiltæki sigurvegaranna.

Þetta er það, sem stundum hefur verið kallaður vaðmálssósíalismi. Hann er svo sterkur í Alþýðubandalaginu, að flokkurinn getur ekki einu sinni tekið á landsfundi einarða afstöðu gegn framsali auðlinda þjóðarinnar í hendur fámennum hópi útgerðarmanna.

Alþýðubandalagið er yfirleitt andvígt breytingum á núverandi ástandi, hvert sem það er á hverjum tíma. Það óttast nýjar hugmyndir, sem það telur vera sprottnar af rótum ógnarvalds frjálshyggjunnar. Alþýðubandalagið er í rauninni rótgróið svartasta íhald.

Landsfundur Alþýðubandalagsins beygði sig fyrir hinu ytra byrði kröfunnar um sameiningu vinstri manna, en hafnaði innihaldi hennar. Með þessu er bandalagið að kaupa sér frið. Það er að reyna að mæta kröfum fólks, sem það á enga samleið með.

Vaðmálshyggja er ekki vinstri stefna og varðveizla sérhagsmuna er ekki jafnaðarstefna. Þess vegna á Alþýðubandalagið ekki samleið með biðlum sínum.

Jónas Kristjánsson

DV

Svonefnt jafnvægi í byggð landsins kostar skattgreiðendur rúmlega þrjátíu milljarða króna á hverju ári. Það eru um þrjú hundruð þúsund á ári á hvern íbúa landsbyggðarinnar. Þetta segja útreikningar, sem birtir hafa verið á vegum Aflvaka og Reykjavíkurborgar.

Deila má um, hvaða útgjaldaliðir eigi að teljast með í dæmum af þessu tagi. Til dæmis er ekki auðvelt að meta, hversu miklu dýrari á hvern mann vegagerð er í strjálbýli heldur en í þéttbýli. Aðrir liðir eru auðveldari, svo sem landbúnaður, Byggðasjóður og jöfnunargjöld.

Ekki þarf hins vegar að deila um, hvort byggðastefnan nær árangri. Fólk streymir frá dreifbýli til þéttbýlis og mest frá þeim landshlutum, sem mest njóta aðgerða til að koma á jafnvægi í byggð landsins. Fólk flýr unnvörpum frá Vestfjörðum, sem mests stuðnings njóta.

Athyglisvert er raunar, að meðaltekjur manna eru hæstar á Vestfjörðum og atvinna mest. Þar verður að kalla í útlendinga til að manna frystihúsin. Samt nam fólksflóttinn frá Vestfjörðum tæpum tólf prósentum frá miðjum síðasta áratug til miðs þessa áratugar.

Við vitum ekki, hvort byggðaröskun hefði orðið meiri, ef ekki hefði verið varið milljörðum króna á hverju ári til að stöðva hana. Verið getur, að tafið hafi verið fyrir þróuninni. En ekki er þó hægt að segja, að marktækur árangur hafi náðst með þessum fjáraustri.

Einnig verður að hafa í huga, að peningar, sem þjóðfélagið ver í vonlítið varnarstríð af þessu tagi, nýtast því ekki til sóknartækifæra á öðrum sviðum. Millifærslur til verndar fortíðinni draga úr getu þjóðarinnar til að fjármagna atvinnuvegi framtíðarinnar.

Hér í blaðinu hefur oft verið sagt, að raunveruleg byggðastefna eigi að miða að því, að byggð haldist í landinu yfirleitt. Vitlegra sé að verja fjármagni til að draga úr fólksflótta frá landinu heldur en að verja því til að draga úr flutningum fólks milli svæða á landinu.

Landið hefur smám saman verið að tapa fólki til umheimsins. Fleiri flytjast á brott af landinu en þeir, sem í staðinn koma. Á sama tíma og offramboð er á illa borguðum störfum við færiböndin, hrekst hálaunafólkið til útlanda, þar sem tækifærin eru meiri.

Það jafngildir náttúrulögmáli, að störf við landbúnað og færibönd af ýmsu tagi einkenna fátæku löndin í vaxandi mæli, meðan ríku löndin snúa sér að arðbærari verkefnum. Verndun starfa við landbúnað og færibönd felur í sér verndun fortíðar og fátæktar.

Hinn hefðbundni landbúnaður á Íslandi er þrautræddur vandi, sem flestir gera sér grein fyrir. Færri átta sig á þversögninni, sem felst í, að færibandaiðnaður sjávarplássanna sætir taprekstri á sama tíma og hann er ekki samkeppnishæfur í launum og vinnuskilyrðum.

Ísland hefur aldrei staðið og fallið með því, hvort byggð héldist á Hornströndum. Hún bara hvarf. Landið mun hins vegar standa og falla með því, hvort hér tekst að skipta nógu hratt yfir í atvinnutækifæri í greinum, sem eru í fararbroddi nýsköpunar í heiminum.

Í stað þess að verja þrjátíu milljörðum króna á hverju ári til jafnvægis í byggð landsins ætti þjóðfélagið að verja upphæðinni til að kenna færibandafólki frystihúsanna til dæmis á tölvur og styðja það til að flytja sig til svæða, þar sem hálaunagreinar hafa haslað sér völl.

Lífið í heiminum heldur áfram og breytingar gerast með vaxandi hraða. Þær þjóðir missa af lestinni, sem eru uppteknar af verndun fortíðar og fátæktar.

Jónas Kristjánsson

DV

Gróska styður auðlindagjald samkvæmt nýútkominni stefnuskrá. Orðalagið er almennt og nær yfir meira en fiskinn í sjónum. Hins vegar getur það varla talizt loðið. Ef samruni verður á vinstri væng stjórnmálanna, má ljóst vera, að auðlindagjald verði innan borðs.

Í stefnuskrám flokka er algengt að tala óljóst um viðkvæm ágreiningsefni, sem ganga þvert á hefðbundnar flokkslínur. Þannig segir Gróska pass í Evrópumálunum með því að hafa þá þægilegu skoðun eina á stefnuskrá, að þjóðaratkvæðagreiðsla verði um málið.

Það skýrir línur, þegar viðkvæm deilumál verða að flokksmálum. Auðlindagjald í sjávarútvegi hefur meira eða minna klofið alla flokka nema Alþýðuflokkinn og Bandalag jafnaðarmanna. Telja má þó líklegt, að allur þorri kjósenda Kvennalistans sé sama sinnis.

Framsóknarflokkurinn er kjarnaflokkur afsals auðlinda þjóðarinnar í hendur útgerðarfyrirtækjum. Með því að setja auðlindagjald á oddinn er Gróska að búa til áþreifanlegan mun á stefnu hins væntanlega vinstri flokks annars vegar og Framsóknar hins vegar.

Góð er þróun, sem skýrir línur. Hún auðveldar jaðarfólki flokka að flytjast milli þeirra. Steingrímur Sigfússon og aðrir stuðningsmenn núverandi kerfis geta farið yfir í Framsóknarflokkinn, þar sem þeir eiga heima, og aðrir komið í staðinn til baka úr Framsókn.

Sjálfstæðisflokkurinn er ekki í þessari mynd, þar sem stefnuskrár eru lítill þáttur í tilveru hans. Hann hefur þá skoðun á auðlindagjaldi eins og Evrópu, að Davíð eigi að sjá um það. Flokkurinn er eins og íþróttafélag, sem ræður þjálfara og liðsstjóra til að hugsa og stjórna.

Meðan Davíð er framsóknarmegin á götunni verður flokkur hans það líka. Þess vegna mun Sjálfstæðisflokkurinn í orði hafa loðið orðalag um skipan sjávarútvegs, en á borði styðja þá stefnu formanns Framsóknarflokksins, að útgerðarfyrirtæki skuli eiga auðlindina.

Þetta gefur Grósku tækifæri til að veiða í stuðningsmannaliði Sjálfstæðisflokksins. Þar eru margir sárlega ónægðir með núverandi kerfi og eiga þar á ofan erfitt með að sætta sig við, að einn hugsi fyrir alla. Alþýðuflokkurinn hefur stundum hrært í þessu liði.

Stefnuskrá Grósku bendir til, að hún vilji, að nýr flokkur taki við því hlutverki Alþýðuflokksins að vera skjól óánægðra sjálfstæðismanna. Skráin er margorð um einstaklingsfrelsi og aðra fagra hnappa, sem valda sjálfvirkum viðbrögðum meðal framtakssinna.

Auðlindagjald nýtur vaxandi stuðnings með þjóðinni. Velgengni Grósku í sameiningarmálum og veiðiskapur nýs flokks á miðum Sjálfstæðisflokksins getur markað þau þáttaskil, að þjálfarinn og liðsstjórinn vilji skipta um skoðun og mynda stjórn án Framsóknar.

Þessar hugleiðingar eru þeim annmarka háðar, að þær gera ráð fyrir, að Alþýðubandalagið snúist á sveif með sjónarmiðum Grósku í sjávarútvegsmálum. Slíkt er engan veginn öruggt, þótt þróunin hafi verið ör í þá áttina, meðal annars í landsbyggðarkjördæmum.

Línur Alþýðubandalagsins skýrast á landsfundinum, sem hefst í dag og stendur næstu daga. Þar verður tekizt á um stefnu Margrétar flokksformanns, sem styður málstað Grósku, og stefnu nokkurra þingmanna, sem vilja í stórum dráttum óbreytta stefnu.

Útspil Grósku þrýstir á Alþýðubandalagið og er mikilvægur áfangi í endurheimt auðlindar, sem stjórnmálamenn voru búnir að afsala í hendur útvalinna.

Jónas Kristjánsson

DV

Tilraun Pósts og síma til að hafa aukið fé af fólki var ekki stöðvuð af stjórnarmönnum fyrirtækisins, sem skipaðir eru af stjórnmálaflokkunum. Hún var hvorki stöðvuð af samgönguráðherra, sem studdi hana af kappi, né af viðskiptaráðherra, sem lét sér fátt um finnast.

Sem oftar var það forsætisráðherra, sem varð að taka fagráðherrann á beinið og segja honum, að svona geri maður ekki. Forsætisráðherra hefur enn einu sinni orðið að taka að sér að segja ráðherrum sínum, hvað fólk sé að hugsa fyrir utan fílabeinsturninn þeirra.

Minnisstæðast við snöggan bardaga þjóðar og einokunarfyrirtækis var óskammfeilni aðstandenda hækkunarinnar og hroki þeirra, þegar á hólminn var komið í fjölmiðlum. Búast má því við, að í skjóli einokunar verði leitað annars lags til að hafa fé af fólki.

Blaðurfulltrúi Pósts og síma hrósaði opinberlega happi yfir því, að fjölmiðlar hefðu ekki forsendur til að vefengja lygar fyrirtækisins, þar sem það neitaði að láta af hendi útreikninga að baki hækkunar á símgjöldum á þeim forsendum, að þeir væru viðskiptaleyndarmál.

Fulltrúinn gerðist um leið gamansamur og sagði, að menn yrðu bara að trúa Pósti og síma. Það var auðvitað það síðasta, sem mönnum datt í hug. Utan einokunarkerfisins gengu menn réttilega að því sem vísu, að talsmenn Pósts og síma færu jafnan með rangt mál.

Ekki er hægt að bera viðskiptaleynd einokunarfyrirtækis saman við viðskiptaleynd fyrirtækja á samkeppnismarkaði. Póstur og sími var enn einu sinni að hækka gjöld í skjóli einokunar og gat ekki vikizt undan því að leyfa þjóðinni að skoða útreikningana að baki.

Hroki blaðurfulltrúans og forstjóra hans var til þess fallinn að hella olíu á eldinn. Fólk fékk innsýn í hugarfarið að baki hækkunarinnar og því líkaði ekki það, sem þar sást. Seinþreyttir til vandræða streymdu menn meira að segja á útifund til að mótmæla.

Póstur og sími hafði hækkað venjuleg símgjöld hvað eftir annað undanfarin misseri til þess að mjólka einokunarmarkaðinn og afla þannig fjár til að taka upp óheiðarlega samkeppni á öðrum sviðum. Þetta er vel þekkt fyrirbæri í hinum séríslenzka einokunarbransa.

Yfirmenn Pósts og síma töldu samgönguráðherra trú um, að í Eyjafirði græddu menn á hækkuninni, þótt menn töpuðu á henni í Reykjavík. Ráðherranum finnast slíkar fréttir jafnan góðar, en þær voru að þessu sinni rangar. Eyfirðingar vissu, að þeir töpuðu líka.

Halldór Blöndal ráðherra hefur alltaf stutt einokun gegn samkeppni. Í hans augum táknar einkavæðing, að ríkisfyrirtæki geti leikið lausum hala í skjóli einokunaraðstöðu. Hann ber ábyrgð á að hafa leyft Pósti og síma að ganga berserksgang í verðhækkunum.

Gegn slíkri framsóknarhyggju frá kreppuárunum höfum við mesta vörn í samningum okkar við fjölþjóðlegar stofnanir um viðskiptafrelsi. Einkum hefur ráðið úrslitum aðild okkar að Evrópska efnahagssvæðinu, sem færir okkur mola af frelsisborði Evrópusambandsins.

Samkvæmt reglum, sem við höfum játazt undir, verða ráðamenn þjóðarinnar að sætta sig við, að frelsi sé aukið í viðskiptum. Þannig munu erlend símafélög vonandi hasla sér völl á svipaðan hátt og útlent bílatryggingafélag hefur þegar sparað þjóðinni hundruð milljóna.

Þá mun Pósti og síma hefnast fyrir að búa sig rangt undir framtíðina. Í stað þess að hagræða í rekstri ákvað fyrirtækið að mjólka aðstöðuna meðan sætt væri.

Jónas Kristjánsson

DV

Undralyfin hafa lengi fylgt trúgjörnu mannkyni. Fólk tekur fegins hendi einföldum lausnum á flóknum vandamálum. Einna fyrirferðarmesti flokkur einfaldra lausna er trúin á, að til séu undursamleg lyf, sem virki eins og töfrasproti gegn þrálátum heilsubresti.

Offita er orðin að bezta markaði undralyfja. Lífshættir nútímans stuðla að offitu, en fegurðarmat nútímans krefst hins gagnstæða. Spennan milli raunveruleika offitunnar og ímyndar spengileikans reynist mörgum óbærileg. Þeir sjá ekki aðra leið en undralyfin.

Sumpart felst vandinn í, að sumar algengustu fæðutegundir nútímans eru fitandi. Sumpart felst hann í, að enn algengari fæðutegundir virka eins og fíkniefni á heilabúið og framkalla þar þörf fyrir meiri neyzlu. Sykur magnar virkni sæluboðefnis í heilanum.

Fólk missir tök á mataræði sínu, rétt eins og fíkniefnaneytendur missa tök á neyzlu sinni. Það getur ekki hætt að borða, þótt það hafi þegar innbyrt meira en gæfulegt má telja. Þetta eru fæðufíklarnir, sem árangurslaust reyna hverja megrunarleiðina á fætur annarri.

Fólki reynist um megn að fara flóknu leiðina, sem er gamalkunn og áhrifamikil. Hún felst í að strika yfir viðbættan sykur og önnur lystaukandi fíkniefni í fæðunni, borða hóflegt magn á matmálstímum og borða ekki milli mála. Þetta er auðvitað hægara sagt en gert.

Í þeirri stöðu koma undralyf á borð við Herbalife eins og sending af himnum ofan. Sumir ná tímabundnum árangri með því að draga matarneyzlu sína niður í þúsund hitaeiningar á dag. Á þessu sæluskeiði vitna þeir í auglýsingum um undursamleg áhrif lyfsins.

Herbalife hefur verið í sviðsljósinu að undanförnu. Það er dýr vara með vafasömu innihaldi, sem seld er á sama hátt og fíkniefni. Menn fjármagna neyzlu sína með því að gerast sölumenn vörunnar. Úr þessu verður píramídakerfi, sem krefst stöðugrar útþenslu.

Bandaríska fjármálaritið Forbes spáði nýlega illa fyrir Herbalife, af því að framboðið á aulum í heiminum væri takmarkað. Fyrr eða síðar kæmist fólk að því, að verið væri að blekkja það. Þá yrði fyrirtækið að finna nýja markaði í öðrum heimshornum eða hrynja ella.

Í Frakklandi hefur salan á Herbalife hrapað úr 97 milljónum dollara árið 1993 niður í 12 milljónir dollara árið 1996. Í Þýzkalandi hefur salan hrapað á þessum tíma úr 196 milljónum dollara niður í 54 milljónir dollara. Af ýmsum slíkum ástæðum riðar fyrirtækið til falls.

Fyrrverandi starfsfólk Herbalife hefur sakað fyrirtækið um að reyna að semja við rússnesku mafíuna um að komast inn á fíkniefnamarkaðinn þar eystra. Það er einnig að reyna að koma sér fyrir í þriðja heiminum og er jafnvel farið að skjóta upp kollinum á Íslandi.

Ekki bætir úr skák, að heilbrigðisyfirvöld eru farin að elta Herbalife uppi. Í Bandaríkjunum hafa verið settar reglugerðir, sem takmarka notkun þess. Í Evrópu er hreinlega sums staðar farið að banna vöruna. Einnig hér á landi eru heilbrigðisyfirvöld farin að kanna málið.

Herbalife er bóla, sem rís og hjaðnar. Markaðurinn fyrir slík undralyf heldur samt áfram að vera til. Nútíminn er þess eðlis, að þeim fjölgar alltaf, sem misst hafa stjórn á mataræði sínu. Í hópi fæðufíkla eru alltaf einhverjir, sem taka fegins hendi hverri nýrri bólu.

Draumur ævintýranna um áhrifamikinn sprota töframannsins er ekki liðinn. Á miðri tækniöld væntir fólk þess enn, að Jón Óttar breyti því úr froski í prins.

Jónas Kristjánsson

DV

Nefnd um ný lífeyrislög náði vondu samkomulagi um helgina. Frumvarpið, sem kemur frá henni, gætir fyrst og fremst rótgróinna hagsmuna lífeyrissjóðanna. Það hrindir ekki af stað þeirri samkeppni, sem þarf að vera milli sjóða til þess að þeir nái árangri í rekstri.

Það eina góða við samkomulagið er, að það varðveitir þá meginhugsun gamla kerfisins, að lífeyrir veiti sameiginlega tryggingavernd, hvort sem menn eiga stutt eða langt ævikvöld og hvort sem þeir verða öryrkjar eða ekki. Upp að vissu marki gildir þessi hugsun áfram.

Þegar náð hefur verið greiðslustigi, sem felur í sér rétt til lágmarkslífeyris upp á 56% af launum, geta lífeyrissjóðir boðið félagsmönnum fjölbreyttari lífeyri fyrir þær iðgjaldagreiðslur, sem umfram eru. Sá lífeyrir getur verið í séreignaformi, sem hefur rutt sér til rúms.

Frumvarpið gerir hins vegar fólki ekki kleift að velja milli lífeyrissjóða. Hver sjóður mun áfram einoka sína stétt. Þannig geta sjóðir starfað áfram, þótt þeir hafi langtum lakari ávöxtun og langtum hærri rekstrarkostnað en aðrir sjóðir. Fólk getur ekki flutt sig annað.

Meðalávöxtun sjóða er misjöfn. Lakastur er Eftirlaunasjóður starfsmanna Útvegsbankans, sem nær 3% ávöxtun. Beztur er Lífeyrissjóðurinn Hlíf, sem nær 9,7% ávöxtun. Hann er rúmlega þrisvar sinnum betri en hinn. Svona munur þrífst eingöngu í lénsherrakerfi.

Athyglisvert er, að stórir sjóðir, sem eru áberandi í þjóðfélaginu og eru stundum taldir hafa staðið sig vel, hafa aðeins náð meðaltalsárangri í ávöxtun. Þannig er Lífeyrissjóður verzlunarmanna í miðjum hópi með 6,9% ávöxtun og ætti að geta staðið sig betur.

Munurinn á rekstrarkostnaði er enn hrikalegri. Lífeyrissjóður framreiðslumanna er einna lakastur. Hann ver 17% af tekjum sínum í rekstrarkostnað. Einna beztur er Eftirlaunasjóður starfsmanna Búnaðarbankans, sem ver aðeins 0,7% tekna sinna í rekstrarkostnað.

Athyglisvert er, að stórir sjóðir, sem ættu í skjóli stærðar sinnar og starfslengdar að hafa lágt hlutfall rekstrarkostnaðar, sigla raunar í miðjum flokki sjóðanna. Þannig ver áðurnefndur Lífeyrissjóður verzlunarmanna 2,6% af tekjum sínum í rekstrarkostnað

Lífeyrir okkar ætti auðvitað að safnast upp í sjóðum, sem finna góða ávöxtun sparifjár og hafa lítinn rekstrarkostnað. Eftirlaun mundu stórhækka, ef þau væru fremur ávöxtuð í sjóðum, sem eru á 8­10% ávöxtunarbili, heldur en í þeim, sem eru á 3­6% ávöxtunarbili.

Ef fólk gæti valið milli sjóða, mundu lélegu sjóðirnar skyndilega vakna til lífsins og bæta stöðu sína til að halda viðskiptavinum. Þannig vinna markaðslögmálin að hagsbótum allra, sem fá aðgang að þeim. En lífeyrisnefndin neitar okkur um slíkan aðgang.

Birting samanburðartalna, sem sýna misjafnan árangur sjóðastjóra, kemur að nokkru gagni, en takmörkuðu. Sjóðfélagar í lélegum sjóðum geta látið gremju sína bitna á sjóðstjórnarmönnum, en þeir geta ekki greitt atkvæði með því að færa sig annað.

Nefndarmönnum lífeyrisfrumvarpsins var kunnugt um hinn hrikalega mun lífeyrissjóðanna, þegar þeir ákváðu að standa vörð um lénsskipulagið, sem er forsenda lélegs árangurs sumra sjóða. Samt ákváðu þeir að vernda rótgróna hagsmuni skussanna við stjórnvölinn.

Nefndin hafði tækifæri til að spara þjóðinni mikið fé og afla henni mikils fjár. Hún lét tækifærið renna sér úr greipum. Hún náði málamiðlun um lénsherrahag.

Jónas Kristjánsson

DV

Breytingar á gjaldskrá símans verða notaðar til að afla símanum meiri tekna. Það er eins konar náttúrulögmál, sem hefur haldizt óbreytt í manna minnum. Ríkisfyrirtæki, sem ekki þurfa að stunda samkeppni, breyta gjaldskrám á þann hátt, að það auki tekjurnar.

Síðan ímyndarfræðin hélt innreið sína í rekstur slíkra fyrirtækja, er þess jafnan gætt að hafa eitthvert girnilegt agn á króknum. Að þessu sinni felst það í sameiningu landsins í eitt gjaldsvæði. Það felur í sér, að ódýrara verður en áður að hringja milli landshluta.

Í fámennum landshlutum, þar sem menn þurfa mikið að sækja út fyrir landshlutann, getur þetta leitt til lækkunar símreikninga. Hafa verður þó í huga, að mikið af slíkum símtölum er á grænum númerum og dragast því frá símtölum milli svæða í slíkum samanburði.

Ef samtöl innan svæðis eru lögð á aðra vogarskálina og á hina samtöl utan svæðis önnur en við græn númer, má reikna með, að allur þorri landsmanna muni greiða hærri símreikninga eftir breytinguna. Það er einmitt markmiðið að baki faguryrða um eitt gjaldsvæði.

Samtöl við útlönd verða ódýrari en áður. Hins vegar verða samskipti á netinu dýrari, því að innansvæðislínan vegur þyngra en áður. Þannig hyggst einokunarfyrirtækið ná sér í meira fé út úr nýrri samskiptatækni, sem var farin að ryðja sér til rúms hér á landi.

Við erum orðin kunnug uppstokkunum á gjaldskrám. Þær hafa einkennt einokunarfyrirtæki hins opinbera, svo sem á sviði rafmagns- og hitaveitna. Venjulega er farið hóflegar í sakirnar en síminn gerir nú, enda hafa slíkar breytingar verið háðar pólitísku aðhaldi.

Með breytingu símans úr einokunarstofnun í einokunarfyrirtæki hafa brostið fjötrar, sem áður héldu verðhækkunum í skefjum. Niðurstaðan verður fyrirbæri, sem sameinar verstu galla ríkiseinokunarfyrirtækja og fáokunarfyrirtækja á samkeppnismarkaði.

Með því að hækka gjaldskrár á sviðum, þar sem stofnunin nýtur einokunar, getur hún millifært tekjur í bókhaldi og aflað sér gífurlegs fjár til að halda uppi óheiðarlegri samkeppni við venjuleg einkafyrirtæki á þeim sviðum, þar sem samkeppni fær að ríkja.

Þannig haslar síminn sér völl í netþjónustu og fjölmiðlun í samkeppni við aðra aðila og notar til þess fjármagn, sem streymir stríðum straumum úr einokunarþætti starfseminnar. Þannig fór Mjólkusamsalan á sínum tíma út í brauðgerð og blöndun ávaxtasafa.

Hugsjón einkavæðingar hefur gersamlega úrkynjast hér á landi. Ein þekktasta birtingarmynd hennar er, að tiltölulega mildum ríkisfyrirtækjum er breytt í harðskeytt einokunarfyrirtæki, sem ráðast inn á samkeppnismarkaðinn í skjóli verndaðra einokunartekna.

Hin birtingarmynd einkavæðingarinnar er rússneska afbrigðið, það er að segja einkavinavæðingin, sem felst í, að opinber fyrirtæki eru afhent gæludýrum kerfisins, jafnvel þótt aðrir aðilar bjóði betur. Dæmi um það var salan á síldar- og fiskimjölsverksmiðjum ríkisins.

Segja má, að þessar tvær leiðir séu afbrigði sömu leiðar. Annars vegar eru stofnanirnar afhentar ytri gæludýrum úti í bæ og hins vegar eru þær afhentar innri gæludýrum, það er að segja forstjórahópi, sem notar tækifærið til að margfalda laun sín í kyrrþey.

Gjaldskrárbreyting símans er dæmigerð séríslenzk afurð einkavæðingarinnar. Með sjónhverfingu er settur fagur stimpill á stórfellda hækkun á verði símaþjónustu.

Jónas Kristjánsson

DV

Horfur á vinstra samfloti hafa heldur vaxið með haustinu eftir vinsamlega meðferð framkvæmdastjórnar Alþýðubandalagsins á málinu í upphafi þessa mánaðar. Má búast við, að jákvætt verði tekið í þetta umdeilda mál á landsfundi bandalagsins í næsta mánuði.

Komið hefur í ljós, að andstaðan er fyrst og fremst í þingflokki bandalagsins. Sú andstaða var ítrekuð í síðustu viku á sameiginlegum fundi þingflokks og framkvæmdastjórnar. Talið er, að einungis þrír eða fjórir þingmenn bandalagsins séu fylgjandi samfylkingu.

Hafa verður í huga, að þingflokkurinn er afar sterkt afl, skipað fólki, sem meira eða minna á sín kjördæmi. Þingmenn bandalagsins eru eins og margir fleiri þingmenn meira gefnir fyrir að gæta meintra hagsmuna úr héraði en að gæta málefnahagsmuna flokksins.

Sem dæmi má nefna Steingrím Sigfússon, sem er einn harðasti stuðningsmaður kvótakerfisins og afsals auðlinda hafsins í hendur útgerðarmanna. Um önnur mál má segja, að hann sé í þeim öllum á þveröfugri skoðun við sjónarmið hins flokksins, Alþýðuflokksins.

Það léttir málið í þessari umferð, að sveitarstjórnarkosningar eru í aðsigi á vori komanda, en ekki alþingiskosningar. Málefna- og hagsmunaágreiningur, sem einkennir þingstörf, skiptir minna máli í sveitarstjórnum, þar sem tæknileg og lítt pólitísk atriði vega þyngst.

Þess vegna er sveitarstjórnarlið Alþýðuflokks og Alþýðubandalags víða komið fram úr þjóðmálafólki sömu flokka. Í flestum stórum bæjum landsins er búizt við sameiginlegu framboði, sums staðar með Framsóknarflokknum og annars staðar hugsanlega án hans.

Það flækir málið, að í senn er verið að tala um vinstra samflot með Framsóknarflokknum að hætti Reykjavíkurlistans, ýmist með eða án Kvennalistans, og svokallað A-samstarf, þar sem Framsóknarflokkurinn er ekki með í spilinu og sums staðar ekki Kvennalistinn heldur.

Skilaboðin inn í framtíðina til næstu alþingiskosninga að hálfu öðru ári liðnu væru ákveðnari, ef samstarfslínurnar væru ekki svona fjölbreyttar í undirbúningi sveitarstjórnarkosninganna. En þetta endurspeglar, að tengingar í grasrótinni eru með ýmsum hætti.

Þar sem Framsóknarflokkurinn er ekki með í vinstra samfloti, mun hann í langflestum tilvikum mynda meirihluta í hina áttina, ef hann er í aðstöðu til að vega salt milli tveggja vængja. Hann gerir það bara til að sýna fram á, að án sinnar aðildar sé samflotið marklaust.

Varla fer framhjá neinum, að Framsóknarflokkurinn er ekki minna hamingjusamur í landsstjórninni með Sjálfstæðisflokknum en hann er í borgarstjórn Reykjavíkur með vinstri flokkunum. Framsóknarflokkurinn er ævinlega hamingjusamur í stjórnaraðstöðu.

Í landsmálum er styttra frá Framsóknarflokknum yfir lækinn til Sjálfstæðisflokksins en yfir jökulfljótið til Alþýðuflokksins. Alþýðubandalagið er framsóknarmegin þessa jökulfljóts. Allt þetta má greinilega og hversdagslega sjá af framgöngu manna á alþingi.

A-samstarf á landsvísu á langt í land og enn frekar vinstra samstarf yfirleitt. Á landsvísu er auðveldara að samfylkja Framsóknarflokknum og Sjálfstæðisflokknum, heldur en Alþýðuflokknum og Alþýðubandalaginu. Þetta er bara það, sem allir sjá, sem sjá vilja.

Raunar kemst ekki hreyfing á samflot í þingkosningum fyrr en menn geta farið að meta, hvernig léttu æfingarnar í sveitarstjórnarkosningunum hafa tekizt eða ekki.

Jónas Kristjánsson

DV