Byggðastefnuþingmenn fjárlaganefndar Alþingis komust í feitt, er þeir áttuðu sig á, að þeir gætu notað væntanlegar orku- og stóriðjuframkvæmdir til að skera niður opinberar vegaframkvæmdir á höfuðborgarsvæðinu, þótt þær séu arðbærustu kostir fjárlaganefndar.

Frestað verður að ljúka breikkun Ártúnsbrekku og brúar í Elliðaárdal. Frestað verður tvöföldun Reykjanesbrautar milli Reykjavíkur og Hafnarfjarðar. Í skjóli þessara ákvarðana telur nefndin sig hafa auðfengna peninga til að halda uppi spottaframkvæmdum úti um allt.

Íbúar höfuðborgarsvæðisins hafa ekki beðið um orku- og stóriðjuframkvæmdirnar, sem hafðar eru að blóraböggli ákvarðana fjárlaganefndar. Miðað við íbúafjölda auka þær fyrst og fremst atvinnu á Vesturlandi og Suðurlandi, en minna í Reykjavík og Reykjaneskjördæmi.

Veigamikið hlutverk fjárveitingavalds hins opinbera er að framleiða atvinnu í þeim kjördæmum, sem telja sig hlunnfarin af sagnfræðilegri þróun, flótta fólks úr strjálbýli til þéttbýlis. Um þetta hlutverk hefur verið búin til byggðastefna, sem jafngildir trúarbrögðum.

Afleiðing stefnunnar sést í lítið notuðum höfnum, lítið notuðum vegum, lítið notuðum skólum og lítið notuðum sjúkrahúsum, á meðan raunveruleg samgöngumál, menntamál og heilbrigðismál þjóðarinnar eru í ólestri og verða samkvæmt fjárlögum áfram í ólestri.

Samkvæmt þessari stefnu er framkvæmdin sjálf ekki minna virði en reksturinn, sem fylgir á eftir. Oft er meira verið að sækjast eftir byggingaframkvæmdum en þjónustunni, sem framkvæmdirnar eiga að gera kleifa. Þetta sést bezt í spottastefnu varanlegrar vegagerðar.

Milli Vegagerðarinnar og byggðastefnumanna Alþingis og ríkisstjórnar er samsæri um, að varanleg vegagerð skuli unnin í svo litlum spottum, þriggja til sjö kílómetra, að heimamenn geti keppt um verkið við stóru fyrirtækin, sem mörg koma af höfuðborgarsvæðinu.

Ef samgönguhagsmunir einir réðu ferðinni, mundu byggðastefnumenn sjá, að margfalt lengri og færri spottar mundu skila lengri vegum fyrir sama fé. Af því að framkvæmdahagsmunirnir eru brýnir, láta menn þá ganga fyrir hinum varanlegri byggðahagsmunum.

Þetta kerfi er við lýði, af því að þingmenn Reykjavíkur og Reykjaneskjördæmis styðja það. Þeir kveina að vísu stundum, sérstaklega heima í héraði, þegar kjósendur eru nálægir, en á Alþingi rétta þeir upp höndina til samþykkis, þegar byggðastefnumálin eru afgreidd.

Nánast allir, ef ekki allir stjórnmálaflokkar bera ábyrgð á stefnunni, sem nú hefur leitt til frestunar fjárlaganefndar á brýnum og arðbærum verkefnum á höfuðborgarsvæðinu, svo að heimamenn úti um land geti haft trygga atvinnu af spottagerð í heimahögum.

Fjárlaganefnd Alþingis er einn helzti leikvöllur byggðastefnunnar. Þar er í einstökum atriðum gengið frá, hvernig sparaðar séu framkvæmdir og rekstur á Reykjavíkursvæðinu, svo að halda megi uppi framkvæmdum og rekstri á landsbyggðinni.

Þegar fjárlaganefnd kemst að niðurstöðu, er nánast formsatriði, að Alþingi fellst á hana. Gildir þá einu, hvaða meirihluti er hverju sinni í nefndinni og á Alþingi. Útkoman er alltaf sama byggðastefnan, af því að hún er rekin af öllum núverandi stjórnmálaflokkum.

Kjósendur á höfuðborgarsvæðinu þurfa einhvern tíma að svara spurningunni um, hvort flokkarnir séu færir um að gæta hagsmuna þeirra til jafns við aðra.

Jónas Kristjánsson

DV

Vestrænt lýðræði og markaðshyggja er svo einráð hugmyndafræði í heiminum um þessar mundir, að fræðimenn eru farnir að skrifa um endalok mannkynssögunnar. Við séum komnir svo nálægt leiðarenda í þjóðfélagslegum efnum, að fleiri kúvendingar verði ekki.

Sigur vestræns lýðræðis og markaðshyggju yfir austrænum kommúnisma er alger. Hugmyndakerfin tvö stefndu að sama marki eftir misjöfnum leiðum. Þegar annað hrundi, en hitt stóð föstum fótum, voru engin þriðju markmið til að taka við af kommúnismanum.

Hvarf spennunnar milli austurs og vesturs hefur leitt til skorts á óvinum, sem vestrænt lýðræði og markaðshyggja geti borið sig saman við og þannig öðlast nýja spennu til að sameinast um. Helzt er það heimur íslams, sem hefur sýnt burði til að leika þetta hlutverk.

Þótt íslam sé trú og sumpart trúarofstæki, er ekki fólgin í henni neitt umtalsvert viðnám gegn vestrænum hugmyndum. Mestallt daglegt líf múslíma er í vestrænum brautum og öll tækniþróun íslamskra ríkja er vestræn í stóru og smáu. Viðnám íslams stendur völtum fótum.

Á síðustu árum hafa risið hugmyndir um allt annars konar viðnám arftaka Konfúsíusar í Kína og líklega enn frekar í Singapúr. Þar er talað um, að til sé austræn hugsun, sem muni ná gífurlegum efnahagsárangri án þess að taka trú á vestrænt lýðræðiskerfi.

Of lítil reynsla er komin á þessa hugmyndafræði. En hætt er við, að hún veðrist illa, þegar og ef kínverskir ráðamenn vilja takast á við víðtækan skort á trausti milli manna, útbreidda spillingu og lélega sjálfsvirðingu þeirra, sem verða að lifa í tvískinnungi kerfisins.

Hin nýja Konfúsíusarstefna er alls óskyld velgengni Japana í nútímanum. Þar í landi hefur vestrænt lýðræði og markaðsbúskapur hvort tveggja verið tekið upp í heilu lagi og engar alvarlegar hugmyndir hafðar uppi um, að til séu eins konar austræn gildi, sem henti betur.

Hvorki Konfúsíus né Múhameð geta tekið við af Marx og Lenín. Vestrænu lýðræði stafar ekki önnur ógn að utan en sú, sem hópar skæruliða gefa tilefni til. Hryðjuverk verða framin í vestrænum borgum, en þau raska ekki heimsyfirráðum vestrænnar hugmyndafræði.

Hættan kemur fremur að innan. Vestrænt lýðræði getur glutrazt af innri orsökum. Það getur hrunið af óhóflegri félagshyggju, óhóflegri gróðahyggju eða óhóflegum sofandahætti almennings eftir áratuga neyzlustefnu og notkun deyfilyfja á borð við sjónvarp.

Ríki Norður- og Vestur-Evrópu eru byrjuð að takast á við óhóflega félagshyggju, sem hefur sligað sameiginlega sjóði þjóðanna og aukið atvinnuleysi. Flest bendir til, að smám saman finnist leiðir til að hafa hemil á opinberum útgjöldum og hömlum á frjálsri atvinnutilfærslu.

Bandaríkjunum hefur ekki tekizt eins vel að ná tökum á óheftri gróðahyggju og þeirri sundurtætingu þjóðfélagsins, sem henni fylgir. Sjálfsvirðing hrynur og miðborgir breytast í félagslega frumskóga. Langvinn málaferli taka við hlutverki gagnkvæms trausts milli manna.

Lýðræði og markaðsbúskapur blómstra, ef ríkið hefur hóf á afskiptum sínum, ef lög og reglur gilda jafnt fyrir alla, ef fólk ber virðingu fyrir sjálfu sér og ef það telur sig hafa ástæðu til að treysta öðru fólki. Á þessum siðferðilega grunni hafa þjóðir orðið frjálsar og ríkar.

Erfiðasta skilyrði vestræns lýðræðis er svo, að fólk sinni skyldum sínum og réttindum sem frjálsir borgarar, en koðni ekki niður í neyzlusjúk sófadýr.

Jónas Kristjánsson

DV

Nýlegur formaður Neytendasamtakanna og stjórnmálamaður helzta kerfisflokksins kvartaði hér í blaðinu yfir því í fyrradag, að landbúnaðarkerfið væri flókið og ógegnsætt og sagði starfsbræður sína skulda þjóðinni skýringu á tilgangi hinna miklu opinberu framlaga.

Samt hefur kerfið áratugum saman verið augljóst og hverjum manni læsilegt í lögum og reglum. Það eina, sem hefur gerzt á aldarfjórðungi kerfisis, er, að niðurgreiðslur og uppbætur hafa breytzt í beingreiðslur til bænda og að innflutningsbann hefur breytzt í ofurtolla.

Sá hluti kerfisins, sem áður fólst í niðurgreiðslum og uppbótum og nú felst í beingreiðslum, kemur á hverju ári fram í fjárlögum og ríkisreikningi. Á næsta ári mun þessi upphæð nema rúmlega fimm milljörðum króna, sem jafngildir 143.000 krónum á hvern meðalbónda.

Þann aldarfjórðung, sem þetta kerfi hefur verið notað, að undirlagi allra stjórnmálaflokka, hafa upphæðirnar verið þessu líkar, oftast nokkru hærri en þær eru nú. Búvörukerfið hefur á aldarfjórðungi brennt að minnsta kosti 150 milljörðum króna á þennan hátt einan sér.

Þetta eru meiri útgjöld en felast í fjárlögum ríkisins á næsta ári. Það er því ekki von, að ríkið hafi ráð á að ljúka vegaframkvæmdum við Ártúnshöfða eða tvöfalda Reykjanesbraut. Það er því ekki von, að ríkið hafi efni á að reka skóla og sjúkrahús á sómasamlegan hátt.

Beingreiðslur til meðalbónda verða á næsta ári fjórföld uppbæð bóta til meðal-atvinnuleysingja. Þetta er því afar dýr aðferð við að halda uppi dulbúnu atvinnuleysi í landbúnaði og stafar af miklum tilkostnaði í greininni, það er að segja neikvæðri framleiðni hennar.

Það nægir ekki, að ríkið greiði hverjum bónda beint sem svarar að meðaltali launum háttsettra embættismanna, heldur þarf ríkið þar á ofan að halda uppi verði á landbúnaðarvörum með því að ofurtolla innflutta samkeppnisvöru. Slík er öfugframleiðni greinarinnar.

Um þetta hefur endalaust verið rætt og ritað í aldarfjórðung. Því miður hefur meirihluti þjóðarinnar hvorki viljað heyra né sjá. Skoðanakannanir sýna, að rúmlega helmingur þjóðarinnar er sáttur við þessa stefnu, sem nýtur í reynd stuðnings allra stjórnmálaflokkanna.

Það er ekki rétt hjá nýlegum formanni Neytendasamtakanna, að þetta sé flókið eða ógegnsætt kerfi. Þvert á móti hefur það verið einfalt og gegnsætt í heilan aldarfjórðung. Hins vegar hefur heyrnarlaus stjórnmálamaður snögglega breytzt í undrandi neytendaformann.

Í aldarfjórðung hefur ríkið ekki litið á landbúnað sem atvinnuveg, heldur sem félagsmálastofnun. Jafnframt hefur ríkið notað óþarflega dýrt bótakerfi. Einfaldara og margfalt ódýrara væri, að ríkið hætti afskiptum af landbúnaði og setti alla bændur á atvinnuleysisbætur.

Kerfið er rekið á kostnað skattgreiðenda annars vegar og neytenda hins vegar. Skattgreiðendur borga þá upphæð, sem er í fjárlögum hvers árs, rúmlega fimm milljarða á næsta ári. Neytendur borga hins vegar muninn á uppsprengdu verði og heimsmarkaðsverði á búvöru.

Enginn stjórnmálaflokkur hefur í reynd viljað gæta hagsmuna skattgreiðenda og neytenda, hvorki í þessu máli né öðrum. Það stafar af, að skattgreiðendur og neytendur hafa ekki bein í nefinu til að gerast þrýstihópur til jafns við þá, sem sitja að kjötkötlunum.

Hvorki skattgreiðendur né neytendur geta falið eymd sína að baki fullyrðinga um, að flokkarnir hafi gabbað þá með flóknu og ógegnsæju rekstrarkerfi landbúnaðar.

Jónas Kristjánsson

DV

Allir málsaðilar segjast vera ánægðir með niðurstöðu könnunar á fylgi væntanlegs jafnaðarmannaflokks, hvar í flokki sem þeir standa. Er þó ekki hægt að sjá, að neinir hafi leyfi til að vera ánægðir nema framsóknarmenn, sem halda öllu fylgi sínu utan jafnaðarmannaflokks.

Samkvæmt könnun Félagsvísindastofnunar gerist það eitt við stofnun jafnaðarmannaflokks, að þangað rennur fylgi Alþýðuflokks og Alþýðubandalags og skilar sér vel. Hins vegar fer þangað aðeins slæðingur af fylgi Kvennalistans og alls ekkert af fylgi annarra flokka.

Niðurstaðan getur beinlínis skaðað samstarf svokallaðs félagshyggjufólks um meirihluta í borgarstjórn Reykjavíkur. Nýja könnunin kann að magna sjálfstæði og öryggi framsóknarmanna í borginni og telja þeim trú um, að þeim væri betur borgið á girðingunni.

Framsóknarflokkurinn hefur löngum viljað vera miðjuflokkur og sem oftast í ríkisstjórn, ýmist til hægri eða vinstri. Könnunin eflir þessa stöðu hans á landsvísu, þar sem hann sýnist hafa tæplega fjórðungs fylgi mitt á milli tæplega 40% blokka til hægri og vinstri.

Þótt fylgi flokksins sé minna í Reykjavík, 17%, getur það nægt til að gera honum kleift að mynda meirihluta með þeim, sem bezt býður, ef samflokkur jafnaðarmanna fær 47% fylgi í borginni, samkvæmt tölum könnunarinnar. Margir hafa freistast á mjórri þvengjum.

Að minnsta kosti truflar niðurstaðan sameiningarstefnu svonefnds félagshyggjufólks, eins og hún hefur komið fram í starfi Reykjavíkurlistans. Stofnun jafnaðarmannaflokks verður ekki skref í þá sameiningarátt, heldur felur í sér skarpari skil innan félagshyggjumanna.

Það er að vísu verðugt markmið út fyrir sig að sameina Alþýðuflokk og Alþýðubandalag, ekki sízt um stefnuna í Evrópumálum og landbúnaði, en sú sameining raskar lítt eða ekki ró annarra stjórnmálaafla. Þau halda bara áfram að vera til eins og ekkert hafi í skorizt.

Að þessu leyti eru áhrifin af niðurstöðu könnunarinnar allt önnur en magnaðar niðurstöður fyrstu kannana á fylgi Reykjavíkurlistans, sem soguðu fylgi utanflokksfólks að félagshyggjuframboðinu. Þær framleiddu raunar framboð Reykjavíkurlistans og kosningasigur hans.

Skoðanakannanir þess tíma gáfu sameinuðu framboði gífurleg sóknarfæri, sem ekki var hægt að hafna. Nýja könnunin um fylgi jafnaðarmannaflokks gefur sameinuðum Alþýðuflokki og Alþýðubandalagi engin slík sóknarfæri, heldur aðeins varnarfæri til að halda sínu.

Kannanirnar, sem urðu forsenda Reykjavíkurlistans, sýndu meirihlutafylgi nýs flokks undir nafngreindum leiðtoga, sem naut þá mikils trausts og nýtur enn. Kannanirnar gáfu mönnum tækifæri til að raða stjórnmálunum upp á nýtt og búa til stöðu, sem áður var ekki.

Könnun, sem núna sýnir, að Alþýðuflokkurinn og Alþýðubandalagið tapa ekki neinu á því að rugla saman reytum sínum í flokki jafnaðarmanna, skapar engin slík hughrif úti í bær. Hún hefur alls engin áhrif á þær fjölmennu sveitir, sem standa utangarðs í flokkakerfinu.

Menn geta svo leyft sér að efast um, að slagsmálagefnustu stjórnmálamenn landsins sameinist auðveldar í litlum og leiðtogalausum jafnaðarmannaflokki heldur en í stórum félagshyggjuflokki, þar sem gamalkunnir smákóngar víkja fyrir nýju og fersku fólki.

Niðurstaða nýju könnunarinnar bendir til, að væntanleg sameining jafnaðarmanna verði lítið annað en innanhússmál tveggja flokka af gamalþreytta skólanum.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisstjórnin hefur loks snúið við blaðinu í fíkniefnavörnum. Hún hefur hætt að amast við tollgæzlu og að draga úr fjárveitingum til viðnáms gegn innflutningi og sölu fíkniefna. Hún hyggst fá Alþingi til að verja 65 milljónum króna sérstaklega til slíkra varna á næsta ári.

Þetta felur hvorki í sér neina stefnubreytingu í aðgerðum gegn neyzlu fíkniefna né í auknum úrræðum til meðferðar þeirra, sem ánetjast hafa fíkniefnum. Á þeim sviðum ríkir enn sama niðurskurðarstefna og áður. Áherzlubreytingin snýr aðeins að dreifingu fíkniefna.

Stefnubreytingin felur væntanlega í sér, að hægt verður að vakta hafnir Reykjavíkursvæðisins betur að kvöld- og næturlagi og að byrjað verður að vakta aðrar hafnir, sem flestar eru hriplekar fyrir fíkniefnum. Mikið af fíkniefnum hefur einmitt farið um hafnir landsins.

Önnur mikilvæg smyglleið er tollpósturinn, sem er svo máttlaus, að þar finnst sjaldnast neitt. Átakið leiðir vonandi til endurreisnar fíkniefnavarna á þeim vettvangi, til dæmis með aukinni notkun leitarhunda. Mikilvægast væri þó að skipta um æðstu embættismenn tollgæzlu.

Ennfremur má búast við, að fjárveitingin geti aukið fíkniefnaleit í Leifsstöð, meðal annars vegna ábendinga frá fjölþjóðalögreglunni Interpol um, að suðuramerísk fíkniefni komi í auknum mæli vestan um haf. Þar er um að ræða hörð efni á borð við ópíum og heróin.

Við erum heppin að eiga ekki landamæri með öðrum þjóðum. Þess vegna eru innflutningsstaðir ólöglegra efna mun færri en þeir eru í flestum öðrum löndum og gefa betri möguleika á vörnum. Því má reikna með, að fleiri burðardýr fíkniefna verði tekin föst á næsta ári.

Búast má við, að aukin fjárveiting leiði til aukins mannahalds og betri tækjakosts í fíkniefnadeild löggæzlunnar í Reykjavík. Þar mun fjármagnið líka nýtast bezt, því að þar er fyrir mest þekking og mestur áhugi starfsmanna og yfirmanna á vörnum gegn fíkniefnum.

Í heild er vænzt, að breytingarnar dragi úr framboði fíkniefna á innlendum markaði. Þær hafa hins vegar engin áhrif á eftirspurnina, sem er mikil og ört vaxandi. Þeir eru sífellt fleiri og yngri, sem fitla við fíkniefni og þar af leiðandi sífellt fleiri, sem ánetjast þeim.

Fyrirbyggjandi aðgerðir eru af ýmsum ástæðum erfiðar. Hinir fullorðnu eru sambandslitlir við unglingana og eru þeim sízt til fyrirmyndar, vegna róttæks og almenns drykkjuskapar í landinu. Allt mælir með því, að börn leggist í óreglu eins og foreldrar og fyrirmyndir.

Dæmigert fyrir ástandið í þjóðfélaginu er, að árum saman er slegin skjaldborg þagnar um íþróttaþjálfara, sem hvað eftir annað gengur berserksgang í ölæði á almannafæri. Drykkjurútaþjóð getur ekki búizt við öðru en, að margir unglingar lendi á glapstigum fíkniefna.

Þar sem ekki eru neinar horfur á siðvæðingu þjóðarinnar á næstu árum, er ekki hægt að búast við árangri í takmörkun eftirspurnar á ólöglegum fíkniefnum. Hins vegar er hægt að grípa þá, sem falla í svaðið af þeirra völdum og reyna að endurhæfa þá til nýs lífs.

Sinnaskipti stjórnvalda ná því miður ekki til þessa mikilvæga þáttar baráttunnar gegn fíkniefnum. Samt er til í landinu töluverð þekking á meðferð áfengissjúklinga og raunar einnig fíkniefnasjúklinga, sem er mun erfiðari vegna langvinnra eftirkasta og fráhvarfseinkenna.

Skynsamlegra hefði verið, að síðbúin sinnaskipti ríkisstjórnarinnar hefðu náð til fleiri þátta fíkniefnavandans en tollgæzlunnar og löggæzlunnar einvörðungu.

Jónas Kristjánsson

DV

Margir dást að föðurlegum aga einræðisstjórnarinnar í Singapúr, þar sem göturnar séu hreinar og fangelsisdómum sé beitt gegn þeim, sem úða málningu á auða veggi. Margir kaupsýslumenn vilja fremur fjárfesta í slíkum ríkjum en hinum, þar sem ríkir lausung lýðræðis.

Samt er slæm reynsla af stuðningi við ríki, þar sem járnbrautarlestir gengu á réttum tíma, og af fjárfestingum í slíkum ríkjum. Þannig fór illa fyrir Þýzkalandi Hitlers og Ítalíu Mussolinis. En menn eiga afar erfitt með að læra af sagnfræðireynslu, þar á meðal kaupmenn.

Þeim er raunar vorkunn, því að margir tízkumenn á sviði stjórnmálafræða hafa hrifizt af meintri festu einræðis- og alræðisríkja. Svo var um bandarísku áhrifamennina Henry Kissinger og Jeanne Kirkpatrick, sem töldu, að kommúnistum yrði aldrei vikið frá völdum.

Skömmu síðar hrundi kommúnisminn í Austur-Evrópu og hefur síðan ekki borið sitt barr. Í ljós kom, að ríki geta staðið afar völtum fótum undir niðri, þótt þau séu slétt og felld á yfirborðinu. Þetta mátti raunar sjá löngu fyrir fall kommúnistaríkja Austur-Evrópu.

Um miðjan áttunda áratuginn hrundu fasistaríkin í Suður-Evrópu, Portúgal, Grikkland og Spánn, og breyttust í lýðræðisríki. Höfðu menn þó áður haldið fram fullum fetum, að lýðræði hentaði ekki fólki í þessum ríkjum. Þau þyrftu á sterkum einræðismönnum að halda.

Margir dáðust mjög að hreinum götum og fínum kapítalisma í stjórnartíð Pinochets í Chile. Síðan hafa Chilemenn losað sig við hann og gengur ágætlega að feta sig í átt til lýðræðis og auðsældar. Þannig hefur þróunin orðið víðs vegar um ríki hinnar Rómönsku Ameríku.

Mesta lýðræðisskrefið hefur verið stigið í Suðaustur- Asíu, þar sem risið hafa nýir efnahagsrisar og tekið upp lýðræðislega hætti. Þannig hefur Japan, Suður-Kóreu og Taívan vegnað vel, meðan ólgan kraumar undir niðri í einræðisríkjum á borð við Indónesíu og Burma.

Einn af sterku mönnunum á líðandi stund er Milosevic, sem stendur völtum fótum í Serbíu. Ef hann hrynur ekki í uppreisninni, sem nú stendur, þá hrynur hann í þeirri næstu eða næstnæstu. Kerfi hans styðst ekki við þjóðarviljann og hlýtur að enda snögglega.

Vesturlöndum ber að reyna að flýta fyrir falli sterkra manna, sem standa í vegi lýðræðis. Þau hefðu til dæmis átt að hafa kjark til að ljúka Persaflóastríðinu, losa heiminn við Saddam Hussein og stofna þrjú ríki Sjíta, Súnníta og Kúrda í stað gerviríkisins Íraks.

Vesturlönd hafa mikinn kostnað af að standa ekki kerfisbundið með lýðræði gegn einræði, alræði og sterkum mönnum. Saddam Hussein er enn að fela eitur- og sýklavopn og framleiða fleiri slík til að grafa undan Vesturlöndum og koma ringulreið af stað með hryðjuverkum.

Þótt sagnfræðin liggi eins og opin bók fyrir hverjum, sem lesa vill, eru utanríkismálafræðingar stórveldanna enn að láta sig dreyma um, að gott sé að styðja við bakið á svokölluðum sterkum stjórnum, sem láti lestir ganga á réttum tíma og sjái um að halda röð og reglu.

Þannig er enn í tízku, meðal annars á Íslandi, að viðra sig upp við alræðisherrana í Kína og reyna að fjárfesta undir verndarvæng þeirra. Það er mjög misráðið, því að Kína er sannkölluð púðurtunna, svo sem greinilega kom í ljós á Torgi hins himneska friðar árið 1989.

Í tvær aldir hefur heimurinn með hléum og bakslögum verið á ljúfri leið til lýðræðis, frelsis og mannréttinda. Lingerða stjórnarfarið reynist þrautseigast allra.

Jónas Kristjánsson

DV

Fremur fáir þingmenn stjórnarflokkanna gera sér grein fyrir vaxandi undiröldu í þjóðfélaginu gegn afsali þjóðareignar á fiskimiðum landsins í hendur útgerðarmanna. Flestir virðast sáttir við fyrirhugað lagafrumvarp, sem heimilar útgerðarmönnum að veðsetja kvóta.

Samt er þetta eitt mikilvægasta viðfangsefni stjórnmálanna um þessar mundir, mun brýnna mál en til dæmis sameining vinstri manna um málefnasnauðan stórflokk. Veðsetningarmálið er síðasta tækifæri stjórnmálanna til að stöðva afsal fiskimiðanna í hendur sægreifanna.

Þjóðin hefur um langt skeið verið hægt og sígandi að missa úr höndum sér eignarhald á auðlind sinni. Kvótakerfið hefur boðið upp á þetta rennsli undan brekkunni. Kvóti útgerðarmanna varð fljótlega að verzlunarvöru, sem síðan gekk í erfðir og verður loks veðsett.

Eina leiðin til að koma í veg fyrir algeran ósigur þjóðarinnar í máli þessu er að skera á hnútinn og lýsa ekki aðeins formlega yfir eignarhaldi þjóðarinnar á fiskimiðunum, heldur ákveða einnig að taka upp útleigu á kvóta í stað þess að úthluta honum sem varanlegu léni.

Ef ekki verður algerlega snúið við blaðinu, leiðir núverandi kerfi fyrr eða síðar til þeirrar niðurstöðu, að útgerðir eiga fiskimiðin, þar á meðal útgerðir í erlendri eigu að hluta. Jafnframt neyðumst við í fjölþjóðasamstarfi að samþykkja aukinn eignarhlut útlendinga.

Eftir um það bil áratug verða fiskimiðin komin í erlenda eigu án þess að við fáum við neitt ráðið. Þótt stungið sé við fæti á einstökum þrepum þessa undanhalds, stefnir allt ferli málsins í eina og sömu átt, þegar til lengdar lætur. Þetta ferli þarf að rjúfa og búa til nýtt.

Tiltölulega einföld leið úr þessum vanda er að taka upp útleigu á kvóta. Ef ríkið leigir út kvóta til afmarkaðs tíma í einu, verður lénsveldi sægreifanna aldrei varanlegt. Það verður sífellt háð nýrri útleigu og breytist því ekki í arfleiðanlega eða veðsetjanlega fasteign.

Því lengur, sem beðið er með að taka upp útleigu á kvóta, þeim mun meiri líkur eru á, að handhafar kvóta telji sig eiga kröfurétt á ríkið vegna kvóta, sem þeir hafi keypt dýrum dómum vegna væntinga um endurheimta fjárfestingu og arð. Tíminn vinnur gegn þjóðinni.

Með því að láta undir höfuð leggjast að taka af skarið eru alþingismenn smám saman að afsala þjóðareigninni í hendur þeirra innlendu og erlendu aðila, sem í framtíðinni fjármagna rekstur útgerðar við Ísland. Aðgerðaleysið felur því sér eina aðgerð, það er landráð.

Með því að taka af skarið, lýsa yfir þjóðareign á auðlindinni og taka upp útleigu á kvóta, hindra alþingismenn hins vegar frekari möguleika á síðara ferli í fyrri átt. Í stað skipulegs undanhalds í óheillaátt verður til ný staða, sem gefur ekkert færi til undanhalds.

Með þjóðareign og útleigu skiptir ekki lengur máli, hvort kvóti sé seldur, arfleiddur, veðsettur eða afhentur úr landi. Við gætum meira að segja samþykkt fjölþjóðlegar skuldbindingar um aukinn rétt útlendinga til fiskveiða. Þjóðin ætti samt auðlindina og leigði hana út.

Með þjóðinni er sem betur fer vaxandi skilningur á mikilvægi málsins og vaxandi vilji á endurheimt þjóðareignarinnar. Alþingismenn hafa því miður verið seinni til að átta sig á þessu, þótt á því séu ágætar undantekningar. En margir þingmenn vilja beinlínis eignarafsalið.

Brýnt er, að sem flestir þeir, sem andvígir eru afsali fiskimiða, láti þingmenn vita og láti í sér heyra á annan hátt, svo að valdhafarnir átti sig betur á stöðunni.

Jónas Kristjánsson

DV

Indland brauðfæðir tvöfalt fleira fólk en Afríka öll og það á landsvæði, sem er aðeins 13% af Afríku. Víðtækar hungursneyðir, sem einkenndu Indland fram yfir miðja þessa öld, hafa áratugum saman verið úr sögunni. Í Afríku er hins vegar sífellt hungur og hallæri.

Skilyrði til landbúnaðar eru ekki betri í Indlandi en annars staðar. Þar eru eyðimerkur og fúafen. Þar verða árvissar náttúruhamfarir í formi steypiregns og flóða. En landbúnaðurinn fær þar að mestu að vera í friði fyrir tilraunum ríkisins til verðmætaflutninga.

Á Vesturlöndum reynir ríkið víða að varðveita búsetu í sveitum með því að halda uppi verði innlendra landbúnaðarafurða. Víða í þriðja heiminum reynir ríkið hins vegar að halda þéttbýlisbúum á lífi með því að halda niðri verði innlendra landbúnaðarafurða.

Í báðum tilvikum er stefnan pólitísk. Stjórnvöld í þriðja heiminum styðjast fremur við borgarbúa en sveitamenn og haga sér í samræmi við það. Afleiðingin er að bændur njóta ekki hvatningar markaðarins til að framleiða vörur til sölu. Það gefur of lítið af sér.

Vandamál hungurs í heiminum er fyrst og fremst pólitískt, en ekki tæknilegt eða búvísindalegt. Matur er ekki framleiddur, aðallega af því að hann er með valdi gerður verðlaus, en síður af því að tækni eða þekkingu skorti. Markaðslögmálin fá ekki að ráða ferðinni.

Matvælaframleiðsla hefur í nokkra áratugi aukizt hraðar en fólki hefur fjölgað í heiminum. Nú er farið að draga úr fjölgun fólks. Búast má við, að mannkynið telji um 10-11 milljarða um miðja næstu öld og verði ekki fjölmennara en það. Og matur á að geta verið til.

Ef landbúnaður væri stundaður í Afríku við svipuð stjórnmálaskilyrði og nú eru í Indlandi, ætti álfan ekki í neinum vandræðum með að brauðfæða sig og eiga afgang til að selja Vesturlöndum fyrir peninga. Það gerist með því að leyfa markaðinum að ráða verði á mat.

Við munum sjá þessa breytingu verða fyrr í löndum Austur-Evrópu, þar sem bændum var áður haldið niðri með löggiltu hámarksverði. Eftir óreiðuna, sem nú ríkir þar við endalok samyrkjubúskaparins, mun byggjast þar upp markaðsbúskapur, sem brauðfæðir þjóðirnar.

Ekki verður þrautalaust að útrýma víðtækum hungursneyðum. Loftslagsbreytingar geta valdið staðbundnum og tímabundnum erfiðleikum. Notkun líftæknilegra aðferða getur haft slæmar hliðarverkanir, rétt eins og óhóflegur áveitubúskapur hefur hefnt sín um síðir.

En hafa verður í huga, að of mikill áveitubúskapur er ein afleiðingin af þeirri pólitísku ákvörðun að greiða niður verð á veituvatni til bænda. Afleiðingin hefur verið óhófleg notkun á takmarkaðri auðlind. Með markaðsverði á vatni á þetta ástand að geta batnað.

Við sjáum af Vesturlöndum, að hægt er að framleiða svo mikinn mat, að enginn veit, hvað á að gera við hann. Bandaríkin hafa reynt að draga úr offramleiðslunni með því að taka fimmta hvern akur úr umferð. Jafnvel hér norður á hjara flýtur allt í óseljanlegri búvöru.

Hvort tveggja er heimskulegt, stefna búvörustuðnings á Vesturlöndum og stefna hámarksverðs búvöru í þriðja heiminum. Ef landbúnaðurinn fær frið til að lúta lögmálum markaðarins, framleiðir hann mat handa heiminum, einnig þegar mannkynið er komið í tíu milljarða.

Hungur og hallæri eru fyrst og fremst mannanna verk, afleiðingar misheppnaðra tilrauna stjórnvalda til að hafa áhrif á verðlag og einkum á vísitölur verðlags.

Jónas Kristjánsson

DV

Með fyrirhugaðri heimild til veðsetningar aflakvóta er eytt tvískinnungi kerfis, sem segir, að þjóðin eigi auðlindina í hafinu, en afhendir hana samt útvegsmönnum til ráðstöfunar, þar á meðal til kaups og sölu. Heimildin er eðlilegt framhald af núverandi kvótakerfi.

Stjórnarfrumvarp um þetta efni hefur verið lagt fyrir þingflokka ríkisstjórnarinnar. Þar hafa nokkrir þingmenn lýst yfir efasemdum um ágæti þess og vilja ekki staðfesta með slíkum hætti, að þjóðin eigi ekki lengur auðlindina. Óvíst er því um afdrif frumvarpsins.

Samkvæmt gruggugu orðalagi þess má veðsetja kvóta og þinglýsa honum, þannig að ekki má aflétta veðinu, án þess að veðhafar samþykki. Þetta er lokaskrefið í átt til einkaeignar á fiskinum í sjónum, þótt reynt sé að fela það með lögfræðilegum orðaleikjum frumvarpshöfunda.

Á stofnanamáli frumvarpsins hljóðar þetta svo: “Hafi fjárverðmæti það, sem réttindi eru skráð á, verið veðsett, er eigi heimilt að skilja réttindin frá fjárverðmætinu, nema með þinglýsingu og með þinglýstu samþykki þeirra, sem réttindi eiga í viðkomandi fjárverðmæti.”

Með frumvarpinu hafa línur skýrzt í kvótakerfinu. Frumvarpið markar lokaskrefið í endanlegu afnámi þjóðareignar á auðlind hafsins og endanlegri yfirtöku einkaaðila, sem geta látið eignina ganga kaupum og sölum og veðsett hana eins og hverjar aðrar fasteignir sínar.

Þetta þýðir líka, að skera verður upp herör þeirra, sem sætta sig ekki við þessi málalok. En ekki er nóg að brjóta frumvarpið á bak aftur, heldur verður líka að leggja niður núverandi kvótakerfi, því að það hlýtur alltaf að leita rökréttrar niðurstöðu í formi einkaeignar.

Aðeins ein lausn kemur í veg fyrir eðlilega þróun kvótakerfisins í átt til endanlegrar einkaeignar. Í stað kvótakerfisins þarf að koma skömmtunarleið, sem varðveitir eignarhald þjóðarinnar. Sú leið felst í tímabundinni og takmarkaðri leigu veiðileyfa gegn gjaldi.

Nógu lengi hefur verið talað um, að taka þurfi upp auðlindaskatt eða veiðileyfagjald. Því máli hefur jafnan verið eytt. Nú er hins vegar komin upp sú örlagastaða, að útleiga af hálfu ríkisins verður ekki umflúin, ef varðveita á eignarhald þjóðarinnar á auðlindinni.

Bezta leiðin til að nýta eignarhald þjóðarinnar er að bjóða upp veiðikvóta með reglulegu millibili. Þá eru notuð eðlileg markaðslögmál til að finna, hvað sé sanngjarnt, að þjóðin hafi í afrakstur af auðlind sinni. Uppboð á leigukvóta er heilbrigðasta leiðin í málinu.

Því miður eiga markaðslögmál ekki upp á pallborðið hjá Íslendingum og sízt hjá stjórnmálaflokkunum, sem standa að frumvarpinu um afsal auðlindarinnar. Þess vegna má búast við, að leiga á veiðileyfum taki á sig einhverja aðra mynd en hins frjálsa uppboðsmarkaðar.

Í staðinn má úthluta veiðileyfum með sagnfræðilegum og landfræðilegum hömlum eða einhverri annarri skömmtunarleið, sem hámarkar ekki afrakstur þjóðarinnar af leigunni, en þjónar samt því meginhlutverki að koma í veg fyrir, að þjóðin glati auðlindinni.

Þeir, sem hafa deilt um misjafnt ágæti ýmissa aðferða við leigu á kvóta, verða nú að taka saman höndum og fresta ágreiningnum, meðan þeir verjast atlögu stjórnarfrumvarpsins og nota tækifærið til að sýna fram á, að eina vörnin gegn atlögunni felst í leigu veiðileyfa.

Með tímabundinni leigu veiðileyfa er fest í sessi sú skoðun, að handhafar veiðileyfa eigi ekki auðlindina, heldur þjóðin sjálf, sem tekur fyrir hana leigugjald.

Jónas Kristjánsson

DV

Flest ríki Evrópusambandsins eiga í miklum erfiðleikum með að koma fjármálum sínum í það horf, að þau geti tekið þátt í eftirsóknarverðu myntbandalagi Evrópu, sem á að taka til starfa eftir tvö ár. Hins vegar hefur utangarðsríkið Ísland þegar uppfyllt skilyrðin.

Ríkisfjárlög á Íslandi hafa verið hallalaus í nokkur ár og eru vel innan krafna myntbandalagsins, sem gera ráð fyrir, að hallinn megi ekki vera meiri en 3% af landsframleiðslu. Þýzkaland, Bretland og Frakkland eru meðal ríkjanna, sem enn hafa ekki uppfyllt þetta skilyrði.

Ríkisskuldir Íslands hafa farið lítillega lækkandi að undanförnu og eru núna 55% af vergri landsframleiðslu. Það er rétt innan 60% marka myntbandalagsins og er raunar betri staða en hjá öllum ríkjum Evrópusambandsins nema Frakklandi, Bretlandi og Luxemborg.

Verðbólga á Íslandi er úm 2,5% á ári, í hærri kantinum í evrópskum samanburði og á mörkum myntbandalagsins. Það gerir ráð fyrir hámarki, sem sé 1,5% yfir verðbólgu þeirra þriggja ríkja, sem hana hafa minnsta. Minnsta verðbólgu hefur Svíþjóð, um 1% á ári.

Langtímavextir á Íslandi eru um það bil 8%, það er að segja 5% raunvextir að viðbættri 2,5% verðbólgu. Myntbandalagið gerir ráð fyrir, að langtímavextir séu aðeins 2% yfir vöxtum þriggja lægstu ríkjanna. Sú tala er nú um 6%, svo að Ísland sleppur þar í gegn.

Verðbólgan og langtímavextirnir eru veikasta hlið Íslands í þessum samanburði. Öll ríki Evrópusambandsins nema Grikkland uppfylla þessi tvö skilyrði og Ísland er rétt á mörkum þess að standast þau. Engin bólga má því verða í landinu á uppgangstíma næstu ára.

Síðasta skilyrðið varðar ekki fjármál, heldur gengisstefnu. Það er, að ríkið hafi í tvö ár verið í gengissamstarfi Evrópu, sem er aðdragandi myntbandalagsins. Þetta hefur Ísland ekki gert, af því að Seðlabankinn hefur notað viðskiptavegna gengiskörfu til viðmiðunar.

Ekkert er því til fyrirstöðu, að Ísland taki einhliða upp gengisviðmiðun við gengissamstarf Evrópu í stað gengiskörfunnar. Ef það er gert strax, uppfyllir Ísland einnig þetta lokaskilyrði, nákvæmlega þegar myntbandalagið tekur til starfa að rúmlega tveimur árum liðnum.

Fræðimenn, sem um þessi mál hafa fjallað, eru sammála um, að afar hagkvæmt sé fyrir ríki að geta gerzt aðili að myntbandalagi Evrópu. Það er í fyrsta lagi beinlínis mikilvægt fyrir ríki að koma fjármálum sínum í slíkt lag, að þau uppfylli skilyrði bandalagsins.

Í öðru lagi hefur aðild að myntbandalaginu í för með sér næsta sjálfvirkt aðhald, sem stuðlar að traustum fjármálum, lágri verðbólgu og lágum vöxtum. Talið er víst, að þátttakan leiði til lægri vaxta en ella þyrftu að vera. Á því einu gæti Ísland sparað milljarða á hverju ári.

Við sjáum líka, að stjórnir ríkja Evrópusambandsins eru önnum kafnar við að reyna að koma fjármálum sínum inn fyrir ramma myntbandalagsins eða láta líta svo út, að þau verði komin inn fyrir mörkin í tæka tíð. Frakkar beita að venju ýmsum sjónhverfingum til þess.

Mikil umræða fer nú fram um það í Evrópu, að Ítalía muni ekki ná markinu í tæka tíð vegna langvinns agaleysis í fjármálum ríkisins. Ítali grunar af gefnum tilefnum, að Þjóðverjar og fleiri vilji ekki hafa sig með til þess að spara myntbandalaginu hjúkrun veiks aðila.

Ísland er hins vegar þegar komið inn fyrir mörkin og þarf ekki að gera mikið annað en að halda í horfinu á væntanlegum þenslutíma til að komast í klúbbinn.

Jónas Kristjánsson

DV

Upplýsingalögin nýju, sem taka gildi hér á landi um áramótin, eru samin og sett í góðri trú og gera gagn. Þau flytja okkur á þessu sviði úr miðöldum og fram til þess ástands, sem var í Svíþjóð, þegar prentfrelsislög voru sett þar árið 1766, fyrir tvöhundruðogþrjátíu árum.

Áður höfðu stjórnvöld gert nokkrar tilraunir til að setja upplýsingalög í vondri trú. Þær tilraunir til að efla leyndarrétt stjórnsýslunnar stóðu yfir frá 1972-1990. Fimm sinnum á tímabilinu dagaði uppi á Alþingi frumvörp um þetta efni. Atlaga kerfiskarla tókst ekki.

Nýju lögin eru í allt öðrum anda en frumvörpin, sem áður hefur dagað uppi. Það stefnir að opnun stjórnsýslunnar og takmörkunum á undantekningum, sem embættismenn og ráðherrar gætu fundið upp til að hafa hemil á upplýsingaflæði um gerðir stjórnvalda.

Nýju lögunum fylgir ítarlegt kennslurit frá forsætisráðuneytinu. Það skýrir einstök atriði laganna í smáatriðum og þrengir að möguleikum kerfiskarla til að túlka lögin í átt frá markmiðum þeirra. Saman eru lögin og kennsluritið markvert framfaraspor íslenzks lýðræðis.

Aldagömul hefð og raunar árþúsunda er fyrir því, að löggjafarþing og dómþing séu haldin í heyranda hljóði. Alþingi heldur fundi sína fyrir opnum tjöldum og réttarhöld eru sömuleiðis opin. Framkvæmdavaldið hefur hins vegar komið sér undan sviðsljósi fólks og fjölmiðla.

Sænsku prentfrelsislögin frá 1766 festu í sessi þá meginreglu, að opinn væri aðgangur að gögnum löggjafarvalds, dómsvalds og framkvæmdavalds. Með íslenzku upplýsingalögunum frá 1996 er meira en tveim öldum síðar reynt að stíga feimnislegt skref í sömu átt.

Í millitíðinni hefur verið gengið lengra í opnun stjórnsýslu í sumum ríkjum Bandaríkjanna. Sólskinslög hafa verið sett í Flórída og víðar til að færast nær opinni stjórnsýslu. Meðal annars er tekið á tilraunum til að halda lokaða fundi til undirbúnings opnum fundum.

Íslenzku lögin taka ekki mið af þessari þróun síðustu tveggja alda. Þau gera í stórum dráttum ráð fyrir, að framkvæmdavaldið geti áfram haft miklu meiri leynd yfir störfum sínum en löggjafarvaldið og dómsvaldið mega. Þau setja leyndinni bara auknar skorður.

Fólk og fjölmiðlar verða til dæmis að vita, að eitthvert mál sé á seyði til að geta spurt um það. Framkvæmdavaldið er ekki skyldað til að upplýsa mál að eigin frumkvæði. Lögin gera ráð fyrir, að undanfari upplýsingamiðlunar sé eins konar leki “eftir öðrum leiðum”.

Hvorki lögin né kennsluritið skilgreina nánar réttarstöðu lekans. En orðalagið “eftir öðrum leiðum” er notað um eins konar skilyrði eða upphaf þess ástands, sem leiðir til, að kerfið neyðist til að gefa umbeðnar upplýsingar. Fáum við kannski “lekalög” í kjölfarið?

Nýju lögin víkja ekki til hliðar eldri tölvulögum, sem eru þröng í anda og setja óhæfilegar skorður við rennsli upplýsinga. Þau lög hafa gert Tölvunefnd að dómstóli, sem lokar bílaskrá fyrir öðrum en bílasölum, reynir að loka skattskrám og takmarkar ættfræðirannsóknir.

Í upplýsingalögunum og kennsluriti þeirra er léttilega skautað á marklitlu og víðtæku orðalagi á borð við “sanngjarna” leynd yfir fjárhagsmálum einstaklinga og “mikilvægum” fjárhags- eða viðskiptahagsmunum fyrirtækja. Þetta óljósa orðalag víkkar leyndarsvigrúm kerfisins.

Nýju lögin eru þannig á ýmsan hátt gölluð og gamaldags. En þau eru samin og sett í góðri trú og eru bót á því slæma ástandi, sem var fyrir gildistöku þeirra.

Jónas Kristjánsson

DV

Hrapalleg útkoma íslenzka skólakerfisins í alþjóðlegum samanburði á kunnáttu í stærðfræði og raungreinum er ekki því að kenna, að við verjum litlu af peningum til skólamála. Við fjármögnum skólakerfið eins og Vesturlandaþjóðir og uppskerum eins og Afríkuþjóðir.

Útkoman segir ekki, að stærðfræði og raungreinar séu meiri Öskubuskur í skólakerfinu en aðrir flokkar námsgreina, til dæmis tungumál. Að vísu kann móðurmálskunnátta hér að vera sæmileg í fjölþjóðlegum samanburði, en um fleiri frambærileg fög er ekki vitað.

Niðurstaða hins fjölþjóðlega samanburðar getur hæglega leitt til þess, að erfiðara verði en áður fyrir íslenzka nemendur að komast í erlent framhaldsnám, til dæmis í háskólum. Danskir framhaldsskólar eru þegar hættir að taka mark á íslenzkum grunnskólaprófum.

Margar ástæður valda óförum íslenzka skólakerfisins, en þyngst vegur langvinn áherzla þess á fúsk og leiki í stað aga og vinnu. Grunntónn þessarar skólastefnu er, að skólinn eigi að vera skemmtileg félagsmiðstöð fyrir jafnaðarsinnað fólk og framleiða opinbera starfsmenn.

Ein hlið stefnunnar hefur verið nefnd Bremsukerfið. Það felst í að reynt er að hala skólanemendur inn að sléttri og felldri meðalmennsku. Hinir slöku fá sérkennslu til að hala þá upp. Reynt er að koma í veg fyrir, að hinir duglegu hlaupi of langt frá hópnum.

Það er engin tilviljun, að þjóðir, sem leggja áherzlu á samkeppni og sjálfsaga, frumkvæði og iðjusemi, fá meira út úr sínu skólakerfi en við fáum út úr okkar kerfi samvinnu og agaleysis. Hér eru skólaverkefni unnin í hópum, þar sem einn vinnur og hinir fljóta með.

Einungis 1% íslenzkra nemenda í stærðfræði og 2% í raungreinum eru í hópi þeirra 10%, sem ná beztum árangri í hinum fjölþjóðlega samanburði. Þetta sýnir, að skólakerfi okkar skilar hlutfallslega litlu af snillingum eða öðrum þeim, sem síðar á ævinni munu flytja fjöll.

Úr skólakerfi okkar kemur þægilegt fólk, sem getur lítið. Það hefur lært að fljóta með, en er ekki til mikilla átaka. Þetta er auðvitað alhæfing, sem ekki gildir um hvern einstakling fyrir sig, heldur um meðaltal heildarinnar eins og það birtist í fjölþjóðlegri rannsókn.

Margir Íslendingar koma af fullum krafti úr skólakerfinu, en þeir eru of fáir. Þá er athyglisvert, að sumir þeir, sem mest hafa lagt af mörkum til að gera tölvuþekkingu að útflutningsatvinnuvegi hér á landi, byrjuðu feril sinn á því að hrökklast próflausir út úr skólakerfinu.

Við breytum hvorki fúsks- og leikjastefnunni né bremsustefnunni með því að grýta meiri peningum í skólakerfið. Við verjum svipuðu fé til þess og þær þjóðir, sem fengu góða útkomu í hinum fjölþjóðlega samanburði. Við þurfum hins vegar að nota peningana betur.

Útreiðin stafar ekki af lágum launum og mikilli kennsluskyldu kennara, þótt þessi atriði séu sízt til bóta. Hún stafar ekki heldur af niðurskurði eða tækjaskorti. Í árangri erum við á báti með Spáni og Portúgal, þar sem laun eru lægri og tæpast til borð og stólar í skólum.

Sem dæmi um kveinistafastefnu íslenzkra skólamanna má nefna viðtal við kennara, sem kvartaði um, að skóli sinn ætti aðeins sextán tölvur og að einungis ellefu þeirra kæmust fyrir. Hann sá ekkert skrítið við að verja peningum í að kaupa þessar fimm, sem ekki komust fyrir.

Við þurfum að horfast í augu við, að við höfum um nokkurra áratuga skeið notað rangar forsendur í skólastarfinu. Við þurfum að losna við fúskið og leikina.

Jónas Kristjánsson

DV

Verðsamkeppni í matvörum er of lítil hér á landi. Yfirleitt eru stórmarkaðir með svo jafnt verð, að það minnir á fáokun olíufélaganna. Þetta eru ekki nýjar fréttar, en þær hafa rækilega verið staðfestar í nýrri verðkönnun Neytendasamtakanna og verkalýðsfélaganna.

Niðurstöðurnar eru mjög svipaðar þeim, sem komu fram í verðkönnun DV í upphafi þessa árs. Keðjuverzlanir og beztu kaupfélög eru í hnapp á verðbili, sem nær frá 91% af meðalverði upp í 95% af meðalverði. Í þessum hópi eru 10-11 búðirnar, Hagkaup og Nóatún.

Ljósi punktur könnunarinnar er Bónus sem fyrr. Matvörðuverðið er þar 73% af meðalaverði. Raunar er mjög ánægjulegt, að helmingseign Hagkaups að Bónusi hefur ekki dregið úr samkeppni þessara aðila. Það hefur til dæmis komið skýrt fram í lyfjabúðakeppni þeirra.

Þetta er hins vegar ótryggt ástand, sem gæti breytzt fyrirvaralítið. Verzlunin, sem heldur niðri matvöruverði, er bara ein. Öruggara fyrir neytendur væri, ef Bónus hefði samkeppni annarra verzlunarkeðja, sem einnig legðu áherzlu á einfalda þjónustu og lágt verð.

Ástandið er raunar eins og það var fyrir nokkrum áratugum, þegar Hagkaup var sér á parti á matvörumarkaðinum og gerði meira fyrir almenning en samanlögð stéttarfélög landsins. Ekkert hefur gerzt annað en að Bónus hefur tekið að sér sparnaðarhlutverkið.

Auðvitað er gott að hafa eina verzlun, sem fórnar vöruúrvali og þjónustu til að koma matvöruverði niður í 73% af meðalverði. Það kemur hins vegar sífellt á óvart, að keðjuverzlanir, sem búa við hagkvæmni magninnkaupa, skuli ekki koma sínu verði neðar en í 91-95%.

Eðlilegt væri, að hér á landi væru til keðjuverzlanir, sem ekki fórnuðu vöruúrvali eða þjónustu, en næðu samt vöruverði, sem næmi innan við 90% af meðalverði smásöluverzlana. Þær gætu það með magninnkaupum sínum og beinum viðskiptum við framleiðendur.

Athyglisvert er við könnun þessa og fyrirrennara hennar, að kaupmennirnir á horninu standa sig tiltölulega vel miðað við stórverzlanir og keðjuverzlanir. Margir kaupmenn eru með um 105% af meðalverði án þess að eiga kost á magninnkaupum og beinum viðskiptum.

Einnig er athyglisvert, að ýmis staðbundin kaupfélög hafa bætt stöðu sína og standa jafnfætis keðjuverzlunum. Skagfirðingabúð kemst niður í 86% af meðalverði, Samkaup í Reykjaneskjördæmi í 91% og Kaupfélag Árnesinga í 94%, svo að nokkur þekkt dæmi séu nefnd.

KEA á Akureyri hefur sérstöðu, sem felst í að hafa þrjá verðflokka verzlana undir sama hatti. Þar er Nettó- búðin með 77% af meðalverði, Hrísalundur með 92% og venjulegar KEA-búðir með 101% af meðalverði. Eyfirðingar ná því nokkurri samkeppni undir sama hatti.

Engum kemur á óvart, að kaupmenn og kaupfélög á afskekktum stöðum, einkum á Vestfjörðum, skuli hafa hæsta verðið, 110-120% af meðalverði. Aðdrættir eru þar erfiðastir og markaðurinn minnstur. Þetta er einn þáttur herkostnaðarins af of mikilli dreifingu byggðar.

Í heild sýnir verðkönnunin töluverða samkeppni í matvöruverzlun. Verðsveiflan er frá 73% í 120% af meðalverði. Könnunin sýnir líka, að ódýri kanturinn hvílir of mikið á úthaldi og áræði eins kaupmanns. Loks sýnir hún, að keðjuverzlanir eru of miðlægar í verði.

Matvöruverzlun snýst auðvitað um fleira en verðlagið eitt. Það er samt mikilvægasti þátturinn, af því að það hefur veruleg áhrif á lífskjör almennings í landinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Stjórnarmenn í Byggðastofnun hafa misnotað aðstöðu sína þar til að útvega börnum sínum og tengdabörnum ódýra peninga til að byggja upp ferðaþjónustu heima í héraði. Þetta eru alþingismennirnir Egill Jónsson á Seljavöllum og Stefán Guðmundsson á Sauðárkróki.

Stefán útvegaði syni sínum fimm milljónir í fyrra til að setja upp veitingahús á Sauðarkróki, nánast við hlið tveggja annarra, sem þar eru fyrir við aðalgötu bæjarins. Egill útvegaði syni sínum tvær milljónir til að bæta fjórum gistiherbergjum við hús sitt á Seljavöllum.

Að gömlum sið halda málsaðilar því fram að fólk eigi ekki að gjalda þess að vera börn alþingismanna og stjórnarmanna Byggðastofnunar. Er þó ljóst, að venjulega er hafnað málefnum af þessu tagi. Þeir eru ekki margir, sem komast gegnum nálarauga Byggðastofnunar.

Vafasamar tiltektir af þessu tagi hafa löngum einkennt Byggðastofnun. Frægust varð þjónusta stofnunarinnar við Stefán Valgeirsson og ættingja hans, þegar þeir ráku hallærisfyrirtæki í fiskeldi á Melrakkasléttu. Enda fylgir spilling alltaf skömmtunarstofum ríkisins.

Sukkið í Byggðastofnun einkennist þó fremur af hreinni óráðsíu en misnotkun fjármuna í þágu ættingja. Í stofnuninni og fyrirrennurum hennar hafa brunnið milljarðar í fyrirgreiðslum til fyrirtækja, sem nú eru gjaldþrota eða horfin af vettvangi vegna erfiðleika.

Byggðastofnun er hefðbundið skólabókardæmi um, að þeir peningar ónýtast, sem fara um hendur skömmtunarstofnana ríkisvaldsins til að þjóna sérhagsmunum á borð við kjördæmapot og ættingjapot stjórnmálamanna, sem sitja á þingi og í stjórnum sukkstofnana.

Byggðastofnun hefur fengið á sig óorð. Um hana var skrifuð fræg skýrsla Ríkisendurskoðunar, sem fann henni fátt til málsbóta. Þess vegna hafa stjórnvöld tekið upp nýjar leiðir til að sukka, meðal annars á sviði ferðaþjónustu í kjördæmum hagsmunapotaranna.

Samkeppnisráð hefur úrskurðað, að ráðherraskipuð nefnd, sem veitti ellefu hótelum tuttugu milljóna króna styrk, hafi brotið samkeppnislög. Nefndina skipaði Halldór Blöndal samgönguráðherra og gerði flokksbróður sinn, Sturlu Böðvarsson alþingsmann, að formanni.

Engum kemur á óvart, að þau tvö hótel, sem hæstan styrkinn hlutu hjá nefndinni, eru bæði í kjördæmi Sturlu, Vesturlandskjördæmi. Ekki kemur heldur á óvart, að hótelstjórar, sem eru í samkeppni við útvöldu hótelin, kærðu meðferð málsins til Samkeppnisráðs.

Engum var gefinn kostur á að sækja um styrk hjá nefndinni og engar skýrar vinnureglur voru til um úthlutun fjárins. Úthlutunarnefndin kastaði peningunum að geðþótta í ýmsa aðila, sem hún mundi eftir og voru henni þóknanlegir, einkum frá kjördæmissjónarmiðum.

Engu máli virðist skipta, þótt vinnubrögð, sem hér er lýst að ofan, hafi sætt gagnrýni hlutaðeigandi eftirlitsstofnana, svo sem Ríkisendurskoðunar og Samkeppnisráðs. Stjórnmálamenn af landsbyggðinni virðast telja það vera helgan rétt sinn að mega misnota fé almennings.

Með því að opna þjóðfélagið, loka opinberum skömmtunarstofum og innleiða markaðslögmál í hagkerfið er smám saman verið að draga úr möguleikum valdamanna til að misnota aðstöðu sína. Atriði, sem varða byggðastefnu, hafa lengi setið á hakanum í þessari þróun.

Yfirleitt sannast líka, að rangfengið fé er rýrð í búi. Oftast brenna peningarnir, sem misnotaðir eru, og skilja byggðirnar eftir fátækari en þær voru fyrir.

Jónas Kristjánsson

DV

Fíkniefna- og ofbeldisflóðið á Íslandi hefur ekki leitt til marktækra gagnaðgerða af hálfu stjórnvalda. Þvert á móti hafa fjármálaráðherra og tollstjórinn í Reykjavík dregið úr fíkniefnaleit og tekið þá tollverði á teppið, sem hafa verið að segja frá þessum samdrætti.

Á sama tíma eru kerfiskarlar að velta vöngum yfir, hvort ofsagt hafi verið einhvers staðar, að tvöhundruð ungmenni séu í harðri neyzlu fíkniefna, því að þau séu ekki í raun nema fimmtíu. Sumir saka jafnvel fjölmiðla að venju um að búa til vandamál, sem sé ekki til.

Meðan ráðherrar, embættismenn og sérfræðingar taka svona á málum, flæða fíkniefni og ofbeldi um landið í síauknum mæli. Nánast daglega berast okkur fréttir af ofbeldisverkum, en mjög sjaldan fréttum við, að tekizt hafi að ná fíkniefnasendingum úr umferð.

Reykjavíkurhöfn er eftirlitslaus langtímum saman. Utan Reykjavíkur er nánast ekkert gert til að stöðva innflutning um hafnir. Það er orðinn viðburður, að fíkniefni séu tekin á Keflavíkurflugvelli. Tollpóststöðin opnar marga pakka, en finnur sjaldnast þá réttu.

Fíkniefnainnflytjendur hafa svo mikinn stuðning af fjármálaráðherra og tollstjóranum í Reykjavík, að þeir geta tekið lífinu rólega. Samt höfðu þeir fyrir því í vor að berja hnýsinn tollvörð til óbóta, svona til að minna alla hina á að hafa hægt um sig í fíkniefnaleit.

Þannig er kerfið lamað með aðgerðum að ofan og neðan. Yfirlæknirinn á Vogi segir opinberlega, að þjóðfélagið hafi misst tökin á fíkniefnavandanum. Notkun flestra fíkniefna fer ört vaxandi og einkum hörðustu efnanna. Sprautufíklar eru orðnir algengt vandamál.

Til viðbótar við augljósan vanda innanlands, sést af innflutningi látins fólks, að við flytjum líka út fíkniefnavandann. Fólk fer til Kaupmannahafnar, Amsterdam, Taílands og fleiri staða til að komast í þægilegra neyzluumhverfi og er síðan flutt heim í líkkistum.

Unglingar undir refsialdri eru orðnir síbrotamenn í vopnuðum misþyrmingum. Í einu hverfi Reykjavíkur gera unglingar aðsúg að lögreglu og öðrum þeim, sem þangað koma vegna fíkniefnamála. Strætisvagnastjórar kvíða síðustu ferð að næturlagi um helgar.

Unglingarnir eru aðeins ein myndbirting vandamálsins, en sú alvarlegasta, af því að þeir eru óharðnaðir. Raunar gera þeir lítið annað en fara eftir þeim fyrirmyndum í hegðun, sem þeir sjá hjá kófdrukknum foreldrum heima fyrir og í flóði ofbeldiskvikmynda.

Ráðherrar, embættismenn, stjórnmálamenn og sérfræðingar verða að hætta að ganga óbeinna erinda fíkniefna- og ofbeldisbransans. Margfalda þarf tollgæzlu í skipa- og flughöfnum landsins, svo og í tollpósti, til þess að reyna að stemma fíkniefnafljótið að ósi.

Margfalda þarf löggæzlu á þessum sviðum og herða verulega dóma fyrir sölu og dreifingu fíkniefna. Jafnframt þarf að efla úrræði til meðferðar þeirra, sem ánetjast fíkniefnum og vilja takast á við fíknina. Núverandi möguleikar á því sviði eru af of skornum skammti.

Það er út í hött, að Barnaverndarstofa sé að eyða tíma í að taka þátt í umræðu um, hvort fimmtíu unglingar eða fleiri á landinu séu ofurseldir fíkniefnum, og að reyna að setja ofan í við þá, sem halda því fram, að þeir séu tvöhundruð, sem raunar er einnig allt of lág tala.

Miklu nær væri fyrir slíka aðila að taka þátt í tilraunum til að koma vitinu fyrir þá ráðamenn, sem bera ábyrgð á nánast óhindruðu flóði fíkniefna um landið.

Jónas Kristjánsson

DV