Ríkisstjórnin hefur valið þægilegu leiðina við gerð góðærisfrumvarps til fjárlaga. Hún ætlar að leyfa ríkisrekstrinum að sigla með öðrum þáttum þjóðlífsins. Þannig slakar hún á spennunni, sem stafað hefur af fyrri tilraunum hennar til niðurskurðar á velferðarríkinu.

Tekjur ríkisins aukast umfram áætlun um þessar mundir, af því að tekjur í þjóðfélaginu fara ört vaxandi og skila sér að hluta í auknum skattgreiðslum til ríkisins. Þennan tekjuauka getur ríkið notað á ýmsa vegu, til að lækka skatta, auka velferð eða jafna halla.

Ríkisstjórn hyggst ekki láta allt laust. Hún reynir að halda í þann sparnað, sem náðst hefur með fyrri niðurskurði, en ætlar ekki að leggja í ný átök við hagsmunaaðila um viðbótarsparnað. Hún hyggst fyrst og fremst nota gróðann til að jafna hallann á ríkisrekstrinum.

Heilbrigðismálin eru gott dæmi um létta og ljúfa stefnu hins nýja fjárlagafrumvarps. Kostnaður við þau á að aukast um einn milljarð króna, úr 50 milljörðum í 51 milljarð. Í heild mun því sá málaflokkur nokkurn veginn fylgja tekjuaukningunni í þjóðfélaginu.

Í veikindageiranum verður eigi að síður rekið upp ramakvein út af þessum tölum. Þessi geiri er orðinn að peningalegum fíkniefnasjúklingi, sem þarf alltaf meira og meira dóp til að komast í vímu og fær hörð fráhvarfseinkenni, ef síaukið peningaflæði er truflað.

Með strangari aga á fjármálunum hefði ríkisstjórnin getað notað góðærið til að ná tekjuafgangi í ríkisrekstrinum, eins og fyrirtæki gera í einkarekstrinum, og notað hann til að grynnka á skuldum ríkisins, sem hafa orðið óþægilega og hættulega miklar á síðustu árum.

Með algeru agaleysi í fjármálunum, svo sem tíðkast á kosningaárum, hefði ríkisstjórnin getað notað góðærið til að auka umsvif ríkisins og halda óbreyttum halla á ríkisrekstrinum. En kosningar eru ekki fyrirsjáanlegar á næsta ári og því er farið bil beggja í þenslunni.

Ríkisstjórnin gefur sem minnstan höggstað á sér með því að velja léttu ljúfu leiðina milli hinna ýmsu sjónarmiða. Þannig er fjárlagafrumvarpið ein af birtingarmyndum hagnýtrar stjórnarstefnu, sem ekki miðast við hugmyndafræði, heldur hagar seglum eftir vindi.

Alls engin hugmyndafræði er í fjárlagafrumvarpinu. Ekki er hægt að segja, að það sé til hægri eða vinstri. Allir hugmyndafræðingar hljóta að vera andvígir því, hver á sínum forsendum. Raunverulegir hægri menn og raunverulegir vinstri menn munu sjá á því annmarka.

Stjórnmálin eru smám saman að afklæðast hugmyndafræði. Enginn veit lengur, hvort Sjálfstæðisflokkurinn er vinstra megin við Alþýðubandalagið eða ekki. Helzt vita menn, að Alþýðuflokkurinn sé hægra megin við Sjálfstæðisflokkinn, miðað við næstsíðustu stjórn.

Stjórnmálamenn selja sig í auknum mæli sem farsæla forstjóra, sem ekki freistist til að reyna að gera stóra hluti til góðs eða ills, heldur sigli fremur lygnan sjó. Þess vegna verður hugmyndafræðilaus meðalvegur yfirleitt fyrir valinu, svo sem í fjárlagafrumvarpinu.

Oft hefur verið lagt til, að fjárlagadæmið verði stokkað upp og hugsað á nýjan leik. Það eigi ekki að vera eins konar náttúrulögmál, að rekstrarfé ríkisins skiptist í nokkurn veginn óbreyttum hlutföllum frá ári til árs milli málaflokka og jafnvel milli undirliða í málaflokkum.

Fjárlagafrumvarpið felur í sér þá stefnu, að bezt sé að hafa hlutföllin eins og þau hafa alltaf verið og að sigla jafnan þá leið, sem léttust er og ljúfust hverju sinni.

Jónas Kristjánsson

DV

Hafnarfjörður ætti að vera ríkur. Hann hefur skatta af heilu álveri umfram önnur sveitarfélög í landinu. Stóriðja er fengur, sem sveitarfélög bítast um, þótt dæmi Hafnarfjarðar sýni, að fengur þarf ekki að vera happafengur, ef bæjaryfirvöld kunna lítið með fé að fara.

Sterk bein þarf til að þola góða daga. Miklar tekjur Hafnarfjarðar hafa gert bæjarfélagið að eins konar peningafíkli, sem jafnóðum eyðir umframtekjunum, einkum í fyrirgreiðslur af ýmsu tagi. Því hefur þar á ofan tekizt að verða eitt af skuldugustu bæjarfélögum landsins.

Nýi miðbærinn í Hafnarfirði er dæmi um ógætilega meðferð fjármuna. Fyrir fjórum árum átti hann að verða bæjarstolt, en er nú orðinn að martröð, sem hefur þegar gleypt tugi milljóna af bæjarbúum og fer sennilega nálægt 250 milljóna króna tjóni, þegar upp er staðið.

Þáverandi bæjarstjóri og síðar skammlífur fyrirgreiðsluráðherra hafði frumkvæði að því að knýja fram miðbæinn. Hann sá þar fyrir sér víðtæka þjónustu, svo að bæjarbúar gætu sinnt þar allri þörf sinni fyrir þjónustu og jafnvel gist þar á hóteli, “sem bráðvantar”.

Stórhugurinn minnti á fræga listahátíð, sem haldin var á valdatíma þessa bæjarstjóra. Hún var að mörgu leyti góð, en hafði svart gat, þar sem fjármálin áttu að vera. Til dæmis var endurprentaður bæklingur, af því að þar vantaði litmynd af bæjarstjóranum.

Er kynntar voru teikningar af miðbænum fyrir fjórum árum, mótmæltu 5356 Hafnfirðingar, sem töldu hin fyrirferðarmiklu mannvirki spilla útliti bæjarins. Lítið mark var tekið á mótmælunum, enda töldu bæjarfeður sig vera að reisa sjálfum sér ódauðlegan minnisvarða.

Fyrir þremur árum var strax orðið ljóst, að dæmið var hrunið. Bærinn hafði orðið að veita 120 milljón króna ábyrgðir, kaupa hlut í húsnæðinu fyrir 60 milljónir og fella niður lóðagjöld upp á 50 milljónir króna. Samt voru fyrirtæki og eru treg til að setjast þar að.

Fyrir ári voru svo skuldir miðbæjarins orðnar 475 milljónir króna, 55 milljónir króna umfram eignir. Afleiðingin varð þá sú, að bærinn keypti hluta hússins, hótelturninn, fyrir 260 milljónir króna og tók að sér að ljúka framkvæmdum. Það hefur bænum ekki enn tekizt.

Nú er miðbærinn gjaldþrota. Bæjarstjórinn hefur samþykkt nauðasamninga og afskrifað 90% af kröfum bæjarins. Þannig er miðbæjarævintýri og -martröð Hafnarfjarðar um það bil að komast á rökréttan og fyrirsjáanlegan leiðarenda sem stóri Hafnarfjarðarbrandarinn.

Miðbærinn í Hafnarfirði er dæmi um bæjarmálastefnu, sem leggur áherzlu á fyrirgreiðslu, einkum við verktaka. Bærinn hefur á sama tíma tapað tugum milljóna af vinsemd við verktaka, sem situr sjálfur í bæjarstjórn og tekur þar þátt í að halda uppi meirihluta.

Bæjarmálastefnan náði hámarki á valdaferli áðurnefnds bæjarstjóra, sem síðar varð skammlífur fyrirgreiðsluráðherra. Sem bæjarstjóri lét hann greiða vildarmönnum miklar fjárhæðir umfram laun og útvega öðrum ýmiss konar fríðindi, svo sem ódýrt húsnæði.

Hafnarfjarðarbrandarinn hefur framlengzt hjá eftirmönnunum, sem eru aldir upp í sama sljóleikanum gagnvart peningum. Þeim hefur tekizt að gera brandarann að sérstöku flokksmáli Alþýðuflokksins í Hafnarfirði og þjappa sér saman gegn meintum ofsóknum umhverfisins.

Ástandið hefði líklega aldrei orðið svona alvarlegt í Hafnarfirði, ef bærinn hefði ekki unnið álver í happdrætti og látið það gera sig að peningafíkli.

Jónas Kristjánsson

DV

Félag íslenzkra bifreiðaeigenda hefur unnið þrekvirki og fengið þekktasta tryggingafélag heimsins, Lloyds, til að hefja samkeppni við íslenzku fáokunarfélögin í bílatryggingum. Er reiknað með, að tryggingagjöld bíla hér á landi muni lækka um fjórðung við komu Lloyds.

Þetta er hægt, af því að fimm þúsund af nítján þúsund félagsmönnum FÍB hafa ákveðið að vera með í sameiginlegu tryggingaútboði félagsins. Þannig er með samtakamætti hinna smáu hægt að skáka innlendu risunum, sem allt of lengi hafa misnotað markaðsaðstöðuna.

Búast má við, að fáokunarfélögin reyni að mæta innrás Lloyds með því að lækka iðgjöld bíleigenda. Þau hafa ráð á því, enda hafa þau haft digra sjóði af viðskiptamönnum sínum á undanförnum árum. Skyndilega munu þau finna út, að þau hafi efni á að lækka iðgjöld sín.

Hingað til hafa innlendu tryggingafélögin þótzt tapa á bílatryggingum. Sannleikurinn mun hins vegar koma í ljós, þegar Lloyds tekur til starfa. Þá mun skyndilega koma í ljós, að tryggingafélögin hafa hingað til farið með ósannindi um slæma afkomu sína af bílatryggingum.

Félag íslenzkra bifreiðaeigenda setti sér það markmið fyrir ári að ná innlendum bílatryggingum niður um 20%. Samkvæmt samningunum við Lloyds, sem nú eru á lokastigi, mun árangurinn verða nokkru betri, eða 25%. Þetta verða háar krónutölur hjá hverjum og einum.

Enn meira máli skiptir, að FÍB hefur ekki samið við neitt einnar nætur tryggingafélag, heldur þekktasta tryggingafélag heims, sem íslenzku tryggingafélögin endurtryggja hjá, þegar áhættan verður of mikil. Lloyds hefur því úthald í samkeppni við okurfyrirtækin.

Nú reynir á Íslendinga, sem áratugum saman hafa orðið að sæta skilmálum fáokunarhrings tryggingafélaganna. Ýmis dæmi eru um, að við séum þýlyndari en borgarar í nágrannaríkjunum og látum vaða yfir okkur án þess að grípa til sameiginlegra gagnaðgerða.

Frægt er, þegar bíleigendur ætluðu um árið í eins dags akstursverkfall til að mótmæla hækkun benzínverðs. Aðgerðin fór út um þúfur, af því að bíleigendur voru ekki nógu harðir af sér til þess að standa saman. Vonandi verður annað uppi á teningnum í þetta sinn.

Íslendingar eru íhaldssamir eins og klárinn, sem vill vera þar sem hann er kvaldastur. Ef kvalarar þeirra í bílatryggingum lækka iðgjöldin til að mæta nýrri samkeppni, munu margir þeirra halda tryggð við kvalarana í stað þess að flytja sig til þess, sem braut ísinn.

Þannig vilja menn njóta óbeins góðs af framtaki annarra, en kæra sig ekki um að taka sjálfir neinn þátt í frumkvæðinu. Ef allir hugsuðu svona, væri aldrei hægt að brjóta neinn ís. Frumkvöðlar gæfust upp og fáokun héldist með sama hætti og hefðbundin er í landinu.

Tryggingafélögin eru í góðri aðstöðu til að halda sauðahjörðinni saman. Þau hafa safnað digrum sjóðum í skjóli fáokunar. Vextirnir einir af sjóðunum nema tíu þúsund krónum á hverju ári á hvern bíleiganda í landinu. Þau lána fólki úr sjóðunum og hafa gert það háð sér.

Ástæða er til að vona, að ekki fari í þetta skipti eins og stundum áður. Gegn fáokuninni stendur nú þekktasta tryggingafélag heimsins og öflug samtök bíleigenda. Uppreisnarliðið hefur því úthald til langvinnra átaka við eigendur sauðahjarðanna, innlendu tryggingafélögin.

Þetta er eitt bezta tækifærið, sem þjóðin hefur fengið til að losna á einu sviði úr langvinnri ánauð kolkrabba og smokkfisks. Nú reynir á hana sem sjaldan fyrr.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt eðlilegt sé að leyfa kvikmyndatökufólki að nota náttúru Íslands sem bakgrunn að kvikmynda- og sjónvarpsefni, er ekki forsvaranlegt að leigja þeim Almannagjá og loka henni um leið fyrir innlendum og erlendum ferðamönnum. Það voru mistök hjá Þingvallanefnd.

Alþingi þjóðveldisaldar var háð í eða við Almannagjá. Hún er þungamiðja Þingvallasvæðisins og helgur staður í þjóðarsögunni. Enginn staður á landinu er friðhelgari en hún. Íslenzkir borgarar mega aldrei koma að henni lokaðri, af því að hún hafi verið leigð út.

Eftir lýsingum að dæma var Almannagjá notuð sem óþekkjanlegur bakgrunnur fyrir vélframleidda þoku. Margir hamraveggir eru til á Íslandi, sem henta vel til slíkrar kvikmyndagerðar, þótt íslenzkir aðstandendur kvikmyndarinnar virðist hafa verið ófróðir um þá.

Þeim hefði verið gerður greiði með því að benda þeim á aðra hamraveggi, svo sem Tröllagjá eða Ásbyrgi, sem ekki eiga jafn helgan sess í þjóðarsögunni. Engan veginn verður séð, að Almannagjá sé neitt heppilegri bakgrunnur fyrir vélframleidda þoku í auglýsingamynd.

Málsaðilar telja ekkert athugavert við þetta. Þeir hampa 350.000 silfurpeningum Þingvallanefndar og reikna óbeinar gjaldeyristekjur af kvikmyndaliðinu og aðstoðarfólki þess. Þeir hafa slitnað úr tengslum við þjóðarsöguna og hugsa eins og hverjar aðrar hórur.

Í leiðindamáli þessu kemur einnig fram landlægur undirlægjuháttur og minnimáttarkennd Íslendinga gagnvart útlendingum og sú landlæga hugsun, að skjótfengnir peningar séu upphaf og endir alls. Þessi árátta virðist lítið lagast með aukinni lífsreynslu þjóðarinnar.

Skynsamlegt er að greiða götu innlendra og erlendra kvikmyndagerðarmanna. Flestir eru ekki fyrirferðarmiklir á vettvangi og skilja ekki eftir neinn óþrifnað. Rangt er að reyna að hafa fé af þeim sérstaklega umfram aðra ferðamenn vegna notkunar landslags.

Hitt er svo annað mál, að svo getur farið, að selja þurfi aðgang að hálendinu eða ákveðnum stöðum þess vegna of mikils og ört vaxandi álags. Það fé yrði þá innheimt af öllum, innlendu og erlendu fólki, með og án kvikmyndavéla, og færi í kostnað við verndun staðanna.

Ef haldið verður áfram að reyna að ná til landsins þeirri tegund ferðamanna, sem helzt vill fara til staða á borð við Þingvöll, Gullfoss, Geysi, Þórsmörk, Landmannalaugar, Hveravelli og Herðubreiðarlindir, er ljóst, að taka verður sérstaklega á því vandamáli.

Erfitt er að hugsa sér, að slíkum stöðum sé lokað um tíma og sízt vegna þess, að einhver aðili hafi leigt sér einkaaðgang að honum vegna kvikmyndatöku eða af öðrum ástæðum. Hitt er líklegra, að skammtaður verði aðgangur með útgáfu aðgöngumiða að slíkum stöðum.

Sennilega mundi þó síðast af öllu verða seldur aðgangur að Almannagjá, jafnvel þótt álagið þar margfaldist. Söguleg staða hennar er slík, að hún hentar verr sem söluvara en annað landslag. Flestir mundu heldur vilja greiða kostnað af verndun hennar af almannafé.

Þannig eru mistökin tvenn í umræddu máli, annars vegar að veittur var einkaaðgangur að gjánni, og hins vegar að tekið var óbeint gjald fyrir aðganginn.

Jónas Kristjánsson

DV

Á tveimur árum hefur morðum í New York fækkað um 40%. Það er mest þakkað lögreglustjóranum William Bratton, sem var rekinn úr starfi í vor fyrir að skyggja á borgarstjórann sjálfan. Bratton ferðast nú um heiminn og veitir ráðgjöf um aðgerðir gegn glæpum.

Þótt Reykjavík sé engin New York, eru ofbeldisglæpir þó of tíðir í borginni og hafa verið að harðna upp á síðkastið. Lögreglustjórinn í Reykjavík getur því lært mikið af vinnubrögðum Brattons, enda yrði hann tæpast rekinn, þótt hann skyggði á dómsmálaráðherrann.

Bratton lagði áherzlu á tvö meginatriði. Í fyrsta lagi rak hann lögregluna eins og nútíma fyrirtæki. Hann dreifði ábyrgð til hverfastöðva, setti þeim skilgreind markmið um fækkun glæpa og veitti lögreglumönnum frelsi til frumkvæðis án samráðs við yfirboðara.

Í öðru lagi tók hann upp svokallaða núllstefnu í umburðarlyndi. Lögreglumenn fóru að handtaka fólk fyrir minni háttar afbrot, svo sem að kasta af sér vatni eða drekka áfengi á almannafæri. Þetta kom þeim skilaboðum á framfæri, að alls engin afbrot væru leyfð.

Við það að litlu afbrotin hurfu af götunum, hurfu líka stóru afbrotin. Heilu göturnar og raunar heilu hverfin voru í stórum dráttum hreinsuð af glæpum með því einu að byrja á smámálum. Lögreglan varð meira sýnileg en áður og naut stuðnings venjulegra hverfisbúa.

Fíkniefnalögreglan í Reykjavík er að feta þessa sömu slóð með því að vera sífellt að ónáða fólk í fíkniefnabælum, taka það til yfirheyrslu og trufla þannig markað fíkniefnasala. Beinn árangur í töku efna er lítill, en skilaboðin eru hins vegar sterk: Minna umburðarlyndi.

Svipað mætti gera á nóttunni um helgar, þegar fólk kemur út af skemmtistöðum. Þá getur lögreglan handtekið fólk í stórum stíl fyrir að brjóta lögreglusamþykkt, svo sem með því að kasta af sér vatni, drekka áfengi úti á götu eða með því að abbast upp á annað fólk.

Auðvitað kostar þetta að koma verður upp geymslustöðvum fyrir hina handteknu. Í Vestmannaeyjum var á þjóðhátíð komið upp gámum, þar sem fólk var látið sofa úr sér vímuna. Slíkum gámum verður sennilega að koma fyrir í portum, sem óviðkomandi komast ekki inn í.

Ef lögreglan er mjög sýnileg og fjarlægir jafnóðum áberandi drykkjurúta og hasshausa, spillir hún jafnframt andrúmsloftinu, sem ofbeldisglæpir þrífast í. Engin ástæða er til að efast um, að slíkum glæpum hríðfækki eins og á tveggja ára ferli Brattons í New York.

Ýmsum finnst hart aðgöngu að skilja ekki eftir grátt svæði milli umburðarleysis og umburðarlyndis. En umfang gráa svæðisins hlýtur að fara eftir mati manna á umfangi vandamálanna. Á sviðum, þar sem vandamál eru fá, getur samfélagið verið umburðarlynt.

Almennt séð þarf þjóðfélagið að vera umburðarlynt og geta þolað, að fólk sé ekki steypt í sama mót. En það þarf líka að geta verið ósveigjanlegt, ef það þarf á því að halda, svo sem til að koma á lögum og reglum á afmörkuðum sviðum, sem varða lífsgæði þjóðarinnar.

Nætursukkið í Reykjavík og ofbeldið, sem því fylgir, er ekki lítið vandamál, heldur stórt vandamál, sem er í örum vexti. Það gefur ekki tilefni til hins hefðbundna umburðarlyndis í þjóðfélaginu, heldur kallar það á algert og áhrifaríkt umburðarleysi að hætti Brattons.

Harðnandi ofbeldi í Reykjavík er ekki náttúrulögmál, sem hefur sinn gang. Gæzlumenn laga og réttar geta ákveðið, hvort það fær að þrífast eða ekki.

Jónas Kristjánsson

DV

Reykjavíkurhelgin var frábær og raunar ólík sjálfri sér. Borgin hafði allt annan og betri svip um þessa helgi en hún hefur venjulega. Nærri tveir tugir þúsunda sóttu menningarnóttina og um þrjú þúsund manns tóku þátt í ýmsum greinum maraþonhlaupsins daginn eftir.

Síðasta helgi sýnir, hvernig Reykjavík getur verið, þegar hún vill. Hún er öðrum þræði borg menningar og borg heilsuræktar, þótt hinum þræðinum sé hún borg drykkjuláta og ofbeldis. Miklu máli skiptir, hvað gefur tóninn, og það gerðu jákvæðu atriðin um helgina.

Ef vel er að gáð, sjáum við fjölda manns skokka í borginni um helgar og eftir vinnu á virkum dögum. Vaxandi fjöldi fólks hugsar um heilsuna á þennan eða annan hátt. Menningarviðburðir njóta líka mikillar aðsóknar, miklu meiri en búast mætti við eftir íbúafjölda.

Þessar jákvæðu hliðar eru oft í skugga hinna neikvæðu, sem hafa gert borgina fræga utan landsteina. Hinar neikvæðu eru til dæmis þær, sem margir ferðamenn sjá, svo sem rónalíf á Austurvelli á daginn og ólýsanlegt volæði með ívafi ofbeldis um helgarnætur.

Spurningin er, hvað gefur tóninn hverju sinni. Venjulega er það drukkið og vímað fólk, sem tekur völdin í miðbænum. Um helgina var það hins vegar venjulegt fólk, sem átti miðbæinn. Það kom, sá og sigraði. Það gaf rugli og eymd ekki tækifæri til að komast að.

Það er ekki rétt, að drykkjan og ofbeldið þurfi að hafa sinn gang og muni birtast annars staðar, ef það verður gert útlægt frá miðbæ Reykjavíkur. Summa lastanna er ekki jöfn, heldur fer hún eftir því, hvað er látið viðgangast. Íslendingar hafa ekki náð áttum á því sviði.

Lögreglan hefur tekið upp þann góða sið að láta fíkniefnasölu ekki í friði. Hún ræðst sífellt til inngöngu í sölubælin. Þetta truflar markaðinn hastarlega, þótt lítið finnist af fíkniefnum. Lögreglan getur líka náð aftur völdum af drykkjurútum í miðbænum að næturlagi um helgar.

Með því að trufla sífellt það neikvæða er það neytt til að halda sig meira til hlés. Það fær minni tækifæri en ella til að gefa tóninn og heildarmagn þess minnkar. Þetta lærði lögreglan í New York fyrir nokkrum árum og hefur náð frábærum árangri á stuttum tíma.

Við þurfum raunar að breyta sjálfsmynd þjóðarinnar. Við þurfum að koma inn hjá fullorðnum og unglingum, að það sé ekki flott, heldur niðurlægjandi að vera greinilega undir áhrifum áfengis eða annarra fíkniefna. Við þurfum að koma á nýjum og harðari siðareglum.

Við neyðumst auðvitað líka til að stórauka varanlegt geymslupláss fyrir síbrotamenn á sviði ofbeldis, svo að venjulegt fólk geti aftur farið að ganga um miðbæinn á hvaða tíma sólarhringsins sem er, svo sem þykir sjálfsagt í miðbæjum höfuðborga um öll Vesturlönd.

Við þurfum að gera það sjálfsagt og hversdagslegt, að fjölskyldur geti farið að næturlagi um miðbæinn og átt þar aðgang að öðru en volæði og barsmíðum. Við þurfum að efla næturmenningu og nætursiði, sem gefa nýjan tón í stað hins ömurlega, sem hingað til hefur ríkt.

Öll samfélög manna hafa jákvæðar og neikvæðar hliðar. Við þurfum að gefa hinum jákvæðu þáttum betra tækifæri til að gefa tóninn, meðal annars í borgarlífinu. Það tókst með ágætum um helgina. Menningarnóttin og maraþondagurinn efldu jákvæða sjálfsmynd okkar.

Þrýstingur samfélagsins er mikilvægur. Þjóðin er sinnar gæfu smiður á þessu sviði sem mörgum öðrum. Þjóðarsátt um vilja er raunar allt, sem þarf.

Jónas Kristjánsson

DV

Hvorki getur það talizt eðlilegt né forsvaranlegt, að samband Íslands við umheiminn á netinu rofni tíu sinnum á tveimur mánuðum, svo sem nú hefur gerzt. Enn síður er frambærilegt, að það skuli taka fjórtán tíma að fá sambandið leitt framhjá bilun í Danmörku.

Meðan ástandið er svona er tómt mál að tala um þátttöku Íslands í upplýsingasamfélagi nútímans. Útilokað er að stofna fyrirtæki á Íslandi á þessu sviði með fjarvinnslu í huga, af því að sjálf umferðaræðin er í ólagi og getur hæglega komið rekstrinum á kaldan klaka.

Netsamband á Íslandi einkennist af miklum þrengslum og tíðum bilunum. Ef ástand netsins sjálfs væri ekki svona, hefðum við alla burði til að vera virkir aðilar að hátekjugreinum upplýsingatækninnar. Íslendingar eru nefnilega komnir þjóða lengst í að nota tölvur.

Fyrir mörgum árum urðum við fyrir því láni að komast hjá óhóflegum opinberum gjöldum á tölvur. Þær streymdu inn í landið, bæði í fyrirtæki og skóla. Við urðum skyndilega læs á tölvur og sáum fyrir okkur mikla nýsköpun í spánnýjum greinum atvinnulífsins.

Netið gat orðið punkturinn yfir i-ið í þessari hagstæðu þróun. Með því fékkst ódýrt samband, sem eyddi herkostnaðinum af að standa í alþjóðlegri samkeppni frá fjarlægri strönd norður í hafi. Við gátum keppt á jafnréttisgrundvelli við aðila í nöflum alheimsins.

Því miður hefur þetta ekki gerzt. Endasprettinn vantaði. Þröng og ótraust samgönguæð tölvuheimsins hefur stórskaðað íslenzk fyrirtæki í samkeppni við erlend og dregið hastarlega úr trú manna á, að það þýði að keppa við útlenda aðila á sviðum upplýsingatækni.

Póstur og sími hefur aldrei haft áhuga á netinu og raunar látið það fara í taugarnar á sér, enda hefur það rutt til hliðar stafrænum samgöngutækjum af miklu dýrara tagi, sem stofnunin taldi henta betur. Frá Pósti og síma er því ekki að vænta jákvæðra strauma.

Reynslan sýnir líka, að Póstur og sími sinnir með hangandi hendi öðru mesta nauðsynjamáli netsins, það er rekstrarörygginu. Og í verðlagningu segir stofnunin réttilega, að það sé ekki í hennar valdi að greiða niður ákveðna þætti símaþjónustunnar í landinu.

Ísnet er fyrirtækið, sem leigir bandbreidd á sæstreng af Pósti og síma til notkunar fyrir netið og leigir síðan notendum aðgang að bandbreiddinni. Til þess að halda verðlagningu á aðgangi að netinu í svipuðum farvegi og í útlöndum, hefur Ísnet ekki ráð á neinni vannýtingu.

Segja má, að jafnan sé fullnýtt sú bandbreidd, sem til ráðstöfunar er hverju sinni á netinu. Sí og æ er verið að auka bandbreiddina, en hún fyllist jafnóðum af notendum. Nokkrum sinnum á dag eru þrengsli og hægagangur áberandi á netinu vegna of mikils álags.

Pósti og síma má segja það til hróss, að hann hefur tryggt sér aðild að sæstrengjum með mikla flutningsgetu. Þess vegna getur hann fyrirvaralaust útvegað aukna bandbreidd, þegar á þarf að halda. En hann vill auðvitað fá eitthvað fyrir sinn snúð.

Ríkisvaldið getur komið að þessu máli með því að ábyrgjast leigu fyrir ákveðinn slaka á netinu, það er bandbreidd, sem enn nýtist ekki, en mun nýtast á næstu vikum eða mánuðum. Það er eins og að leggja umferðaræðar með tilliti til væntanlegrar framtíðarumferðar.

Ríkisvaldinu ber að líta á þetta verkefni eins og vegakerfið og leggja fram fé til að tryggja fullkomna afkastagetu og rekstraröryggi netsins innan lands og utan.

Jónas Kristjánsson

DV

Fyrir rúmri viku var hætt við að undirbúa framleiðslu á hollenzkum Heineken bjór og dönskum Carlsberg bjór í Burma. Hinir evrópsku framleiðendur töldu, að frekari undirbúningur gæti varpað skugga á ímynd vörumerkja sinna í heimalöndunum í Evrópu.

Vaxandi þrýstingur er nú á bandarísk og evrópsk fyrirtæki að hætta við fjárfestingar í Burma vegna óhugnanlegrar stjórnar herforingja þar í landi. Tillögurnar um viðskiptabann eru upprunnar hjá frelsishetju Burma, nóbelsverðlaunahafanum Daw Aung San Suu Kyi.

Röksemdir frúarinnar í Burma eru hinar sömu og Nelsons Mandela á sínum tíma, þegar hann hvatti til viðskiptabanns á Suður-Afríku. Slíkt bann stuðlar að falli harðstjóranna á staðnum. Það er æskilegt markmið, þótt það kosti almenning nokkrar fórnir um tíma.

Suu Kyi og Mandela hafa bæði sett fram rækilega röksemdafærslu gegn því sjónarmiði, að ekki skuli beita efnahagslegum refsiaðgerðum gegn ríkjum, af því að það komi þyngst niður á almenningi í landinu. Almennt hefur röksemdafærsla viðskiptabanns verið tekin gild.

Ýmis Asíufyrirtæki hlaupa í skarð bandarísku og evrópsku fyrirtækjanna, sem hafa gefizt upp á Burma. Asíufyrirtækin beita sömu röksemd og áður var beitt til stuðnings viðskiptum við Suður-Afríku og segja þar að auki, að jákvæð samskipti og viðskipti bæti ástandið.

Skemmst er frá því að segja, að sagnfræðileg reynsla er fyrir því, að jákvæð samskipti og viðskipti bæta ekki ástandið í ríkjum harðstjórnar, heldur gera þau illt verra. Þetta er til dæmis að koma í ljós um þessar mundir í Kína og þar á undan greinilega í ljós í Serbíu.

Þeir, sem stunda viðskipti við Burma, til dæmis með því að ferðast þangað, efla gjaldeyristekjur herstjórnarinnar og framlengja ævidaga hennar. Þetta gildir um íslenzka ferðalanga eins og aðra. Sérhver verður að eiga við sjálfan sig, hvort hann telur það við hæfi.

Segja má, að þetta gildi um ýmis önnur lönd, þar sem stjórnarfar er afleitt og stríðir gegn grundvallarlögmálum mannréttinda. En einhvers staðar verður að draga mörkin. Nægilegt er að beina athyglinni að nokkrum verstu ríkjunum í senn og líta mildari augum á önnur.

Ástand mannréttinda í Indónesíu er ekki eins slæmt og í Burma. Því getur það verið siðferðilega heilbrigt sjónarmið ferðamanns að skoða fremur fornfræg musteri í Indónesíu en í Burma, þótt bezt gerði hann í að skoða musteri í lýðfrjálsu ríki á borð við Indland.

Nokkur áhætta fylgir samskiptum við siðleysingja. Herstjórnin í Burma tók til dæmis höndum kjörræðismann Norðurlanda í landinu og pyndaði hann til bana. Henni gæti dottið í hug að taka ferðamenn í gíslingu, ef hún teldi það henta sér við einhverjar aðstæður.

Saddam Hussein Íraksforseti tók Vesturlandabúa í gíslingu og Karadzic, forseti Bosníu-Serba, gerði það líka. Hinum fyrrnefnda tókst ekki að ná árangri, en hinum síðarnefnda tókst það. Gestir í slíkum löndum verða að hafa í huga, að valdhafar þar taka skyndiákvarðanir.

Á Vesturlöndum fara nú fram viðræður stjórnvalda um viðskiptabann á Burma. Ekki er ljóst, hver niðurstaðan verður. Hins vegar er ljóst, að margt baráttufólk mannréttinda vill gera Burma að sams konar sýnishorni viðskiptaþvingana og Suður-Afríka var á sínum tíma.

Fjölþjóðafyrirtæki með víðtæka ímyndarhagsmuni á Vesturlöndum eru að strika Burma af verkefnaskránni til að kalla ekki yfir sig refsiaðgerðir fólks.

Jónas Kristjánsson

DV

Sumir ferðamenn vilja helzt flatmaga í sólskini í sumarleyfum og fara til sólarstranda. Aðrir ferðamenn vilja helzt kynnast sögufrægum minjum og fara til fornborga Evrópu. Enn aðrir vilja helzt sjá stórbrotna náttúru og fara vítt um álfur, meðal annars til Íslands.

Þannig eru áhugaefni ferðamanna margvísleg. Þeir, sem leggja land undir fót, eru misjafnir eins og mannfólkið í heild. Það, sem höfðar til eins, snertir ekki annan. En það eru ekki bara áhugaefnin, sem eru misjöfn, heldur einnig lífsstíllinn og þar með talinn ferðastíll.

Flestir ferðamenn, sem hingað koma, fara í skoðunarferðir, einkum í hópferðabílum, undir leiðsögn fróðra manna, sem útlista náttúrna og segja ef til vill lítillega frá sögunni, ef einhver hefur líka áhuga á henni. Þetta hafa hingað til reynzt okkur ágætir ferðamenn.

Takmörk eru þó fyrir útþenslu þessarar tegundar ferðamennsku. Margir ferðamenn hafa önnur áhugamál og annan lífsstíl. Og sumir áfangastaðir hefðbundinna ferðamanna sæta afar miklu álagi á þeim skamma tíma ársins, sem hin hefðbundna ferðavertíð stendur.

Til eru ferðamenn, sem ekki kæra sig um að sitja lengi í hópferðabílum eða láta leiðsögumenn teyma sig milli skoðunarstaða. Til dæmis er til margt af mjög vel stæðu fólki á fremur ungum aldri, sem kýs athafnir í sumarleyfum. Það vill gera eitthvað sjálft í fríinu.

Dæmigert er fólk á framabraut, sem skokkar eða fer í líkamsræktarstöð í hádeginu. Það flýgur til Sviss um lengda helgi til að bregða sér á skíði. Eða til Egyptalands til að bregða sér í tveggja daga ferð á arabískum hestum milli píramídanna við Gíza og Sakkara.

Auðvitað er þetta kraftmikla fólk í miklum minnihluta meðal ferðamanna, en eigi að síður áhugavert. Það hefur miklu meira fé milli handanna en annað ferðafólk og lætur sér ekki bregða, þótt hlutirnir kosti peninga. Það aflar þeirra hratt og eyðir þeim hratt.

Við höfum lengi séð sumt af þessu fólki í vikulöngum hestaferðum yfir hálendi Íslands. Við erum að byrja að sjá það í vélsleðaferðum á jöklum landsins. Við erum að byrja að sjá það í göngu á Laugaveginum á Fjallabaksleið og bráðum einnig á gönguleið Reykjanesvegar.

Unnt er að höfða til slíks fólks á fleiri sviðum. Kennsla í meðferð tryllitækja í sandgryfjum er einn möguleikinn af mörgum og nyti þeirrar frægðar, sem sandgryfjukeppni á Íslandi hefur öðlazt í útlöndum. Slík tegund ferðamennsku á að geta gefið mikið í aðra hönd.

Bezt væri, ef ferðaþjónusta fyrir athafnasama ferðamenn styddi hver aðra með sameinaðri aðstöðu og markaðssetningu. Á Nesjvöllum mætti til dæmis koma upp heilsuböðum með útsýnissundlaug í Hengli og hafa miðstöð hestaferða, vélsleðaferða og gönguferða.

Enn frekar en Bláa lónið bjóða Nesjavellir frábæra náttúru að sviðsmynd, án þess að álag aukist á hefðbundna skoðunarstaði. Þeir eru í nágrenni Reykjavíkur og geta nýtt innviði borgarinnar, svo sem lúxushótel, hágæða veitingahús og merkjavöruverzlanir.

Til þess að standa skynsamlega að nýtingu svæðis á borð við Nesjavelli til ferðaþjónustu þurfa aðilar frá borginni og áhugasamir einkaaðilar að stofna þróunarfélag til að tryggja skynsamlega hönnun mannvirkja, fjölbreytta þjónustu og samstarf um markaðssetningu.

Þetta er dæmi um, að ferðaþjónustan á ekki að einblína á talningu og fjölgun hausa og gistinátta, heldur velta fyrir sér auknum tekjum á hvern ferðamann á dag.

Jónas Kristjánsson

DV

“Eruð þið ekki hress” eru einkunnarorð sumra síkátra þátta- og skemmtistjóra í útvarpi og sjónvarpi. Auglýsingar snúast margar um meinta hressu og fjör markhópsins. Einkum á þetta við um mál, sem helzt eru ætluð ungu fólki, sem langar til að verða hresst.

Með þessu er óbeint verið að koma því inn hjá fólki, að það eigi alltaf að vera hresst, þótt slíkt ástand sé í hæsta máta óeðlilegt. Eðlilegt er, að fólk sé stundum hresst og stundum ekki. Lífið er blanda af blíðu og stríðu. Sársaukinn verður seint gerður útlægur með lyfjum.

Fólk telur sig þurfa að ná í geðbreytilyf til að fullnægja kröfu umhverfisins um síhressu. Kaupsýslumenn á Manhattan nota margir hverjir kókaín til að geta djöflazt áfram með bros á vör í svo sem einn áratug, áður en þeir hrynja niður og verða að grænmeti á hæli.

Brennivínið er hefðbundið geðbreytilyf Íslendinga. Með því tekst okkur að vera hress í samkvæmum um nokkurra ára eða áratuga skeið, unz kemur í ljós, að geðbreytilyfið er fíkniefni, sem kallar á meira og meira, en nær samt minna og minna af upprunalegum áhrifum.

Fyrir nokkrum áratugum taldi ungt fólk, að til væru vímuefni, sem ekki hefðu eins ömurlegar afleiðingar og áfengi. Eftir nokkurn tíma kom í ljós, að þessi efni fara mun hægar úr líkamanum en áfengið og eru því erfiðari viðfangs, þegar menn verða að reyna að hætta.

Á allra síðustu árum hefur læknadóp tekið við sem lausnarorð Íslendinga, einkum gleðipillan prozak og ýmsar útgáfur hennar. 20.000-30.000 landsmenn eru taldir nota þetta þunglyndislyf einhvern tíma á árinu. Á hverjum morgni taka 10.000 manns inn vímuefnið prozak.

Með hjálp lækna eru 10.000 manns komin á fyllirí strax að morgni á virkum degi. Notkun slíkra lyfja hefur tvöfaldazt hér á landi á fjórum árum og er nú tvöfalt meiri en á Norðurlöndunum, þar sem menn eru líka drjúgir við að þurfa lyf til að horfast í augu við daginn.

Aðstoðarlandlæknir telur sér trú um, að þessi nýju lyf séu án aukaverkana. Hann skilur ekki það eðli geðbreytilyfja, að þau eru fíkniefni, sem kalla á meira og meira magn um leið og áhrif þeirra fara minnkandi með langvinnri notkun. Aukaverkanir prozaks verða hrikalegar.

Eftir um það bil áratug verða meðferðarstofnanir fullar af fólki, sem hefur glatað jafnvægi vegna ofnotkunar á prozaki, nákvæmlega eins og þær eru núna fullar af fólki, sem er þar út af amfetamíni og hassi, og alveg eins og þær voru áður fullar af ofnotendum áfengis.

Það er nefnilega ekki ókeypis að verða við kröfu umheimsins um að vera hress og helzt síhress. Geðbreytilyf eiga öll það sameiginlegt að vera fíkniefni, hvort sem þau heita alkóhól, amfetamín eða prozak. Fólk ánetjast geðbreytilyfjum og getur ekki hætt að nota þau.

Með öllum þessum lyfjum er verið að reyna að vinna gegn mannlegu eðli. Það er verið að framleiða hressu, sem ekki byggist á náttúrulegum orsökum. Það er verið að hjálpa fólki við að verða við kröfu umheimsins um að vera sífellt með bros á vör og til í fjörið.

Ef hægt væri til lengdar að stjórna geði fólks með prozaki eða fyrirrennurum þess, væri hægt að búa til hryllingsþjóðfélag, þar sem fólk gengur í leiðslu og lætur hvað sem er yfir sig ganga. En mannlegt eðli krefst þess að fá stundum að vera þunglynt og kvíðafullt.

Heilbrigðisyfirvöld leiða okkur í mikinn háska með stjórnlausri niðurgreiðslu nýjustu fíknilyfja án tillits til síðari kostnaðar við að brjótast undan fíkninni.

Jónas Kristjánsson

DV

Pólitískt skipað tryggingaráð hefur verið staðið að misnotkun almannafjár með því að úrskurða svikahrappi örorku, þvert ofan í umsögn trúnaðarlæknis Tryggingastofnunar, sem hafði komizt að raun um, að meint örorka mannsins væri tilbúningur frá rótum.

Ríkissaksóknari er um þessar mundir að gefa út ákæru á hendur skjólstæðingnum og nokkrum félögum hans, sem eru sakaðir um að hafa sviðsett slys á Grindavíkurvegi og Hvalfjarðarvegi og haft milljónir króna út úr tryggingafélögunum og Tryggingastofnun ríkisins.

Skjólstæðingurinn var fluttur með þyrlu úr Hvalfirði í bæinn, lagður inn á sjúkrahús og fór síðan í endurhæfingu. Á þessari leið aflaði hann sér margvíslegra læknisvottorða, sem voru marklaus með öllu, enda er kunnugt, að læknar gefa út slík vottorð á færibandi.

Trúnaðarlæknir Tryggingastofnunar var um þessar mundir í fríi. Þegar hann kom til vinnu, rannsakaði hann skjólstæðinginn og komst að raun um, að allt málið var hreinn leikaraskapur. Niðurstaðan var sú, að hann mælti ekki með, að maðurinn fengi dagpeninga.

Maðurinn kærði þetta til tryggingaráðs, sem er skipað pólitískum kvígildum, er alls enga þekkingu hafa á tryggingalæknisfræði. Ráðið hafði að engu umsögn hins sérmenntaða trúnaðarlæknis og úrskurðaði manninum örorku á kostnað skattgreiðenda í landinu.

Síðan hafa kvígildi úr tryggingaráði og forstjóri Tryggingastofnunar ríkisins, sem líka er pólitískt kvígildi, reynt að taka trúnaðarlækninn á teppið og hvetja hann til að hafa samráð um niðurstöður af þessu tagi, það er að segja taka tillit til pólitískrar örorku.

Tryggingalæknirinn lætur sér það í léttu rúmi liggja, þótt kvígildin tuði. Hann segist hvort sem er vera að fara á eftirlaun, svo að þau geti ekki gert sér neitt, þótt hann segi sannleikann um sóðaleg og raunar glæpsamleg vinnubrögð tryggingaráðs og Tryggingastofnunar.

Spurningin er svo, hvað gerist, þegar hinn árvökuli trúnaðarlæknir hættir störfum. Munu þá ekki forstjóri Tryggingastofnunarinnar og tryggingaráð finna sér lækni, sem hefur langa reynslu af sjálfvirkri útgáfu vottorða, og tekur tillit til pólitískrar örorku?

Trúnaðarlæknir Tryggingastofnunarinnar telur raunar, að útgjöld stofnunarinnar hafi verið að aukast óeðlilega mikið á síðustu árum, enda sé stofnunin að breytast úr hreinni tryggingastofnun í eins komar félagsmálastofnun, sem skilgreini örorku á félagslegan hátt.

Mál þetta varpar ljósi á frumstætt og séríslenzkt ástand í stjórnkerfi landsins. Þar eru atvinnulitlir aumingjar á framfæri stjórnmálaflokka enn í stórum stíl skipaðir í ráð og stjórnir til að ráðskast með almannafé og misnota það eins og dæmi Tryggingastofnunarinnar sýnir.

Ef mál þetta kæmi upp í alvöruríki á borð við Bandaríkin, sæti tryggingaráð í heild og forstjóri stofnunarinnar á bak við lás og slá. En við lifum því miður í eins konar Kardimommubæ, þar sem stjórnmálaflokkar komast upp með nánast hvað sem er vegna eymdar kjósenda.

Meðan kjósendur sætta sig við, að stjórnmálaflokkarnir líti á ríkissjóð sem herfang, er sé til skiptanna, og noti hvert tækifæri til að búa til lög og reglugerðir, sem kalla á miðstýringu af hálfu pólitískra kvígilda, verður ekkert vestrænt nútímaþjóðfélag hér á landi.

Þegar grannt er skoðað, er þetta ekki ráðum og stofnunum að kenna eða stjórnmálaflokkunum að baki þeirra. Eymd Íslands er einfaldlega kjósendum að kenna.

Jónas Kristjánsson

DV

Með stuðningi landbúnaðar- og umhverfisráðherra hyggjast gróðafíknir Svínvetningar ryðja Ferðafélagi Íslands burt af Hveravöllum og koma þar sjálfir upp umsvifamiklum hótel- og veitingarekstri, sem felur í sér atlögu að einni af helztu náttúruperlum landsins.

Svínvetningar gera þetta í krafti þess, að Hveravellir eru eitt af svæðunum, sem þeir hafa misþyrmt með ofbeit áratugum saman. Vellirnir eru hluti Auðkúluheiðar, sem fræg varð, þegar sauðfé Svínvetninga át jafnóðum umtalsverðan hluta þjóðargjafarinnar frá 1974.

Þá átti að minnast ellefu alda afmælis Íslandsbyggðar með því að snúa vörn í sókn í gróðurbúskap landsins. Það var einkum gert með því að sáldra áburði og fræi á húnvetnskar heiðar, en um leið var sauðfé fjölgað á afréttunum og þjóðargjöfin étin upp til agna.

Guðmundur Bjarnason, landbúnaðar- og umhverfisráðherra, er ætíð tilbúinn að styðja ýtrustu sérhagsmuni í landbúnaði gegn almannahagsmunum, svo sem ótal dæmi sanna. Í þessu máli hefur hann úrskurðað, að Svínavatnshreppur fari með skipulag á Hveravöllum.

Hæstiréttur hefur nokkrum sinnum fjallað um eignarhald á hálendi landsins og ævinlega hafnað öllum kröfum um eignarhald á því. Svínvetningar eiga því ekki Hveravelli, þótt ef til vill megi segja, að þeir hafi sögulegan rétt á að misþyrma landinu með ofbeit sauðfjár.

Brýnt er, að þjóðin láti nú í sér heyra, því að landbúnaðar- og umhverfisráðherra er að vinna að því að koma eignarhaldi á hálendinu í hendur þeirra sveitarfélga, sem nota afréttina og bera ábyrgð á ofbeitinni. Koma verður í veg fyrir það skipulega og markvissa slys.

Sveitarfélögin, sem liggja að hálendinu, eiga ekki að hafa neinn rétt á hálendinu umfram þau sveitarfélög, sem fjær liggja. Enda er áratuga reynsla fyrir því, að ábyrgðarmenn ofbeitarinnar eru sízt allra færir um að gæta almanna- og umhverfishagsmuna í máli þessu.

Hin séríslenzku vandræði á þessu sviði stafa beinlínis af, að umhverfismál hafa í rauninni verið gerð að undirdeild í landbúnaði, þótt þau séu formlega séð í öðru ráðuneyti. Þess vegna er umhverfismálum þjóðarinnar stýrt af þröngsýnum hagsmunagæzlumanni landbúnaðar.

Þjóðin verður að fara að rísa upp gegn þessum óvinum sínum og koma í veg fyrir afskipti þeirra af hálendinu. Ekki er nóg að hafna eignarhaldi þeirra á hálendinu, heldur einnig rétti þeirra til misnotkunar þess. Tími er kominn til að skrúfa alveg fyrir ofbeit sauðfjár.

Skipulag hálendisins á að vera hjá ríkinu en ekki hinum hættulegu sveitarfélögum, sem hafa farið illa með náttúru landsins. Gott væri að geta notað tilefni Hveravalla til að vekja Alþingi til meðvitundar um að grípa þarf skjótt til nýrra laga um skipulag hálendisins.

Á Hveravöllum hefur Svínavatnshreppur sýnt tennurnar, svo að ekki verður um villzt. Hreppurinn ætlar að bola Ferðafélagi Íslands af svæðinu og koma þar upp okurbúlum ofan í hverasvæðinu. Ef þjóðin grípur ekki strax til varnarvopna, er voðinn vís þar efra.

Á endanum verður það Alþingi eitt, sem getur stöðvað ráðherrann og sveitarfélögin. Þingmenn eru hræddir við kjósendur og taka oft mark á því, sem þeir segja. Þeir, sem áhyggjur hafa af málinu, ættu að tala við þingmenn í sínu kjördæmi og ekki skafa utan af skoðun sinni.

Ef þjóðin notfærir sér Hveravallamálið, getur hún markað þáttaskil í varðveizlu helztu fegurðarauðlinda landsins og tryggt heildarhagsmuni þjóðarinnar.

Jónas Kristjánsson

DV

Sóknarprestur Langholtssóknar upplýsti nýlega á fundi Prestafélags Íslands, að hann væri ekki hommi, hórdómsmaður, þjófur eða fyllibytta og ætti því skilið stuðning starfsbræðranna og -systranna. Hann fékk stuðninginn, ef til vill á ofangreindum forsendum.

Óneitanlega er það sérkennilegt siðferðismat að slengja saman í einn pakka ólíkum og óskyldum atriðum, sem sum hver eru að mestu líkamleg, samkynhneigð og ofdrykkju; og atriðum, sem varða brot á siðferðilegum eða lögskráðum reglum, hórdómi og þjófnaði.

Áður hefur komið fram, að sóknarpresturinn hefur á fleiri sviðum sérkennilegar skoðanir og framgöngu, sem veldur því, að leiðir hans og safnaðarins fara ekki að öllu leyti saman. Ágreiningurinn hefur orðið efniviður langdreginnar framhaldssögu í fjölmiðlunum.

Fleiri prestar eiga í útistöðum við söfnuði sína eða hluta þeirra. Skemmst er að minnast hjónavígslu, sem fór fram fyrir utan Möðruvallakirkju í Eyjafirði, af því að sóknarpresturinn vill ekki, að neinn annar prestur en hann sjálfur fái að vinna prestsverk í kirkjunni.

Sóknarpresturinn á Möðruvöllum hefur á prestastefnun flutt tillögur um, að prestar séu ekki að troða hver öðrum um tær með því að vilja vinna prestverk í kirkjum hver annars. Þær hafa ekki náð fram að ganga, en sýna samt, hvað er til umræðu hjá prestastéttinni.

Ekki eru til hreinar línur um samband prests og safnaðar, enda er um flókið mál að ræða, þegar sumir telja, að presturinn eigi að stýra söfnuðinum, og aðrir telja, að presturinn eigi að þjóna söfnuðinum. Ekkert samkomulag er um, hver eigi að stjórna hverjum.

Í veruleikanum er oftast farið bil beggja og ræðst það oftast af hefðum, sem skapast í hverri sókn fyrir sig. Sums staðar eru prestar mjög virkir og annars staðar sóknarnefndir. Yfirleitt er samkomulagið þolanlegt, ef málsaðilar kunna eitthvað í mannlegum samskiptum.

Ef prestur og sóknarnefnd hafa harðar skoðanir á því, hver eigi að ráða í samskiptunum, er augljóst, að allt fer í bál og brand, svo sem dæmin sanna. Þess vegna væri gott, ef línur yrðu dregnar og úr því skorið, hvort þjóðkirkjan sé safnaðarkirkja eða kennimannakirkja.

Þessi augljósi vandi tengist stöðu þjóðkirkjunnar sem ríkiskirkju og embættismannakirkju. Ef sú skoðun verður ofan á, að í þjóðkirkjunni skuli prestar stjórna, er eðlilegt, að ríkið þvoi hendur sínar, skilið verði milli ríkis og kirkju og hvor aðili fari sína leið.

Á síðari árum hefur vaxið umræða um aðskilnað ríkis og kirkju. Sífelldar uppákomur innan kirkjunnar, einkum þær er varða samskipti kennimanna við annað fólk, hafa magnað umræðuna. Raunsætt er þó að gera ráð fyrir, að svona róttæk breyting gerist á löngum tíma.

Á meðan er nauðsynlegt að löggjafarvaldið og framkvæmdavaldið líti gagnrýnum augum á tillögur, sem koma frá stofnunum kirkju og prestastéttar, svo að ekki leki inn reglur, sem annað hvort magna ófrið stéttarinnar við leikmenn eða þrengja möguleika á aðskilnaði.

Sem stofnun verður þjóðkirkjan meira eða minna lömuð í hálft annað ár vegna sérkennilegrar stöðu biskups. Fulltrúar þjóðarinnar geta notað þennan tíma til að sporna gegn tilraunum presta til valdatöku og til að haga málum á þann veg, að skilja megi sundur ríki og kirkju.

Raunar hafa uppákomur innnan þjóðkirkjunnar verið slíkar á undanförnum misserum, að margir eru orðnir nokkuð þreyttir á henni sem ríkisstofnun.

Jónas Kristjánsson

DV

Guðmundur Bjarnason landbúnaðar- og umhverfisráðherra eykur samgönguerfiðleika landsbyggðarinnar með því að flytja Landmælingar Íslands úr Reykjavík til Akraness. Landsbyggðarfólk getur síður rekið erindi sín í einni borg í nágrenni Reykjavíkurflugvallar.

Sérþjónusta Landmælinganna er einkum veitt kaupstöðum og hreppsfélögum, bændum og upprekstrarfélögum, það er að segja landeigendum. Þessa þjónustu verður að sækja til Akraness eftir breytinguna, þótt sölubúð venjulegra ferðakorta verði áfram í Reykjavík.Almennt er til þæginda fyrir landsbyggðina að hafa alla opinbera þjónustu á einum stað. Flutningur ríkisstofnana úr Reykjavík hefur að vísu farið fram undir merkjum byggðastefnu, en raunverulegu áhrifin felast í auknum kostnaði og tímahraki aðila á landsbyggðinni.

Sum þjónusta er þó meira en önnur miðuð við þarfir landsbyggðarinnar. Flutningur innanlandsflugs frá Reykjavík til Keflavíkur væri til dæmis alvarlegt áfall fyrir landsbyggðarfólk, miklu frekar en fyrir Reykvíkinga. Landmælingarnar eru dæmi um slíka þjónustu.

Viðurkennt er, að engar efnahagslegar eða fjárhagslegar forsendur eru fyrir flutningi Landmælinganna til Akraness. Það er ekkert annað en pólitísk ákvörðun landbúnaðar- og umhverfisráðherra, sem telur sig munu fá klapp á bakið frá kjósendum sínum á landsbyggðinni.

Athyglisvert er, að ráðherra telur sig geta slegið pólitískar keilur á norðausturhorni landsins fyrir flutning stofnana milli sveitarfélaga á suðvesturhorninu. Það sýnir, að hann telur umbjóðendur sína ekki skilja tjónið, sem hann veldur þeim með þessari tegund dreifbýlisstefnu.

Umhugsunarvert er, að ráðherra kærir sig kollóttan um, þótt hann raski högum starfsmanna Landmælinganna, sem verða að segja upp störfum eða flytja búferlum. Röskun á högum fólks er ómerk í hans augum, ef hún varðar ekki sjálfvirka byggðaröskun í landinu.

Ráðherrann getur annað veifið haft grátstafinn í kverkunum út af mannlegri röskun, sem fylgir tilfærslu byggðar í landinu af völdum breyttra atvinnuhátta, og lagt milljarðaálögur á neytendur og skattgreiðendur til að hamla gegn eðlilegri búsetuþróun í landinu.

Hitt veifið er honum hjartanlega sama um, þótt annað fólk verði fyrir röskun, sem ekki fylgir neinni atvinnuþróun, heldur stafar af hreinu handafli stjórnmálaafla, sem fara offari í að búa til vonlausa varnargarða gegn því að Reykjavík eflist sem þjónustumiðstöð.

Vel er við hæfi ráðherrans, að hann hefur á undanförnum árum fengið Alþingi til að samþykkja viðamikla sérhönnun og endurbætur á húsnæði Landmælinganna í Reykjavík fyrir rúmlega fimm milljónir króna, sem ekki koma til baka, þegar ríkið þarf að selja húsnæðið.

Daginn, sem lokið var við þessar dýru og sérhæfðu innréttingar, ákvað ráðherrann að hafa þær að engu og flytja stofnunina á brott. Honum er greinilega hjartanlega sama um peninga hins opinbera, alveg eins og honum er sama um starfsmenn þess á höfuðborgarsvæðinu.

Fyrir tveimur árum mælti Hagsýsla ríkisins gegn flutningi Landmælinganna frá Reykjavík. Árið áður hafði sjálf Byggðastofnun, merkisberi byggðastefnunnar, varað við slíkum flutningi, einmitt vegna mikilla samskipta landsbyggðarfólks við stofnanir af þessu tagi.

Þessi aðgerð landbúnaðar- og umhverfisráðherra er fyrsta flokks dæmi um sukk og svínarí, rugl og ráðleysi, sem kjósendur umbera ónýtum stjórnmálamönnum.

Jónas Kristjánsson

DV

Sigur Jeltsíns í forsetakosningunum í Rússlandi er hvorki neinn sigur lýðræðisins þar í landi né merki þess, að traust stjórnmála- og efnahagsástand verði í landinu. Sigurinn hefur þvert á móti í för með sér framhald á óstjórn og tilheyrandi einræðistilhneigingum.

Enginn þeirra þriggja frambjóðenda, sem lengst náðu í forsetakosningunum, getur talizt neinn lýðræðissinni og markaðsbúskaparmaður á vestræna vísu. Sá fulltrúi slíkra sjónarmiða, sem lengst komst í fyrri umferð kosninganna, fékk ekki nema 7% atkvæða kjósenda.

Jeltsín hefur gróflega misnotað forsetavaldið til að tryggja endurkjör sitt. Hann beitti ríkisfjölmiðlunum óspart í sína þágu í kosningabaráttunni og rústaði fjárhag ríkisins í umfangsmiklum atkvæðaveiðum. Hvort tveggja gefur eftirmönnum hans afar slæmt fordæmi.

Í tíð Jeltsíns hefur land ekki verið með lögum byggt, svo sem tíðkast á Vesturlöndum, heldur hefur hann stjórnað með tilskipunum að austrænum hætti. Tilskipanir hafa verið tilviljanakenndar, hafa stangazt hver á annarrar horn eða hafa hreinlega dagað uppi.

Önnur jákvæða fréttin frá Moskvu barst milli tveggja umferða kosninganna. Það var brottrekstur nokkurra harðlínumanna úr hirð Jeltsíns og endurreisn hagfræðingsins Tsjúbai, sem er síðasti Móhíkaninn úr sveit vestrænt hugsandi manna í föruneyti forsetans.

Hin jákvæða fréttin barst eftir síðari umferðina. Það var tilkynning Jeltsíns um, að Tsjernomyrdin forsætisráðherra mundi halda embætti sínu. Það er fremur traustur miðjumaður, sem gerir enga stóra hluti og reynir af varfærni að halda sjó í lífsins ólgusjó.

Hafa verður þó í huga, að Tsjernomyrdin hefur lítinn skilning á vestrænu markaðshagkerfi og að Tsjúbai hefur ekki fengið ráðherraembætti að nýju. Því má reikna með, að afturhvarfið frá vestrænum markaðsbúskap verði ekki hægara en það hefur verið að undanförnu.

Til að tryggja sig í síðari umferð kosninganna fékk Jeltsín til liðs við sig hershöfðingjann Alexander Lebed, sem náði þriðja sæti í fyrri umferðinni. Lebed er núna orðinn öryggisráðherra og einn valdamesti maður ríkisins. Hann á eftir að valda vandræðum.

Lebed minnir á suðurameríska einræðisherra úr röðum herforingja. Hann ber ekki gramm af skynbragði á efnahagsmál og gefur lítið fyrir kjaftavaðalinn og seinvirknina, sem oftast fylgir lýðræði. Hann er fullur fordóma og hefur lýst ímugust á vestrænni menningu.

Ekki eru horfur á, að Jeltsín geti hamið þennan hættulega bandamann sinn. Jeltsín er heilsulaus, svo sem títt er um rússneska ofdrykkjumenn á hans aldrei. Hann er langtímum saman frá störfum eða kemur fram þrútinn af drykkju eða náfölur og stífur af veikindum.

Ef Jeltsín fellur frá, er Tsjernomyrdin formlega séð eftirmaður hans. Hins vegar má búast við, að valdshyggjumaður á borð við Lebed reyni að nota millibilsástandið til að sölsa undir sig aukin völd. Það væri mjög í stíl valdafíkinna hershöfðingja í þriðja heiminum.

Kosningaúrslitin í Rússlandi sýna fyrst og fremst, að almenningur hefur algerlega hafnað vestrænum umbótum. Afturhvarfið var raunar byrjað á síðustu misserum fyrra kjörtímabils Jeltsíns og mun halda áfram á næsta kjörtímabili undir áhrifum Tsjernomyrdins og Lebeds.

Einkum marka kosningaúrslitin aukna óvissu og örari tilskipanir, svo sem oft má sjá, er valdafíknir hirðmenn berjast um að stýra hendi fárveiks foringja.

Jónas Kristjánsson

DV