Þegar skemmtiferðaskipið Royal Viking Sun var hér í sumar, birtist grein í dagblaði farþeganna um verðlagið á Íslandi. Greinin var öll í vinsamlegum tón og reyndi að útskýra, að rosalegt verðlag væri ekki okurfíkn Íslendinga að kenna, heldur sérstökum aðstæðum í landinu.

Greinin er gott dæmi um eitt helzta umræðuefnið í samskiptum leiðsögufólks og ferðafólks. Aðkomufólk á Íslandi er forviða á verðlaginu og leiðsögufólk reynir að útskýra, hvernig standi á ósköpunum. Ísland er eina vestræna landið, þar sem þetta er aðalumræðuefnið.

Ef farið er í ferðabókabúðir í útlöndum og flett leiðsögubókum um Ísland eða bókarköflum, þar sem Íslands er getið, sker alls staðar í augu, að varað er við ofurháu verðlagi á Íslandi. Þeir, sem skoða slíkar upplýsingar, eru ekki líklegir til að þora að koma hingað.

Íslendingar geta séð sjálfa sig í sporum erlends ferðafólks, sem er að kynna sér ferðalög til Íslands. Við mundum hugsa okkur um tvisvar áður en við færum til lands, sem hefði sérstakt orð á sér fyrir að vera dýrara en nokkurt annað land í Evrópu og Ameríku samanlagt.

Þeir, sem komast yfir þennan aðvörunarmúr og stefna ótrauðir til Íslands, eru þó ekki betur undirbúnir á þessu sviði en svo, að leiðsögumenn þurfa sífellt að svara furðu lostnu ferðafólki eða vara það við verðlaginu í tæka tíð, svo sem dagblað skemmtiferðaskipsins gerði.

Þetta hefur þær beinu afleiðingar, að erlent ferðafólk á Íslandi er mun færra en það væri ella og að það ferðafólk, sem kemur, heldur mun fastar um pyngjuna en það mundi ella gera. Þetta er alvarlegt mál, sem skaðar þjóðarhag, en er engan veginn versta afleiðing verðlagsins.

Verra er, að Íslendingar þurfa sjálfir að sæta þessu sama verðlagi með tilsvarandi skerðingu lífskjara, óhóflegri vinnu og taugaveiklun. Við sitjum dag eftir dag og ár eftir ár í súpunni, sem hræðir ferðafólk frá því að koma hingað í nokkra daga og að kaupa hér nauðsynjar.

Verst af öllu er, að við erum orðin samdauna þessu. Flestum Íslendingum finnst verðlagið í landinu vera eins konar náttúrulögmál á svipaðan hátt og flestum fannst haftakerfi og gjaldeyrisskömmtun vera óviðráðanlegt náttúrulögmál, áður en slíkt var snögglega aflagt.

Á fyrstu árum Viðreisnarstjórnarinnar þorðu ráðamenn að höggva drauga fortíðarinnar. Nú vantar hins vegar pólitískan viljastyrk til að takast á við slíka drauga. Stjórnmálamenn nútímans þora ekkert og allra sízt að hrófla við forsendum matvælaverðsins í landinu.

Dagblað skemmtiferðaskipsins rakti, hvernig bannað er að flytja inn búvöru, sem telst í samkeppni við innlenda búvöru, og hvernig offramleiðslu er haldið uppi í óhagkvæmum landbúnaði, sem framleiðir of dýrar vörur fyrir neytendur á kostnað skattgreiðenda.

Dagblað skemmtiferðaskipsins gerði ekki grín að þessari heimsku Íslendinga, heldur spurði í einlægni, hvernig Íslendingar færu yfirleitt að að lifa við þessar aðstæður, sem lýstu sér í margþættum vandræðum, lágum launum, háum sköttum, dýru verði og miklum skuldum.

Nokkur raun er að þurfa að lesa texta, sem lætur í ljós samúð með Íslendingum sem svo greindarskertu og undirgefnu fólki, að það sætti sig við að líta á óeðlilegar aðstæður sem náttúrulögmál og geri ekki byltingu gegn kerfinu, sem er myllusteinn um háls þess.

Þótt ferðamenn séu sífellt að reka upp stór augu yfir ástandinu á Íslandi, er meirihluti heimamanna enn samdauna kerfisbundinni framleiðslu fátæktar í landinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar aðildarviðræður Íslands og Evrópusambandsins hefjast loksins, mun tiltölulega fljótt koma í ljós, hvort grundvöllur er fyrir samningum. Ágreiningsefnin verða fá. Allt stendur raunar og fellur með skilgreiningu málsaðila á eðli og eignarhaldi fiskimiðanna við Ísland.

Áhugamál okkar eru önnur en þeirra, sem hingað til hafa samið um aðild. Reynslan sýnir, að við eigum sem aðilar að Efnahagssvæði Evrópu auðvelt með að laga okkur að reglum, sem eiga uppruna sinn í Evrópusambandinu. Við erum í rauninni sveigjanleg þjóð.

Töluvert af reglunum, sem við notum í daglegu lífi okkar, koma beint eða óbeint frá Evrópusambandinu. Samkvæmt reynslunni finnst okkur ekkert athugavert við að nota margvíslega fyrirhöfn þess og þýða beint fyrir okkar þarfir og spara þannig tíma og kostnað.

Hins vegar hafa sumar þjóðir, sem með ærinni fyrirhöfn og kostnaði hafa komið sér upp eigin reglum, sem ekki falla að reglum Evrópusambandsins, sumpart átt erfitt með að sætta sig við að þurfa að hliðra til. Í mörgum tilvikum höfum við ekki slíka fortíðarbagga.

Þegar til kastanna kemur, verða nærri öll mál fljótafgreidd í viðræðum Íslands og Evrópusambandsins. Eina erfiða umræðuefnið verður eðli og eignarhald fiskimiðanna við Ísland. Þar munum við hljóta að standa föst á skilgreiningu, sem endurspeglar raunveruleikann.

Við lítum svo á, að fiskimiðin séu jafn fastgróinn hluti sögu okkar og hagkerfis og tilveru okkar yfirleitt og akrar eða námur eru í öðrum löndum. Þar sem slíkar auðlindir séu ekki sameiginlegar þar, þurfi fiskimiðin hér ekki heldur að vera sameiginleg auðlind.

Hvort sem samningsaðilar Evrópusambandsins fallast á slíka skilgreiningu eða ekki, þá munu þeir skilja hana. Þeir munu fljótlega sjá, að Ísland tapar á aðild að sambandinu, ef þetta er ekki rétt skilgreint og muni ekki skrifa undir samninga um óhagkvæma niðurstöðu.

Flestir geta skilið, að fólk skrifar ekki undir samninga, sem leiða til tjóns fyrir það. Eðli samninga er, að verið er að reyna að finna niðurstöðu, sem málsaðilum er til hagsbóta. Takist slíkt ekki, verður ekki gagn að samningaviðræðum og þær falla niður af sjálfu sér.

Það á ekki að vera erfitt fyrir Evrópusambandið að fallast á, að fiskimiðin við Ísland séu af sagnfræðilegum og efnahagslegum ástæðum öðruvísi tengd landi og þjóð en fiskimið við önnur lönd. Um þetta munu viðræður okkar og Evrópusambandsins fyrst og fremst snúast.

Samningaviðræður, sem snúast um eitt grundvallaratriði, eru fljótlegri en viðræður, sem snúast um endalausa röð smáatriða. Þess vegna verða viðræður okkar við Evrópusambandið auðveldari en viðræður Svía, Finna og Austurríkismanna voru á sínum tíma.

Meðan ekki reynir á þetta, missum við af margvíslegum hagnaði af aðild að Evrópusambandinu, öðrum en þeim, sem lýtur að þessu eina atriði. Þess vegna hefur verið og er ástæðulaust að bíða bara og bíða. Enda veit raunar enginn, eftir hverju er verið að bíða.

Andstæð þjóðarhagsmunum er sú stefna flestra núverandi og fyrrverandi ráðamanna þjóðarinnar að núa saman höndum í vandræðum sínum, fara undan í flæmingi, stinga höfðinu í sandinn, reyna að fresta málinu og segja aðild ekki vera til umræðu á þessu stigi málsins.

Við þurfum að höggva hnútinn. Við þurfum annaðhvort að ganga í Evrópusambandið eða hætta endalausri bið eftir einhverju, sem enginn veit hvað er.

Jónas Kristjánsson

DV

Af hinu mannskæða snjóflóði á Flateyri getum við lært ýmislegt, sem auðveldar okkur að varast slíka atburði í framtíðinni. Mikilvægast er að átta sig á, að kaupstaðabyggð undir fjallshlíðum er óráðleg, svo sem sagt var hér í leiðara blaðsins 19. janúar síðastliðinn.

Snjóflóð hafði áður fallið niður að kirkjunni á Flateyri, svo að reynsla er fyrir því, að snjóflóð renna eins langt þar og þau gerðu núna, þótt þau geri það að vísu sjaldan. En miða verður við sjaldgæfa atburði, þegar reynt er að tryggja öryggi fólks á hættusvæðum.

Gagnsleysi snjóflóðavarna er það, sem sker mest og sárast í augu að þessu sinni. Á Flateyri hafði verið komið upp tveimur varnargörðum gegn snjóflóðum. Svo virðist, sem flóðið hafi lítið sem ekkert mark tekið á þeim. Það fór beint yfir annan og yfir jaðar hins.

Snjóflóðið kennir okkur, að ekki dugir að bæta fyrir fjárfestingarmistök síðustu áratuga í sjávarplássum landsins með því að reisa mannvirki til varnar byggðinni. Náttúruöflin eru einfaldlega kraftmeiri en þau mannvirki, sem maðurinn reisir sér til varnar.

Við þurfum að átta okkur fljótt á þessari nýju lexíu, þótt við höfum verið lengi að átta okkur á hinni gömlu, að ekki er ráðlegt að víkka byggð af sjávareyrum upp í brekkur, sem eru undir fjallshlíðum. Við verðum að viðurkenna ósigurinn og byrja aðgerðir með hreint borð.

Raunar átti reynsla forfeðranna að segja skipuleggjendum kaupstaða, að ekki skuli reisa hverfi utan sjávareyra og fjarðarbotna. Undanfarna áratugi hefur verið sýnt mikið andvaraleysi í þessum efnum, sem mun kosta þjóðfélagið milljarða króna á næstu árum og áratugum.

Þjóðin hefur á hverri öld mátt þola tímabil veðurofsa og hamfara, þótt á milli hafi liðið tiltölulega friðsælir áratugir. Margt bendir til, að nú sé gengið í garð nýtt tímabil stórviðra. Við þær aðstæður þurfum við að muna eftir fyrri tímabilum af því tagi í sögu landsins.

Stöðva ber allar framkvæmdir undir fjallshlíðum og hætta þar með í eitt skipti fyrir öll að tjalda til einnar nætur í sjávarplássunum. Í þess stað þarf að þétta byggð á eyrum og færa hana sumpart inn í fjarðarbotna, þar sem hvorki er hætta á snjóflóðum né flóðbylgjum.

Við þurfum að muna eftir, að snjóflóð og aurskriður að ofan eru ekki eina hættan, sem steðjar að fjarðabyggð. Flóðbylgjan á Suðureyri minnir okkur á, að einnig ber að kanna, hversu vel eða illa fjarðabyggðin er búin undir náttúruhamfarir að neðan, frá hafinu.

Á endanum er þetta svo peningadæmi. Þótt ofanflóðasjóður hafi verið efldur, er greinilegt, að hann ræður ekki við dæmið eftir að snjóflóðið á Flateyri hefur breytt forsendum þess. Við stöndum hreinlega andspænis útgjöldum, sem eru margfalt hærri á ári hverju.

Jafnframt þarf í alvöru að svara þeirri spurningu, hvort yfirleitt sé vit í að leggja mikið fjármagn til endurbygginga við aðstæður, þar sem landþrengsli eru mikil. Það hlýtur að verða áleitið að auðvelda fólki frekar að færa sig til staða, sem veita meira öryggi.

Ísland er stórt land og þjóðin á öflug skip, sem eru fljót á miðin. Það er ekki lengur nauðsynlegt að gera út frá hverjum firði. Nú er kominn tími til að fara að greiða götu þeirra, sem vilja losna úr átthagafjötrum verðlausrar fjárfestingar í landþröngum sjávarplássum.

Þjóðfélagið þarf að spara á öðrum sviðum til að geta losað fólk út úr þessum fjárfestingum og stutt það til framkvæmda við að skjóta rótum á öruggum stöðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Í beinni útsendingu frá blaðamannafundi fyrir helgina rak dauðadrukkinn forseti Rússlands utanríkisráðherra landsins úr embætti og réð hann aftur daginn eftir á flugvellinum í Moskvu, einnig í beinni útsendingu frá blaðamannafundi, illa haldinn af langvinnri ofdrykkju.

Síðan hefur forsetinn leikið hlutverk fíflsins vestur í Bandaríkjunum, þar sem hann sótti valdsmannaþing Sameinuðu þjóðanna og hitti Bandaríkjaforseta. Þar hefur forseti Rússlands velkzt um, útblásinn og þrútinn og tínt af sér fúla brandara drykkjusjúklings.

Heita má, að síðustu misserin sjáist ekki til forsetans öðruvísi en timbraðs, drukkins eða kófdrukkins á almannafæri. Þetta ástand er honum og Rússlandi til vansæmdar. Enn verri eru þó áhrifin, sem þetta óeðlilega ástand hlýtur að hafa á stjórn erfiðra Rússlandsmála.

Þessi fyrrverandi þjóðhetja Rússlands hefur misst tökin á stjórn landsins og hrekst úr einu víginu í annað undan andstæðingum sínum. Flestir umbótamennirnir í kringum hann eru horfnir á braut eða búa við skert áhrif, en gagnslausir jámenn eru setztir í stólana.

Svo djúpt er Rússland sokkið, að foringi lífvarðar forsetans er orðinn annar valdamesti maður landsins út á það að hjálpa forsetanum í rúmið á morgnana og sinna öðrum þörfum drykkjurútsins. Þekkt er í mannkynssögunni, að lífvarðarforingjar stjórna fyrir róna.

Umbætur eru um það bil að fjara út í Rússlandi. Glæpaflokkar hafa sig æ meira í frammi og hafa tekið við raunverulegri stjórn mála á ýmsum sviðum. Rússneska mafían veldur vaxandi áhyggjum á Vesturlöndum vegna mikilla umsvifa og óvenju grófra vinnubragða.

Greinilega kom fram í eftirleik átakanna í Tsjetsjeníu fyrr á þessu ári, að forsetinn réði ekki við málið, þannig að forsætisráðherra landsins varð að lokum að grípa í taumana. Enda má ljóst vera, að sídrukkinn forseti getur ekki brugðizt skynsamlega við uppákomum.

Undir stjórn Jeltsíns hefur Rússland orðið að óróaafli í umheiminum eins og Íran eða Írak eða Kína. Það sáir til vandræða í ríkjum Sovétríkjanna fyrrverandi og á Balkanskaga. Það er orðið illa útreiknanlegt og óvinsælt og nýtur ekki nauðsynlegs stuðnings að utan.

Í stað þess að nota pólískan mátt Rússlands til að búa til valdamikla virðingarstöðu þess á fjölþjóðlegum vettvangi, fær þessi máttur í vaxandi mæli útrás á neikvæðan hátt og leiðir ekki til þeirrar virðingar og áhrifa, sem efni ættu að standa til við eðlilegar aðstæður.

Verst er tilhugsunin um, að það er annað mesta kjarnorkuveldi heimsins, sem hefur fordrukkinn forseta með puttana við atómstjórntöskuna og getur hleypt af stað kjarnorkustríði í óráði og minnisleysi. Þess vegna er nauðsynlegt að vekja athygli á ástandi forsetans.

Áfengi hefur löngum verið flótti Rússa frá vandamálum líðandi stundar. Þar í landi er ríkjandi rótgróin linkind gagnvart geigvænlegum afleiðingum almennrar ofdrykkju á öllum stigum þjóðfélagsins. Þar í landi er alger róni talinn nothæfur sem æðsti maður ríkisins.

Vestrænir fjölmiðlar taka á máli þessu með silkihönskum og stuðla þannig að þeirri sjálfsblekkingu margra Rússa, að þjóðarlöstur þeirra sé frambærilegur og að þolanlegt sé að hafa drykkjurúta í æðstu embættum. Betra er að tala hreint og skiljanlega um vandamálið.

Það er botnlaus niðurlæging fyrir Rússland að forseti landsins skuli vera róni, sem veltist blindfullur um heiminn, útblásinn og þrútinn af langvinnum ólifnaði.

Jónas Kristjánsson

DV

Í grundvallarverki sínu um mannkynssöguna notaði Arnold Toynbee sagnfræðingur Íslendinga sem dæmi um mikilvægi ögrunar í sögu þjóða. Hann benti á, hvernig landnámsmenn urðu að skilja við vini og ættingja, eignir og mestan hluta bústofns til að halda út á hafið.

Það er mikil ákvörðun að brjóta brýr að baki sér og halda út í óvissuna. Að mati Toynbees felst í því ögrun, sem getur lyft heilum þjóðum. Þannig hafi norrænar bókmenntir verið samdar og skráðar á Íslandi, en ekki hjá þeim, sem urðu eftir á heimaslóðum forfeðranna.

Toynbee taldi, að ögrun gæti gengið of langt og benti á Grænland sem dæmi um það. Þar hafi óblíð náttúra orðið norrænum mönnum of viðamikið viðfangsefni, þannig að þar reis ekki norræn hámenning og að þar fjaraði norrænt landnám út á nokkrum öldum.

Þessi dæmi eru aðeins tvö af mörgum, sem Toynbee rekur til stuðnings þeirri kenningu, að nauðsynlegt sé fyrir fólk og þjóðir að lenda í erfiðleikum. Slíkt hvetji til átaka við verkefni, hvort sem þau eru á sviði atvinnu eða efnahags, vísinda eða tækni, lista eða menningar.

Þetta hljómar ekki ókunnuglega. Margir þekkja samlíkinguna við deiga járnið, sem herðist í eldinum. Fólk og þjóðir hafa tilhneigingu til að koðna niður í aðgerðalitlum þægindum, ef allt gengur í sífellu sinn vanalega gang. Vandamál og tækifæri rekur þá ekki á fjörurnar.

Tuttugasta öldin hefur gefið okkur tækifæri til að mæta ögrun, sem minnir á landnámsmenn, þótt hún sé ekki eins róttæk. Það er búseturöskunin í landinu. Um aldamót bjuggu níu af hverjum tíu Íslendingum í strjálbýli, en nú býr þar innan við einn af hverjum tíu.

Þetta stuðlaði að innri spennu, sem varð sumum helztu rithöfundum þjóðarinnar yrkisefni á fyrri áratugum. Þeir fjölluðu um bóndasoninn, sem flúði á mölina og glataði sálu sinni. Raunveruleiki flestra flóttamanna var þó annar og betri. Þeir festu rætur á nýjum stað.

Höfuðborgarsvæðið er niðurstaða þessara miklu þjóðflutninga Íslendinga á tuttugustu öld. Þar eru sífelldir tónleikar og listsýningar. Þar eru leikhúsin og kaffihúsin. Þar eru gefin út blöð og ljósvakamiðlar. Þar fer fram meginþorri allrar sköpunar í vísindum og listum.

Myndun nútímalegs menningarsvæðis í þéttbýlinu við Faxaflóa er hin síðari af tveimur byltingum Íslendingasögunnar. Flóttinn á mölina varð þjóðinni sú ögrun, sem lyfti henni inn í menningarlegan nútíma eftir fremur ömurlega tilveru á nokkrum myrkum eymdaröldum.

Fólkið, sem flutti til höfuðborgarsvæðisins kannast almennt ekki við að hafa skaðazt af þessari röskun. Þvert á móti varð flutningurinn flestum til gæfu og gengis, þótt undantekningar séu á því eins og öðru. Röskun búsetu í landinu var Íslendingum mikið heillaskref.

Af pólitískum afturhaldsástæðum hefur verið reynt að sporna gegn þessari röskun og draga úr ögruninni. Vörnin lagðist í fast kerfi á sjöunda áratugnum, þegar farið var að greiða mönnum stórfellda og sjálfvirka styrki til að fá þá til að halda áfram búskap í strjálbýli.

Viðnámið hefur borið þann skaðlega árangur, að mjög hefur dregið úr flutningi fólks úr strjálbýli í þéttbýli á síðasta aldarfjórðungi. Það hefur sparað mörgum að lenda í röskun og ögrun búferlaflutninga og að freista gæfunnar í ótal tækifærum höfuðborgarsvæðisins.

Hin afturhaldssama skoðun, að röskun sé skaðleg og að hið opinbera eigi að hamla gegn henni, styðst ekki við reynslu Íslendinga og annarra landnámsþjóða.

Jónas Kristjánsson

DV

Samkvæmt auglýsingum trúa sumir Íslendingar því, að þeir geti frelsazt frá ofáti og grennst með því að kaupa nuddtæki eða ákveðnar tegundir af aðskornum nærbuxum. Samkvæmt vöruúrvali nýaldarverzlana trúa sumir Íslendingar beinlínis á stokka og steina.

Nokkrum sinnum hefur komið fram í fréttum í haust, að fólk trúir því, sem ráðherrar segja. Menn trúa, þótt dæmin sanni, að ráðherrar standa ekki einu sinni við það, sem þeir skrifa undir. Þeir treysta sér ekki einu sinni til að fylgja því eftir í fjárlagafrumvarpi.

Svo langt gengur réttaróvissan hér á landi, að ráðherrar fresta framkvæmd samþykktra laga, sem margir aðilar hafa miðað við í áætlunum sínum. Þannig kippa ráðherrar með geðþótta sínum undan vissunni um leikreglur, sem er hornsteinn lýðræðis og markaðshyggju.

Vitanlega ættu ráðherrar ekki að lofa neinu eða skrifa undir neitt, nema með fyrirvara um samþykki Alþingis, sem hefur fjárveitingavaldið. En þeim ætti þó að vera skylt að fylgja skriflegum loforðum sínum eftir í fjárlagafrumvarpi, sem ríkisstjórnin leggur fyrir Alþingi.

Reynslan sýnir, að þeir gera þetta ekki, ef geðþótti þeirra býður annað. Reynslan sýnir líka, að ríkisstjórnir standa ekki við sinn hlut af þjóðarsáttum, sem þær gera með aðilum vinnumarkaðarins til að halda niðri verðbólgu í landinu og koma á stöðugu efnahagslífi.

Þannig hefur það orðið fastur liður í nýjum þjóðarsáttum, að ríkisstjórnir lofa að standa við það, sem þær lofuðu í síðustu þjóðarsátt. Þótt foringjar samtaka launafólks hafi langa reynslu af þessu, létu þeir enn einu sinni trúgirni ráða ferð við gerð núgildandi kjarasamninga.

Blekið var varla þornað af síðustu þjóðarsátt, þegar ríkið fór sjálft að semja á hærri nótum við ýmsa starfshópa sína. Niðurstaðan er, að láglaunafólkið, sem þjóðarsáttin átti að afhenda meiri kjarabætur en öðrum, hefur borið minnst úr býtum eins og nærri alltaf áður.

Trúgirni foringja samtaka launafólks var svo mikil, að þeir létu undir höfuð leggjast að setja í samningana uppsagnarákvæði, sem tengdust vanefndum af hvers konar toga. Eina atriðið, sem sjálfkrafa losar samningana, er almenn verðþróun í landinu á samningstímanum.

Þar sem verðbólgan nær ekki viðmiðunarmarki á næstunni, losna samningar ekki, þótt foringjar samtaka launafólks þykist nú bíta í skjaldarrendur. Ef þeir æða út í vinnudeilur, munu þeir tapa þeim málum fyrir þar til bærum dómstólum. Þeir sitja í neti eigin trúgirni.

Frammistaða trúgjarnra foringja samtaka launafólks er smánarleg. Þeir sýna hvað eftir annað vanhæfni í starfi, en verður þó ekki velt úr sessi vegna takmarkandi ákvæða um gagnframboð í stéttarfélögum. Vangeta þeirra dafnar í skjóli óbeinnar æviráðningar.

Þessir foringjar eru við hæfi trúarlega frumstæðrar þjóðar, sem trúir á stokka og steina og sem er svo trúgjörn, að hún telur sig geta frelsazt undan ofáti og grennst með því að láta stytta garnir sínar eða kaupa sér nuddtæki eða ákveðnar tegundir af aðskornum nærbuxum.

Fólk, sem trúir á aðskornar nærbuxur sér til varnar gegn matarfíkn sinni, trúir því auðvitað líka, að ráðherrar standi við skriflegar yfirlýsingar sínar og að ríkisstjórnir standi við þátt sinn í þjóðarsáttum. Hún gerir ekki raunhæfar ráðstafanir meðan hún trúir og trúir.

Engin furða er, þótt happdrættin blómstri og happdrættisfélög auglýsi, að kaup á happdrættismiðum sé vænleg leið til að ná endum saman í heimilisbókhaldi.

Jónas Kristjánsson

DV

Kveðnir voru upp tveir athyglisverðir dómar í vikunni. Annars vegar var dæmt í fimmtán mánaða fangelsi fyrir manndráp og hins vegar í átján mánaða fangelsi fyrir 2,7 milljón króna fölsun. Af þessu má ráða, að kerfið meti mannslífið á tvær og hálfa milljón króna.

Í leiðurum þessa blaðs hefur nokkrum sinnum verið vakin athygli á öðrum dómum, sem sýna, að löggjafarvaldið, framkvæmdavaldið og dómsvaldið í landinu líta strangari augum á auðgunarbrot en ofbeldisbrot. Þetta eru leifar þess tíma, er fjármunir voru fólki æðri.

Hér er ekki haldið fram, að annar dómurinn sé vitlausari en hinn, heldur að saman sýna þeir misræmi, sem endurspeglar ekki á þá staðreynd, að samkvæmt almennri siðfræði Vesturlanda nútímans er maðurinn æðra fyrirbæri en dauðir hlutir á borð við peninga.

Burtséð frá deilum um, hversu þungir eða léttir dómar eigi að vera, ætti að geta verið samkomulag um, að peningar séu bara peningar, en mannslíf sé þó mannslíf. Því miður verður þessa innsæis ekki vart í lögum Alþingis, ákærum saksóknara og úrskurðum dómstóla.

Vandamálið byrjar í ráðuneytunum. Þar eru samin lagafrumvörp, sem gera ráð fyrir, að stuldur sé verri en ofbeldi. Þessi frumvörp gerir Alþingi síðan að lögum. Ákæruvaldið fer svo í lægri kantinn í kröfum í ofbeldismálum og endahnútinn binda svo dómstólarnir.

Verstur er þáttur dómstólanna, þar á meðal Hæstaréttar. Í þessum stofnunum hefur mótazt sú venja, að heimildir til þyngdar refsingar eru notaðar að mjög litlu leyti í ofbeldismálum, en að miklu leyti í peningamálum. Siðgæðis-innsæi dómara er áfátt á öllum dómstigum.

Verst er ástandið í nauðgunarmálum. Ástæða er til að vara konur eindregið við að kæra nauðgun, því að það kostar endurteknar nauðganir, fyrst í yfirheyrslum hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins og síðan af hálfu dómarastéttarinnar. Og ástandið hefur síður en svo lagazt.

Að baki hinna krumpuðu viðhorfa í valdakerfinu er forneskjuleg hugsun yfirstétta fyrri alda, sem byggðu rammskakkt réttarkerfi til að varðveita eigur sínar fyrir undirstéttunum, en höfðu minni áhyggjur af innbyrðis ofbeldi og manndrápum innan undirstéttanna.

Afleiðing misræmisins er, að ofbeldi og ómennska veður uppi í þjóðfélaginu. Frægt er ástandið í miðbæ Reykjavíkur, sem ekki er manngengur að næturlagi um helgar, af því að lögreglan sinnir ekki skyldum sínum. Ekki eru dæmi um slíkt í miðbæjum annarra höfuðborga.

Í vikunni gerði auðnuleysingi misheppnaða tilraun til að ræna banka. Daginn eftir var búið að keyra málið á fullu og kveða upp dóm yfir honum. Þessi hraði á misheppnuðu auðgunarmáli stingur mjög í stúf við almennan og vítaverðan seinagang í dómsmálum hér á landi.

Seinlætið er almennt svo mikið, að fólk nær ekki rétti sínum fyrir dómstólum. Fræg eru dæmin um, hvernig tryggingafélögunum hefur tekizt að tefja árum saman, að fólk fái lögboðnar bætur fyrir örorku sína, svo að það neyðist til smánarsamninga utan réttarsala.

Óöryggið og misræmið á þessum sviðum fer saman við geðþóttaákvarðanir embættis- og stjórnmálamanna í framkvæmdavaldinu. Allt leiðir þetta saman í þann farveg, að Ísland getur ekki talizt heilbrigt réttarríki, heldur gróðrarstía ranglætis, ójafnaðar og siðleysis.

Moka þarf flórinn á þessum sviðum, fá siðaða dómara til starfa, hraða gangi dómsmála, svo og setja manngildi ofar auðgildi í verðmætamati laga og dómsúrskurða.

Jónas Kristjánsson

DV

Listinn yfir hæst launuðu starfsmenn ríkisins og greiðslur ríkissjóðs til þeirra er enn ríkisleyndarmál, þótt margir hafi hvatt til birtingar hans, þar á meðal forsætisráðherra og félagsráðherra. Fjármálaráðherra hefur lagt sig fram um að komast hjá birtingu hans.

Athyglisvert er, að fjármálaráðherra neitar í öðru orðinu tilvist lista, sem samráðherrar hans fjalla um sem raunveruleika, og rekur í hinu orðinu hverjir séu á þessum lista, sem hann neitar, að sé til. Með þessu hefur hann slegið persónulegt met í tvöföldu orðalagi.

Listinn er ófullkominn, af því að hann nær aðeins til greiðslna úr ríkissjóði, en ekki til stofnana í svonefndum B-hluta fjárlaga. Þess vegna vantar marga opinbera starfsmenn á listann og hjá sumum eru ekki skráðar þar allar greiðslur, sem þeir fá hjá stofnunum ríkisins.

Eðlilegt er að bætt sé úr þessu og allar launagreiðslur á vegum ríkisins og einstakra stofnana þess verði dregnar saman í einn lista, svo að sjá megi rétta heildarniðurstöðu í málinu. Það er eðlilegt framhald af trúnaðarbresti, sem orðinn er í kjaramálum þjóðfélagsins.

Ráðherrar hafa látið í ljósi efasemdir um, að rétt sé að birta listann með nöfnum, heldur nafnlausan og þá með einstökum starfsstéttum í pökkum. Slík nafnleynd er eðlileg á millistigum kerfisins, en gengur ekki á toppnum, þar sem menn hafa aðstöðu til uppgripa á tekjum.

Valdamiklir embættismenn hafa komizt upp með að láta ríkið greiða sér mun meiri tekjur en hingað til hefur verið gefið í skyn, að þeir fái hjá ríkinu. Þeir hafa notað til þess Kjaradóm og Kjaranefnd og búið til margvíslegar sjónhverfingar á borð við ómælda og óunna yfirvinnu.

Kjaradómur og Kjaranefnd hafa ekki orðið við ósk forsætisráðherra um að birta forsendur niðurstaðna sinna. Það stafar af, að forsendurnar halda ekki vatni. Þessar leynistofnanir í þágu embættismanna eru því rúnar öllu trausti og hafa glatað tilgangi sínum.

Listinn frægi, sem stundum er til og stundum ekki til, sýnir, að tveir opinberir starfsmenn fá hvor um sig meira en sex milljónir króna á ári af A-hluta fjárlaga. Þegar tölur eru orðnar svo háar, er ekki lengur hægt að verja, að þær séu einkamál, sem ekki megi birta.

Eðlilegt er að setja eitthvert birtingarmark, til dæmis við fjórar milljónir á ári og miða þá við samanlagðar tekjur manna hjá ríkinu og stofnunum þess. Stjórnmálamenn þurfa að sæta birtingu tekna sinna, þótt þeir hafi í mörgum tilvikum mun lægri tekjur en fjórar milljónir.

Reglur um nafnleynd í kjaramálum eiga aðeins að ná til venjulegra starfsmanna. Þegar þeir eru komnir í valdaaðstöðu, sem meðal annars felur í sér völd til að hafa áhrif að tjaldabaki á eigin tekjur, á ekki að vera lengur hægt að skjóta sér á bak við nafnleynd.

Listinn frægi sýnir, að það eru ekki stjórnmálamennirnir, sem eru lagnastir við að framleiða tekjur handa sér umfram skráð laun. Það eru fyrst og fremst þeir, sem ráða ferðinni að tjaldabaki, embættismennirnir, sem eru stórtækastir og hugmyndaríkastir í sjálfsbjörginni.

Stjórnmálamenn telja sig raunar eina hafa orðið blóraböggul fyrir tekjubrask, sem embættismenn hafi ekki síður stundað. Þeir hafa því rekið á eftir því, að listinn frægi yrði birtur. Þess vegna er að bresta þagnarmúrinn um leynilega fengnar tekjur embættismanna ríkisins.

Þegar hagsmunir stjórnmálamanna og embættismanna hafa þannig skilizt í sundur, er hugsanlegt, að leynimakkið verði að víkja fyrir almannahagsmunum.

Jónas Kristjánsson

DV

Núna eins og jafnan áður mun koma í ljós, að ekki er skortur á hæfum forsetaefnum á Íslandi. Fyrstu kannanir á fylgi þekktra einstaklinga benda til, að val á prýðilega hæfu fólki til framboðs í forsetakosningum verði að þessu sinni ekki erfiðara en venjulega hefur verið.

Skoðanakönnun DV í gær bendir til, að fólk hafi þegar tekið fremur jákvæða afstöðu til ýmissa einstaklinga, er nefndir hafa verið að undanförnu sem æskilegir frambjóðendur. Samt er ekki liðinn nema hálfur mánuður síðan ljóst varð, að forsetakosningar yrðu í vor.

Reikna má með, að hugmyndir um enn aðra einstaklinga eigi eftir að koma í ljós á næstu vikum, því að nægur tími er til stefnu og fólk er enn að átta sig á, að val á nýjum forseta verður raunverulegt verkefni á næsta ári. Tilnefningar verða því nægar, þegar framboð hefjast.

Hitt er fremur líklegra, að ástæða sé til að hvetja stuðningsmenn hinna tilnefndu einstaklinga til að fara varlega í sakirnar á þessu stigi málsins, svo að frambjóðendur verði ekki of margir. Tveir eða þrír frambjóðendur eru af ýmsum ástæðum æskilegri en fjórir eða fleiri.

Því fleiri, sem frambjóðendur eru, þeim mun meira dreifist fylgið og þeim mun minni möguleikar verða á eindreginni kosningu næsta forseta. Það styður nýjan forseta í fyrstu skrefum hans að hafa náð kjöri með miklu fylgi, sem næst tæpast með mörgum frambjóðendum.

Fæstir þeirra, sem tilnefndir hafa verið, hafa tekið afstöðu til þess, hvort þeir geti hugsað sér að fara í framboð. Líklegt er, að sumir þeirra, sem ofarlega eru í hugum fólks, eigi erfitt með að sætta sig við tilhugsunina um að taka ábyrgð forsetaembættisins á herðar sínar.

Hinir eru svo enn fleiri, sem eiga erfitt með að sætta sig við óþægindin af langri kosningabaráttu, er kallar á fjölmennan hóp stuðningsfólks, sem er reiðubúið til að leggja fram tíma eða fé til baráttunnar. Ýmsir hinna tilnefndu munu því ekki fallast á að fara í framboð.

Bezt er, ef niðurstaðan verði sú, að einungis tveir eða þrír fari raunverulega í framboð, þegar skýrt er orðið, að þeir njóta víðtæks stuðnings í skoðanakönnunum og að í kringum þá safnast nokkur fjöldi stuðningsfólks, sem er tilbúið að standa undir framboðinu.

Málið er í ágætis farvegi. Núverandi forseti hefur skýrt frá ákvörðun sinni með hæfilegum fyrirvara, svo að val á nýjum forseta fær rúman meðgöngutíma. Fyrstu tvær vikur þess tíma benda til, að hann nýtist vel og málið fái farsælan endi að þessu sinni sem jafnan áður.

Þess verður oft vart, þegar forseti hefur verið kosinn, að fólk á erfitt með að hugsa sér annan forseta en þann eina. Þetta leiðir til þess, að seta á erfiðum forsetastóli verður lengri en æskilegt er. Það er ekki auðvelt að sitja undir slíku álagi í þrjú eða fjögur kjörtímabil.

Hingað til hefur verið tilhneiging til að ætlast til þess af forseta, að hann sitji sem lengst. Við sjáum hins vegar af umræðu síðustu tveggja vikna, að of mikið er gert úr erfiðleikum þjóðarinnar við að skipta um forseta. Það kemur maður í manns stað á þessu sviði sem öðrum.

Reynslan sýnir líka, að of mikið hefur verið gert úr sárindum og sundrungu, sem getur fylgt því, að margir eru kallaðir og aðeins einn útvalinn. Komið hefur í ljós, að vandamál af því tagi leysast fljótlega af sjálfu sér. Eftirleikur kosningabaráttu er tímabundinn vandi.

Íslendingar eiga við margvísleg vandamál að stríða. Val á nýjum forseta er ekki í þeim hópi. Það getur þvert á móti orðið þjóðinni ánægjulegt verkefni í vetur.

Jónas Kristjánsson

DV

Borgarstjóri og lögreglustjóri Reykjavíkur hafa tekið saman höndum við að reyna að hreinsa apabúrið, sem myndast oft að næturlægi í miðbæ Reykjavíkur, er valtrandi, slefandi, gargandi, ælandi og berjandi lýður ráfar þar um og telur sig vera að skemmta sér ærlega.

Þótt næturlífið hér sé aðeins brot af næturlífi ýmissa erlendra borga að magni og tíma, tíðkast bara hér, að fólk afklæðist persónuleikanum alveg á almannafæri. Til dæmis er næturlíf margfalt fjölmennara í Madríd og stendur lengur fram á morgun, án slíkra vandræða.

Munur Íslendinga og margra annarra vestrænna þjóða á þessu sviði, er, að hér er algengast, að fólk kunni ekki með áfengi og önnur fíkniefni að fara. Annars staðar heldur fólk ráði og rænu og er umhverfi sínu ekki til ama, en hér hljótast af leiðindi og lögbrot.

Lögreglan í Reykjavík er nú loksins búin að viðurkenna, sem hún hefur hingað til staðfastlega neitað, að afbrotum fer ört fjölgandi í miðbæ Reykjavíkur. Í tilefni af samstarfinu við borgarstjóra hefur lögreglustjóri nú lagt fram óyggjandi tölur um einmitt þessa aukningu.

Í leiðurum þessa blaðs hefur áður verið lagt til, að lögreglan í Reykjavík gegni skyldu sinni og hreinsi miðbæ Reykjavíkur af ófögnuðinum, sem er að verða að einu helzta einkennistákni borgarinnar. Þetta gerðu víkingasveitir lögreglunnar í Amsterdam fyrir löngu.

Hér fá rónar hins vegar að gefa tón miðbæjarbragsins. Á daginn einkennist Austurvöllur og nágrenni vínbúðar Austurstrætis af gömlum rónum og á nóttunni einkennist allt Austurstræti af ungum rónum. Áfengisvandinn er til sýnis á sjálfum miðpunkti Íslands.

En nú á að fara að stíga fyrstu skrefin til að breyta þessu. Lögreglumenn ætla að byrja að horfa á ófögnuðinn á skjá inni á stöð, alveg eins og það dragi úr því aðgerðaleysi, sem þeir hafa hingað til sýnt sem áhorfendur úti á götu. En alténd sýnir þetta vott af viðleitni.

Myndatökur borgarstjóra og lögreglustjóra kunna að ná árangri, svo og áhugamál þeirra um hækkun sjálfræðisaldurs úr sextán árum í átján og um lokun flestra vínveitingastaða á miðnætti. Það hreinsar þó hvorki miðbæinn, né leysir þjóðfélagsbölið að baki vandans.

Hér þarf fyrst og fremst að ná í barsmíðaliðið, kæra það og dæma og taka úr umferð sem allra lengst. Hér þarf fyrst og fremst að hreinsa miðbæinn og láta þau boð út ganga, að það sé ekki hetjuskapur, heldur aumingjaskapur, að valtra, slefa, garga, æla og berja.

Stefna þarf að skammtíma- og langtímaárangri í senn. Efna þarf til lífshátta- og hugarfarsbreytingar, sem fælir fólk smám saman frá því að afklæðast persónuleikanum með aðstoð áfengis og annarra fíkniefna. Það gildir um fólk á öllum aldri og á öllum þjóðfélagsstigum.

Ágætt er, ef sérstök framkvæmdanefnd, sem skipuð hefur verið á vegum borgarstjóra og lögreglustjóra, getur fundið leiðir í málinu á þeim tveimur árum, sem hún hefur fengið til umráða. En sú nefndarskipun má ekki fresta því, að apabúrið í miðbænum verði lagt niður.

Raunar þurfa fleiri aðilar að koma að málunum en embætti borgarstjóra og lögreglustjóra. Breyta þarf meðferð dómstóla og herða refsingar fyrir nauðganir og limlestingar af hvers kyns tagi. Siðvæða þarf Rannsóknalögreglu ríkisins og afturhaldssama dómarastétt.

Bezt væri, ef framámenn þjóðarinnar vildu með góðu fordæmi og markvissum ábendingum stuðla að því, að þessari æluþjóð verði um síðir komið til manns.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar vísindanefnd Fiskveiðinefndar Norður-Atlantshafs komst að þeirri niðurstöðu, að takmarka þyrfti rækjuveiði á Flæmska hattinum, var sæti íslenzkra vísindamanna ekki skipað. Þeir hafa síðan sett fram málefnalegar efasemdir um, að forsendur hafi verið réttar.

Það vakti undrun manna í Fiskveiðinefndinni, að sæti Íslands skyldi vera autt í svona mikilvægu máli. Íslendingar hafa veitt um fimmta hluta rækjuaflans á þessari veiðislóð og hafa því gífurlegra hagsmuna að gæta. Verðmæti þessa hluta verður 1,7 milljarðar króna í ár.

Þegar Fiskveiðinefnd Norður-Atlantshafs ákvað síðan, hvernig afli yrði takmarkaður á Flæmska hattinum, bar það mjög brátt að. Frá íslenzka sjávarútvegsráðuneytinu kom aðeins lögfræðingur, sem hafði engan stuðning að heiman, annan en símasamband við ráðuneytið.

Sambandsleysið var slíkt, að íslenzki fulltrúinn viðraði meira að segja hugmyndir um, að gengið yrði lengra í takmörkunum en gert var. Kannaði hann hug manna til þess að takmarka stærð skipa, vélarstærð og veiðarfæri og til frekari niðurskurðar á veiðidögum.

Tillaga Norðmanna og Dana flaug því í gegn og menn vöknuðu upp við vondan draum á Íslandi. Rækjuveiðar okkar manna hafa verið í örum vexti á svæðinu. Reiknað hafði verið með miklu veiðiþoli stofnsins og menn höfðu stefnt í 3,5 milljarða króna afla á næsta ári.

Nánari athuganir hafa leitt í ljós, að hér eru allir óánægðir með stuðning Íslands við nýju reglurnar. Af kvartmilljón Íslendingum fæst enginn til að tala fyrir málinu hér í blaðinu í þættinum Með og móti. Þvílík hræðsla við málstað er óþekkt fyrirbæri hér á landi.

Sjávarútvegsráðherra gufaði upp í máli þessu. Mjög seinlegt hefur verið að ná tali af honum til að leita skýringa á málatilbúnaði Íslendinga eða öllu heldur á skorti á málatilbúnaði Íslendinga. Óvenjulegt er, að reyndur stjórnmálamaður missi málið þannig allt í einu.

Vera kann, að málefnarök séu fyrir takmörkun veiða á Flæmska hattinum og fyrir þeim skömmtunaraðferðum, sem ákveðnar voru. Samkvæmt núverandi upplýsingum er þó erfitt að verjast þeirri hugsun, að sjávarútvegsráðuneytið hafi látið taka sig í bólinu.

Norðmenn voru á undan Íslendingum að afla sér veiðireynslu á svæðinu, en íslenzkir skipstjórar hafa sótt mjög á að undanförnu, einkum í ár. Það var því í þágu Norðmanna, að takmarkanir voru ákveðnar, áður en íslenzki aflinn færi fram úr norska aflanum.

Fulltrúar Norðmanna yppta nú öxlum og segja of seint í rassinn gripið, ef Íslendingar ætli að rifta samkomulagi, sem þeir hafi samþykkt. Þar með sé upplýst, að Íslendingar séu ekki viðræðuhæfir á fjölþjóðlegum vettvangi og ekki verði framar tekið mark á þeim.

Þetta mál minnir á dapurlega frammistöðu og einkum fjarveru samgönguráðuneytis, Pósts og síma og Ríkisútvarpsins, þegar ákveðið var að hafa íslenzku bókstafina ekki með í evrópskum fjarskiptastaðli um textaboðkerfi og í evrópskum staðli um textavarp sjónvarps.

Íslenzkir ráðherrar, ráðuneytisstjórar, deildarstjórar og forstöðumenn ríkisstofnana liggja í stöðugum ferðalögum í útlöndum án takmarks eða tilgangs. Af þessum ferða- og veizluglöðu mönnum fréttist úr öllum álfum, frá Malaví til Peking, snapandi veizlur, hopp og hí.

En ráðuneytin og stofnanirnar hafa ekki peninga til að vera með, þegar verið er að undirbúa og taka ákvarðanir á fjölþjóðavettvangi um brýna hagsmuni Íslands.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslendingar hafa fengið það, sem þeir vildu og eiga skilið, nýjan búvörusamning til næstu aldamóta, sem kostar okkur 1,2 milljörðum meira en gamli samningurinn hefði gert, ef hann hefði verið framlengdur. Hvorki sparast þetta fé né verður það notað í neitt annað.

Almenningur fær að borga tólf milljarða á næstu árum fyrir að halda uppi offramleiðslu á dilkakjöti ofan á þá tugi milljarða, sem hann hefur borgað á síðustu áratugum. Almenningur heldur áfram að verja sem svarar heilum orkuverum til að þjónusta þetta hugsjónamál.

Samt er öllum ljóst, að þeir peningar, sem brenna í hugsjónaeldi sauðfjárræktar, verða ekki notaðir í annað, sem almenningur gæti óskað sér, né heldur til að lækka álögur á almenning. Lífskjörin í landinu rýrna sem nemur þeim fjárhæðum, sem brenndar eru í landbúnaði.

Þjóðin er ánægð með að fá að fórna verðmætum í þetta. Hún kærir sig kollótta um, þótt skólakerfið sé að laskast vegna fátæktar og hún kærir sig kollótta um, þótt farið verði að skammta inn á spítala vegna fátæktar. Aðalatriðið er, að sauðféð fái sitt og engar refjar.

Íslenzkir stjórnmálamenn vita, að stjórnmálaflokkar fá því meira fylgi, sem þeir ganga harðar fram í stuðningi við sérhagsmuni landbúnaðar. Það er því engin furða, þótt hver búvörusamningurinn öðrum dýrari leysi annan af hólmi. Það er þetta, sem fólkið vill.

Við höfum verið að fjarlægjast nágranna okkar í lífskjörum. Hér hefur allt verið á niðurleið árum saman, meðan efnahagsástandið er að batna í kringum okkur. Þetta stafar af, að þjóðin hefur valið sér forgangsröð, þar sem lífskjör fólks eru nokkrum þrepum neðar en sauðfé.

Bilið milli Íslands og umheimsins mun áfram aukast á næstu árum. Vel menntað og hæfileikamikið fólk mun flýja láglaunaland frumframleiðslu og skorts á tækifærum. Fleiri sjúkrahúsdeildum verður lokað og skólum fækkað. Allt verður þetta samkvæmt þjóðarvilja.

Íslendingar mega ekki til þess hugsa, að sauðfé fækki hér á landi niður í þær 200.000 kindur, sem markaður verður fyrir um aðvífandi aldamót. Þeir vilja fá að halda uppi ofbeit og landeyðingu til að fá að velja milli þess að reyna að gefa kjötið til útlanda eða urða það.

Þess vegna gerir nýi búvörusamningurinn aðeins ráð fyrir fækkun um 30.000 kindur á samningstímanum. Við munum því áfram fagna vori með því að senda sauðfé beint á nálina á Mývatnsöræfum um leið og hún stingur upp kollinum. Þetta er okkar eina og sanna hugsjón.

Tólf milljarða framlagi til sauðfjárræktar verður ekki varið til að fækka sauðfé á markvissan hátt, heldur til að halda sem allra mestum sauðfjárbúskap gangandi á kostnað allra annarra þarfa þjóðfélagsins. Þar með verður tryggt, að þjóðin fær áfram að kosta hugsjón sína.

En þá þýðir ekki heldur að vera að kvarta og kveina út af smámunum. Það þýðir ekki að væla út af lágum launum, háu verði á matvælum, miklum sköttum, skorti á opinberri þjónustu, minnkandi velferð og lakari lífskjörum á öðrum sviðum. Þetta á fólk bara skilið.

Íslendingar geta ekki stutt fortíðina í verki með árlegum milljörðum og jafnframt heimtað að fá að lifa betra lífi. Við getum ekki bæði étið kökuna og átt hana. Þjóðarsáttin um verndun sauðfjárræktar kostar þá peninga, sem annars nýttust á öðrum sviðum eða spöruðust.

Fyrirhuguð forgangsröð að sjúkrahúsum er bara ein af mörgum afleiðingum mikilvægari forgangsraðar, þar sem dýrustu skepnu veraldar er skipað til öndvegis.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt andstaða við tilraunir Alþingis til skattsvika þingmanna hafi komið fram í atkvæðagreiðslu hjá tveimur þingmönnum Kvennalista og einum þingmanni Alþýðubandalags, var þó þingflokkur Þjóðvaka hinn eini, er var sem heild andvígur þessu illræmda óþrifamáli.

Nú hefur komið í ljós, að kjósendur, sem kalla ekki allt ömmu sína, eru afar andvígir þessari tilraun. Það hefur mælzt í skoðanakönnunum, á útifundi um málið, í viðbrögðum verkalýðsfélaga, svo og hvarvetna, þar sem almenningur hefur komið fram og tjáð sig um málið.

Ætla mætti, að Þjóðvaki nyti þess, að harðar skoðanir fólks fara saman við afstöðu flokksins í atkvæðagreiðslum á þingi. Svo er hins vegar ekki. Á sama tíma og mótmælabylgjan hefur riðið yfir, hefur fylgi Þjóðvaka haldið áfram að hrynja og er orðið nánast ekkert.

Þvert á móti eflist stuðningurinn við þá stjórnmálaflokka, sem hafa meirihluta á Alþingi, mynda ríkisstjórn og höfðu forustu í framkvæmd óþrifamálsins, sem allur þorri þjóðarinna er andvígur. Þessi sérkennilega þverstæða minnir á sérstætt eðli stjórnmála á Íslandi.

Algengast er, að kjósendur líta ekki á landsstjórnina með augum hugmyndafræði eða réttlætis. Þeir telja, að stjórnin eigi að stjórna af myndugleik, fremur en málefnum. Þannig getur styrk og samstæð stjórn haft mikið fylgi fólks, þótt málefni hennar séu fá eða vond.

Þessi tilgáta getur skýrt, hvers vegna stjórn og flokkar helmingaskipta njóta þvílíks stuðnings, sem skoðanakannanir sýna. Fólk veit, að skipulega er verið að skara eld að köku sérhagsmuna og gæludýra af alls kyns toga, en vill þó ólmt styðja flokka helmingaskiptanna.

Almenningur virðist hins vegar ánægður með, að uppi sé höfð gagnrýni og jafnvel hvassar árásir á gerðir yfirmanna ríkis og Alþingis. Að minnsta kosti þurfa fjölmiðlar, sem birta slíka gagnrýni, ekki að sæta sömu óvinsældum kjósenda og Þjóðvaki hefur mátt sæta í haust.

Þjóðin er ekki bara ánægð með gagnrýni í fjölmiðlum. Hún er líka ánægð með neytendavæna kaupmenn, sem standa uppi í hárinu á landbúnaðarráðuneyti og öðrum hagsmunastofnunum landbúnaðarins. Hún flykkist í búðir þeirra og lítur á þá sem eins konar hetjur.

Þótt fólk telji þannig eðlilegt, að óbein stjórnarandstaða sé rekin í fjölmiðlum og jafnvel af hálfu kaupmanna, styður hún alls ekki, að hefðbundin stjórnarandstaða á Alþingi stundi stjórnarandstöðu. Fólk telur sennilega, að hlutverk hennar sé annað og annars eðlis.

Það væri í samræmi við kenninguna um hrifningu þjóðarinnar á valdinu, að hún telji hlutverk stjórnarandstöðunnar vera það eitt að komast í stjórn. Ef stjórnmálaflokkur nær ekki þeim árangri í kosningum og eftirleik þeirra, er hann afskrifaður af kjósendum sínum.

Þeir, sem ekki rekast í flokkunum, er venjulega skiptast á um að vera við völd, bíða þá eftir næsta nýflokki í næstu kosningum. Úthaldið í stuðningi við hvern nýflokk fyrir sig nær ekki út yfir fyrstu kosningar. Dæmin sýna einmitt, að lengra úthald er afar sjaldgæft.

Nýir flokkar á Íslandi eru einnota, af því að þeir komast ekki að völdum í fyrstu umferð. Þess vegna skiptast gömlu flokkarnir á um völdin. Þess vegna er þjóðin einkum sátt við stjórn þeirra tveggja flokka, er lengst ganga í að líta á stjórnmál sem friðsæl helmingaskipti.

Stjórnmál hafa löngum verið blanda hugmynda og hagsmuna. Eindregnir yfirburðir hagsmuna í stjórnmálum á Íslandi eru meiri en á Vesturlöndum almennt.

Jónas Kristjánsson

DV

Launahækkun stjórnmálamanna og embættismanna gefur stéttarfélögum ekki tækifæri til að segja upp samningum. Hækkunin hefur ekki slík áhrif á verðlag, að það leiði sjálfkrafa til opnunar á kjarasamningum. Hækkunin er siðlaus, en hún er eigi að síður lögleg.

Forustumenn Alþingis hafa fallið frá skattfrelsinu, sem fór verst í fólk. Þar með er ekki annað við launahækkun stjórnmálamanna og embættismanna að athuga en, að þær eru umfram aðrar hækkanir í landinu og stríða gegn þjóðarsátt um jöfnun launamisréttis.

Alþingi hefur hlotið skaða af máli þessu. Komið hefur í ljós, að með stuðningi alls þorra þingmanna er því stjórnað af taumlausri græðgi manna, sem ekkert hafa til þjóðmálanna annað að leggja en að skara eld að eigin köku og köku umbjóðenda sinna, svonefndra gæludýra.

Fleiri hafa hlotið skaða. Þar fer fremst embætti Ríkisskattstjóra, er allir kónar segja, að hafi bent á skattsvikaleiðina, sem síðan var hætt við. Þar með er upplýst, að stofnunin hefur veitt valdastéttinni óviðurkvæmilega aðstoð við að reyna að koma tekjum undan skatti.

Kjaradómur og kjaranefnd hafa líka hlotið skaða. Komið hefur í ljós, að stofnanir þessar eru skálkaskjól í samtryggingu embættismanna um að efla tekjur stéttarinnar umfram aðrar stéttir í landinu. Þessar siðlitlu stofnanir hafa ekki reynzt valda hlutverki sínu.

Mest sker í augu lágkúran í vörnum stjórnmálamanna. Sumir þeirra væla yfir bágum kjörum, alveg eins og fátækt eigi að réttlæta lögbrot og siðleysi. Aðrir væla yfir góðum kjörum gagnrýnenda sinna, alveg eins og tekjur manna eigi að stjórna skoðun þeirra á máli þessu.

Lágkúran hefur sokkið á það stig, að tilraunin til skattsvika er varin með því, að hliðstæð skattsvik hafi tíðkazt um langan aldur, einkum í kjörum ráðherra. Þar með virðist valdastéttin telja sig hafa aflað sér eins konar hefðarréttar á slíkum lögbrotum og siðferðisbresti.

Svo er beinlínis rangt hjá talsmönnum subbuskaparins, að gagnrýnendur hafi látið fyrri skattsvik sér í léttu rúmi liggja. Til dæmis hefur allt það svindl árum saman verið harðlega gagnrýnt hér í blaðinu. Sú gagnrýni hefur bara ekki hlotið nægan hljómgrunn fyrr en núna.

Hallærislegust var tilraun yfirmanna Alþingis og þingflokka til að bera sín aumu laun saman við kjör starfsbræðra í nágrannalöndunum. Það var eins og þeim væri gersamlega ókunnugt um, að laun íslenzkrar alþýðu eru stórum lakari en alþýðu manna í nágrannalöndunum.

Sem betur fer hafa undanbrögðin framlengt umræðuna og opnað augu manna fyrir því, að skattsvikin voru ekki eina hneykslið í málinu, þótt þau væru sýnu verst. Fólk er að átta sig á, að fleiri atriði í gerðum Alþingis og Kjaradóms fara langt út fyrir almennt velsæmi.

Það eru léttvæg málsrök að segja kjör valdastéttarinnar þurfa að batna í samanburði við aðrar stéttir í landinu. Slík rök geta gilt á tímum, þegar ekki er almennt stefnt að kjarajöfnun í samningum vinnumarkaðarins. Hækkun hálaunamanna er tímaskekkja á þessum tíma. Eftir fráhvarfið frá skattsvikunum situr það eftir, að samsæri Alþingis, ríkisstjórnar, Kjaradóms, Kjaranefndar og Ríkisskattstjóra er löglegt, þótt það sé siðlaust fráhvarf frá kjarajöfnunarstefnu gildandi þjóðarsáttar. Samsærið er því ekki tilefni til að taka upp kjarasamninga.

Fólkið í landinu verður að finna sér pólitíska en ekki stéttarpólitíska leið til að ná sér niðri á gráðugri valdastétt, sem skarar markvisst eld að sérhagsmunakökum.

Jónas Kristjánsson

DV

Það er fleira en gráðugir forustumenn stjórnmálanna, sem bakar fólki gremju um þessar mundir. Vætutíð síðsumarsins á Suðvesturlandi hefur orðið drjúgt umræðuefni. Sérfræðingar hafa svarað spurningum um breytingar á eðli veðurfarsins og sagt þær vera staðreynd.

Djúpum lægðum hefur fjölgað yfir norðanverðu Atlantshafi á þessum síðasta áratug aldarinnar, einkum að vetrarlagi. Meðalþrýstingur á Raufarhöfn hefur til dæmis verið níu millibörum lægri en meðalþrýstingur viðmiðunartímabils þriggja næstu áratuga þar á undan.

Sumir sérfræðingar hafa gert því skóna, að þessar miklu lægðir hafi stuðlað að straumi hlýsjávar norður með Noregi og inn í Barentshaf, þar sem lífsskilyrði þorsks hafi snögglega batnað. Og augljóst er, að nytjafiskar eru margir afar næmir fyrir hitastigi sjávar.

Jafnvægi hita og kulda í sjónum er sérstaklega mikilvægt úti fyrir Norðurlandi, þar sem mætast heitur og kaldur sjór. Þar eru uppeldisstöðvar flestra botnfiskstofna, þar sem þorskurinn skiptir mestu, og mikilvæg ætissvæði uppsjávarfiska á borð við loðnu og síld.

Þar virðist kaldi og líflausi sjórinn að norðan hafa verið að sækja fram á undanförnum árum, hvort sem það er eða er ekki afleiðing af breyttum straumum, sem gætu átt upptök sín í breyttu ferli lægða á Atlantshafinu. Þessi atriði hafa svo bein áhrif á lífsskilyrði okkar.

Sem frumframleiðsluþjóð og hálfgerð þriðja heims þjóð skipta straumar vinda og sjávar okkur miklu máli. Lífsskilyrði okkar eru nátengd afkomu sjávarútvegs og landbúnaðar. Við höfum pólitískt hafnað því að leita efnahagsgrunns í öðrum og nýrri atvinnugreinum nútímans.

Brýnt er, að við fylgjumst með þessum breytingum og kenningum sérfræðinga um orsakir þeirra og afleiðingar. Að einhverju leyti kunna þær að stafa af mannavöldum, svo sem sjá má af umræðunni um minnkun ózonlagsins og hækkun meðalhita á norðurhveli jarðar.

Náttúrulegar og óviðráðanlegar orsakir á borð við eldgos eru áreiðanlega meiri mengunarvaldar en maðurinn. Þátttaka hans í breytingum á aðstæðum kann þó að geta verið kornið, sem fyllir mælinn. Við höfum hliðstætt dæmi hér á landi frá gróðureyðingu tíu alda mannvistar.

Fyrir og eftir landnám hömuðust náttúruöflin á Íslandi. Hraun brunnu og öskulög lögðust yfir landið, svo sem sjá má af jarðvegssýnum. Samt var landið allt viði vaxið milli fjalls og fjöru og samt gerðu menn þjóðveldisaldar til kola uppi á Kili. Landið var í jafnvægi.

Kornið, sem fyllti mælinn, var maðurinn með sauðkind sinni og öxi. Jafnvægi náttúrunnar hefði haldizt, þrátt fyrir eldgos og óáran, ef Ísland hefði ekki byggzt fólki, sem stundaði sauðfjárrækt. Það var nauðsynleg og nægileg forsenda fyrir gróðureyðingu síðustu tíu alda.

Við getum yfirfært þessa reynslu á erfiðleika, sem kunna að steðja að okkur með loftvindum og hafstraumum. Við tökum raunar þátt í fjölþjóðlegu og alþjóðlegu samstarfi um að draga úr skaðlegum áhrifum mannsins á jafnvægi náttúrunnar í heiminum yfirleitt.

Til dæmis höfum við undirritað samninga um skipulega minnkun freons í kælitækjum. Við stóðum okkur vel í fyrstu, en höfum dregizt aftur úr upp á síðkastið. Okkur ber því nú að stefna að því að standa okkur betur á öllum sviðum, sem stuðla að jafnvægi náttúrunnar.

Bezt er að ganga lengra og hætta pólitískri andúð okkur á því að láta atvinnuvegi framtíðarinnar leysa frumframleiðsluna af hólmi sem helztu lífsbjörg okkar.

Jónas Kristjánsson

DV