Sveigjanleiki okkar greinir okkur frá meirihluta auðþjóða heims. Við búum í sambýli við náttúruna og höfum samt að nokkru leyti náð tökum á stafrænum atvinnuvegum, sem verða þungamiðja í störfum auðþjóða um og eftir næstu aldamót. Við erum tveggjaheimaþjóð.

Erlendar auðþjóðir hafa misst meira af sambandi sínu við fortíðina. Þar er fólk, sem snæðir hamborgara af kúm og fer í mótmælaaðgerðir til stuðnings hvölum. Þetta eru þjóðir, sem voru lengi búnar að lifa af iðnaði og kaupsýslu, áður en þjónusta varð höfuðatvinnugrein þeirra.

Við höfum hins vegar stokkið beint úr fortíðinni inn í framtíðina án þess að staldra mikið við í nútímanum. Hátt hlutfall þjóðarinnar kann til verka til sjós og lands, þar sem náttúruöflin leika veigamikið hlutverk. Mikill hluti Íslendinga gáir enn til veðurs á hverjum morgni.

Náttúran lætur ekki að sér hæða. Snjóflóð minna okkur á erfitt sambýli við náttúru sjávarsíðunnar. En ekki þarf slíkar hamfarir til þess að valda sjómönnum erfiðleikum. Á hverjum vetri láta menn lífið við að draga björg í bú, alveg eins og verið hefur frá ómunatíð.

Skipsbrúin er raunar orðin að snertifleti náttúru og stafrænu. Utan við gluggann hamast Ægir konungur, en fyrir innan mala tölvurnar hver upp af annarri. Brúin lítur raunar víða út eins og stjórnstöð í geimfari bíómyndanna. Fiskveiðar eru orðnar að hátæknigrein.

Sjómenn standa að jöfnu í báðum heimum, í heimi náttúrunnar og heimi stafrænunnar. Starfsskilyrði þeirra spanna fortíð og framtíð. Þetta geta menn, af því að þeir eru sveigjanlegir, og þeir verða af þessu sveigjanlegir. Veiðimaður og tölvutæknir eru einn og sami maður.

Spennan milli fortíðar og framtíðar er ekki svona hvöss í landbúnaði, af því að tölvutæknin er ekki komin þar á eins hátt stig og í sjávarútvegi. En bóndinn býr þó í senn í sambýli við náttúruna og við aragrúa af tækjum, sem gera hann að eins konar tækjafræðingi.

Flestir þéttbýlisbúar á Íslandi eiga rætur í öðrum hvorum jarðveginum eða báðum, veiðimennskunni til sjávar og hjarðmennskunni til sveita. Þetta mótar afstöðu okkar til nútímans og framtíðarinnar. Við erum veiðimenn og hjarðmenn í hugsun, en ekki ræktunar- og iðnaðarmenn.

Þetta er bæði kostur og galli. Það veldur á ýmsan hátt erfiðleikum í efnahagslífinu, að Íslendingar taka alla hluti með trompi, en vantar aftur á móti seigluna. Við sökkvum okkur í ævintýri nýrra atvinnugreina, en lendum oft á skeri, þegar reynir á úthald og útsjónarsemi.

Um leið og veiðimennskan og hjarðmennskan í hugsun okkar veldur okkur erfiðleikum í nútímanum, skapar hún okkur möguleika í framtíðinni. Sjómannsþjóð á sumpart betri möguleika á tölvuöld en ræktunarþjóð og stóriðjuþjóð. Hún hefur sveigjanleikann með sér.

Veiðimennskan og hjarðmennskan er mótuð af hviklyndi náttúrunnar, sem kallar á sveigjanleika og hæfni til skyndilegra ákvarðana. Veiðimennskan og hjarðmennskan gefa góðan efnivið í braskara og uppfinningamenn, hugbúnaðarhöfunda og sölumenn norðurljósanna.

Náttúran hefur vanið okkur við að taka skyndilegar ákvarðanir og gera skyndilegar breytingar á ákvörðunum. Þetta viðhorf hentar í ýmsum nýjum atvinnugreinum, sem horfa til framtíðarinnar, þótt það hafi verið okkur fjötur um fót í hefðbundnum nákvæmnisiðnaði.

Þannig stöndum við öðrum fæti í fortíðinni og hinum í framtíðinni. Við erum í senn börn náttúrunnar og börn stafrænnar tölvualdar. Við erum tveggjaheimaþjóð.

Jónas Kristjánsson

DV

Kosningabaráttan hefur farið vel fram til þessa. Frambjóðendur og talsmenn flokka hafa lítið reynt að níða skóinn niður hver af öðrum og lagt megináherzlu á að kynna sig og sín mál á jákvæðan hátt. Þannig hefur barátta milli flokka og milli manna mildazt með árunum.

Raunveruleg kosningabarátta er um það bil hálfnuð. Tvær vikur eru liðnar af henni og tvær eru eftir. Hún hefur að miklu leyti færzt inn í tiltölulega óhlutdræga fjölmiðla, en ferðalög frambjóðenda um kjördæmi og sameiginlegir slagsmálafundir hafa horfið í skuggann.

Helztu frambjóðendur raða tíma sínum niður á fjölmiðlana. Þeir mæta á fundi sjónvarpsstöðva og koma á beina línu kjósenda í DV, svo að dæmi séu nefnd. Í vaxandi mæli er þessum atburðum ekki stillt upp sem hanaslag, heldur sem umræðu kjósenda og frambjóðenda.

Þáttur fjölmiðla í kosningabaráttuni hefur batnað með árunum og með aukinni óhlutdrægni þeirra. Þeir veita þjóðfélaginu mikla þjónustu með því að leggja töluvert rúm undir baráttuna og að gera það endurgjaldslaust. Þannig spara þeir flokkunum bæði fyrirhöfn og tíma.

Hér í blaðinu hefur birzt fjöldi kjallaragreina frambjóðenda. Birt hafa verið persónuleg viðtöl við flokksforingjana og þeir svara nú spurningum kjósenda á beinni línu. Sagt verður frá sameiginlegum framboðsfundum og talsmenn hafa tjáð sig með eða á móti ákveðnum málefnum.

Þetta og hliðstæðar aðgerðir annarra fjölmiðla valda því, að kosningabaráttan verður flokkunum mun ódýrari en ella. Enda virðast auglýsingar flokkanna ekki hafa keyrt úr hófi, að minnsta kosti ekki enn sem komið er. Með sama áframhaldi hafa þeir ráð á baráttunni.

Því miður hafa þó enn ekki verið sett lög, sem skylda stjórnmálaflokka til að opna innsýn í fjárreiður sínar, svo að hægt sé að sjá, hvernig kostnaður þeirra og tekjur verða til. Sérstaklega er brýnt að sjá, hvaða fjárhagsleg áhrif voldugir aðilar hafa í kosningabaráttunni.

Við sjáum það sums staðar í útlöndum, að stórfyrirtæki og hagsmunasamtök af ýmsu tagi sjá sér hag í að styðja stjórnmálaflokka og stjórnmálamenn í von um að fá fyrir bragðið meiri og ljúfari aðgang að þeim, þegar og ef þeir setjast við stjórnvölinn í þjóðfélaginu.

Kosningabaráttan ber að þessu sinni ekki merki þess, að áhrif slíkra utanaðkomandi aðila fari vaxandi. En annar vandi hefur færzt í aukana. Það er, að flokkarnir hafa í viðleitni sinni til mildi og mýktar færzt inn á friðsæla miðju stjórnmálanna og lagt niður harðar skoðanir.

Þegar DV setti upp mál, sem áttu að vera þess eðlis, að talsmenn tveggja flokka gætu tjáð sig með eða á móti þeim, kom í ljós, að þessi mál eru ekki mörg og að þeim hefur fækkað. Í flestum tilvikum eru flokkarnir ekki með eða á móti, heldur hafa uppi eins konar ja og humm.

Þetta aukna skoðanaleysi flokka er auðvitað um leið ein af forsendum þess, að kosningabaráttan hefur verið mild og jákvæð. Minna er hægt að rífast, þegar enginn þykist lengur vera ákveðið á móti varnarliðinu eða með frjálshyggjunni, svo að tvö þekkt dæmi séu nefnd.

Skoðanakannanir sýna, að byrjað er að fækka í hinum fjölmenna hópi óákveðinna kjósenda. Þúsundir þeirra hafa verið að gera upp hug sinn á síðustu tveimur vikum og þúsundir munu gera það á næstu tveimur vikum. Kosningabaráttan snýst um þessa efagjörnu kjósendur.

Að öllu samanlögðu þjónar sá þáttur lýðræðisins, sem felst í kosningum og kosningabaráttu, hlutverki sínu nokkurn veginn á þann hátt, sem hægt er að ætlast til.

Jónas Kristjánsson

DV

Tyrkland hefur ögrað samfélagi þjóðanna með því að ráðast með 35.000 manna herliði inn á verndarsvæði Sameinuðu þjóðanna í Norður-Írak. Tyrkneski herinn stundar þar sína hefðbundnu iðju að misþyrma óbreyttum borgurum, brenna ofan af þeim og drepa þá.

Þetta er hið sama og tyrkneski herinn hefur árum saman stundað í héruðunum sín megin landamæranna. Þar hefur hann eytt byggðum og knúið fólk til að lifa í eins konar fangabúðum, sem herinn hefur komið á fót að undirlagi miðalda-stjórnvalda í Ankara.

Þetta er liður í ofsóknum Tyrkja gegn minnihlutahópi Kúrda, sem þeir kalla Fjalla-Tyrki. Flestar ríkisstjórnir í Ankara hafa reynt að skammta Kúrdum borgaraleg réttindi, bannað notkun kúrdísku í skólum, svipt þingmenn Kúrda þingsetu og eyðilagt uppskeru Kúrda.

Ofsóknir Tyrkja gegn Kúrdum eru svipaðar og ofsóknir Íraka gegn þeim. Atferli Saddams Husseins í Írak leiddi til þess, að vestræn ríki Persaflóastríðsins og Sameinuðu þjóðirnar gerðu norðurhluta Íraks að sérstöku verndarsvæði sínu, sem það er enn þann dag í dag.

Samfélag þjóðanna má ekki láta Tyrki komast upp með innrásina á verndarsvæðið. Það er nóg, að þeir ofsæki minnihlutahópa innan landamæra sinna, þótt þeir fari ekki með fjölmennan her inn á verndarsvæði Sameinuðu þjóðanna til að ofsækja þar minnihlutahópa.

Samfélag þjóðanna hefur illu heilli látið Tyrki komast upp með ofbeldi gegn Kýpur, sem þeir hernámu að nokkru. Hermenn Sameinuðu þjóðanna eru þar enn á verði við vopnahléslínuna. Innrás Tyrkja í Kúrdalönd Sameinuðu þjóðanna minnir á þann gamla glæp.

Evrópusambandið hefur fordæmt hernað Tyrkja, en Bandaríkin hafa talað út og suður. Er afstaða stjórnar Clintons í Washington í samræmi við aðra eymd þeirrar stjórnar í utanríkismálum, er hún klúðrar hverju málinu á fætur öðru og skiptir um skoðanir á færibandi.

Bandaríkin hafa löngum stutt stjórnvöld í Tyrklandi af því að landið átti landamæri að Sovétríkjunum sálugu. Aðild Tyrkja að Atlantshafsbandalaginu og mikill herbúnaður þeirra neyddi Sovétríkin í gamla daga til að hafa hluta herstyrks síns í Kákasus, fjarri Evrópu.

Nú eru Sovétríkin látin og hernaðarlegt mikilvægi Tyrklands er annað og minna en það var. Það er því tímabært fyrir stjórnvöld í Washington að endurmeta stuðning við ríki, sem margoft hefur sýnt, að það á ekki heima í samfélagi vestrænna þjóða og er þar bara boðflenna.

Það er afar erfitt að sætta sig við, að ofbeldisríki af þessu tagi skuli vera með okkur í Atlantshafsbandalaginu og njóta verndar þess. Það er afar erfitt að sætta sig við, að Atlantshafsbandalagið horfi á ofbeldisríkið gera innrás á sérstakt verndarsvæði Sameinuðu þjóðanna.

Tyrkland hefur lengi verið, er enn og ætlar sér greinilega áfram að vera svartur blettur á Atlantshafsbandalaginu. Það hefur komizt upp með það og hefur nú fengið óréttmætan viðskiptasamning við Evrópusambandið. Tyrkland heimtar fulla aðild að sambandinu í þokkabót.

Þar sem Tyrkir hafa nú niðurlægt Sameinuðu þjóðirnar og Atlantshafsbandalagið mætti vænta þess, að augu vestrænna leiðtoga opnuðust fyrir vandamálum, sem fylgja því að hafa rótgróið ofbeldisríki við brjóst sér. En því miður er eymd vestrænna leiðtoga takmarkalítil.

Bezt væri að losna við Tyrki úr Atlantshafsbandalaginu, svo að við þurfum ekki framvegis að taka ábyrgð á miðaldaframferði ríkis með aldagamla grimmdarhefð.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar Hitler réðst inn í Pólland í upphafi síðari heimsstyrjaldarinnar sagði hann, að það væri Pólverjum að kenna. Þeir hefðu neitað að fallast á fáeinar kröfur, sem hann taldi hógværar. Af sömu ástæðu taldi hann hörmungar stríðsins í heild vera Pólverjum að kenna.

Hitler gerði fræga þá aðferð árásaraðila að kenna þeim, sem ráðist er á, um árásina. Rökfræðilega er kenning hans alkunn endaleysa, hvort sem eitthvað hefur verið til eða ekki í kvörtunarefnum hans gagnvart Pólverjum. Ábyrgð geranda á aðgerðum sínum er rökfræðilega skýr.

Þetta þýðir um leið, að tjón er ekki þeim að kenna, sem þumbast við, þegar mótaðili fer í aðgerðir til að knýja fram sjónarmið sín. Það er ekki ábyrgðarhluti að þumbast gegn skiljanlegum kröfum, heldur er ábyrgðarhluti að valda öðrum tjóni með gerðum sínum.

Þegar verkalýðsfélag á Suðurnesjum fór í verkfall og lokaði Keflavíkurflugvelli varð til dómsmál, sem má taka sem dæmi. Farþegi var ósáttur við að vera fórnardýr verkfalls og sótti rétt sinn, ekki til þess, sem vinna var stöðvuð hjá, heldur til félagsins, sem verkfallið framdi.

Farþeginn vann mál sitt og verkalýðsfélagið var dæmt til að greiða honum skaðabætur fyrir að missa af flugi. Þannig er ekki alltaf nóg fyrir verkalýðsfélag að semja við mótaðilann um, að eftirmál verkfalla falli niður. Slík sátt nær ekki til þess tjóns, sem þriðji aðili sætir.

Þetta gidir kannski ekki um kennaraverkfallið, sem nú stendur. Ef til vill dugir samtökum kennara að semja á endanum við ríkið um, að eftirmál vegna tjóns falli niður. Þau geta þó alls ekki bent á ríkið sem þöngulhausinn, sem beri ábyrgð á verkfallstjóni þriðja aðila.

Ef þessi þriðji aðili vildi sækja rétt sinn vegna meints tjóns, til dæmis af því að hafa misst önn eða ár úr námi, mundi hann ekki snúa kröfunni á hendur ríkinu, ef hann vildi ná árangri í málsókninni, heldur gegn stéttarfélögunum, sem framkvæmdu verkfallið, er olli tjóninu.

Ef ríkið hefði sett verkbann á kennara, væri ríkið framkvæmdaaðilinn, sem bæri ábyrgð á tjóni þriðja aðila. Þar sem kennarar settu verkfall á ríkið, eru þeir framkvæmdaaðilinn, sem ber ábyrgð á tjóni þriðja aðila. Þannig eru rökin, hvað sem Hitler sagði í gamla daga.

Hér er ekki verið að tala um málefnin, sem deilt er um í viðræðum ríkis og kennarasamtaka. Hér er aðeins verið að vísa annars vegar til málaferla, sem fóru alla leið á enda í dómskerfinu, og hins vegar til þekkts og margnotaðs dæmis um hundalógík úr sagnfræði 20. aldar.

Kennaraverkfallið hefur staðið í hálfa fimmtu viku. Svo skammt er til kosninga, að erfitt er að skera á hnútinn án þess að úr verði kosningamál. Stjórnvöld yrðu sökuð um að reyna að hafa óviðurkvæmileg áhrif á kosningaúrslit, ef þau færu að reyna að leysa málið núna.

Horfur eru því á, að verkfallið standi til vors hið minnsta og breyti tímasetningum í námi þúsunda. Þessir nemendur eiga sökótt við kennarasamtökin og geta hugsanlega höfðað mál gegn þeim fyrir að valda sér sem þriðja aðila tjóni í vinnudeilum við annan aðila.

Þessir nemendur eiga ekki sökótt við eiganda skólanna, það er að segja ríkið, og mundu ekki hafa neitt upp úr því að lögsækja ríkið fyrir tjón sitt. Hins vegar er hugsanlegt, að þeir mundu vinna mál gegn kennarasamtökunum, geranda málsins, og þannig fá tjónið bætt.

Gagnrýnivert getur verið að neita að fallast á kröfur, en það er ekki ábyrgðarhluti eins og það, að baka þriðja aðila tjóni með verkfalli. Það gildir um nám sem flug.

Jónas Kristjánsson

DV

Rúmlega tveir áratugir eru síðan lagðar voru fram í leiðurum þessa dagblaðs fastmótaðar tillögur um róttæka lausn á dýrkeyptum vandræðum landbúnaðarins. Þessar tillögur í leiðurum blaðsins eru enn í fullu gildi tveimur áratugum og fjögur hundruð milljörðum króna síðar.

Af því að ekki var hlustað á þessar tillögur, hvorki fyrr né síðar, hefur smám saman þrengt að bændum á þessu tímabili. Sjálfvirka fyrirgreiðslukerfið hefur í senn bundið bændur áttahagafjötrum og smám saman gert þá fátækari en þeir voru við upphaf þessa tímabils.

Herkostnaðurinn af heyrnarleysi ráðamanna og meirihluta þjóðarinnar hefur á þessu tímabili numið um tuttugu milljörðum króna á ári á núverandi verðlagi. Það jafngildir fjögur hundruð milljörðum króna á tímabilinu í heild og eru þá ekki reiknaðir vextir af upphæðinni.

Þessi tala er í stórum dráttum að einum þriðja fengin úr fjárlögum ríkisins. Það eru niðurgreiðslurnar og liðir úr landbúnaðarkafla fjárlaga. Að tveimur þriðju er hún fengin með mati á verðmæti innflutningsbanns og annarra takmarkana á viðskiptafrelsi landbúnaðarafurða.

Ýmsir hagfræðingar, einkum í Háskóla og Seðlabanka, hafa komizt eftir ýmsum leiðum að svipaðri niðurstöðu. Herkostnaðurinn hefur samanlagt numið nálægt tuttugu milljörðum á ári, þar af um sjö milljarðar á herðum skattgreiðenda og þrettán á herðum neytenda.

Fjögur hundruð milljarðar eru há tala. Hún er tvöföld á við heildarskuldir þjóðarinnar í útlöndum. Hún jafngildir landsframleiðslu heils árs. Og hún samsvarar fjárlögum ríkisins í tvö ár. Hún er martröð, sem nægir ein og sér til að útskýra láglaunaþjóðfélagið á Íslandi.

Fyrir rúmlega tveimur áratugum var hér í blaðinu ítrekað lagt til, að ríkið legði niður allan beinan og óbeinan stuðning við landbúnað umfram aðra atvinnuvegi og notaði sparnaðinn að hluta, til dæmis að hálfu, til að kaupa upp jarðir og styðja bændur til að bregða búi.

Síðan hefur á hverju ári verið minnt á það oftar en einu sinni hér í blaðinu, að afnema þurfi niðurgreiðslur, uppbætur, beina styrki og fyrirgreiðslur í offramleiðslugreinum sauðfjár- og nautgriparæktar, samhliða afnámi innflutningsbanns og annarra verzlunarhafta.

Um leið hefur jafnan verið ítrekað, að ríkið þurfi að kaupa upp jarðir til að taka þær úr ábúð, útvega sauðfjár- og nautgripabændum launaða endurmenntun á öðrum sviðum, svo og að hjálpa þeim við íbúðarkaup í þéttbýli, ef þeir þyrftu að flytja af atvinnuástæðum.

Allar þessar tillögur voru fastmótaðar fyrir tveimur áratugum. Þá var að ýmsu leyti betri aðstaða en núna til að framkvæma þær. Ekki var þá búið að þrengja eins að bændum og nú hefur verið gert og atvinnulífið skorti sárlega starfskrafta á öðrum sviðum í þá daga.

Nokkur umræða var í fyrstu um þessar tillögur. Fljótlega sáu þó talsmenn hins hefðbundna landbúnaðar, að betur hentaði þeim að loka hlustunum og hafa í staðinn uppi léttgeggjað hjal um meinta óvini bændastéttarinnar. Og krabbamein landbúnaðarins hefur fengið að vaxa.

Neikvæð viðbrögð landbúnaðarkerfisins, ríkisins og meirihluta þjóðarinnar hafa kostað þjóðfélagið um fjögur hundruð milljarða króna á þessu tveggja áratuga tímabili. Um leið hafa þær bundið bændur átthagafjötrum og þrengt afkomu þeirra, einkum á síðari árum.

Leiðararnir hafa hins vegar fjallað um, að bændur yrðu mun færri og mun ríkari en þeir voru þá og eru nú, og þyrftu ekki að blygðast sín fyrir ástandið.

Jónas Kristjánsson

DV

Skemmtileg deila er risin í borgarstjórn Reykjavíkur um íslenzka hugtakafræði. Rifizt er um, hvort ákveðið plagg sé skýrsla eða greinargerð. Samkvæmt íslenzkri samheitaorðabók er skýrsla og greinargerð sami hluturinn, svo að deilan hæfir vel íslenzkum stjórnmálum.

Þetta plagg og önnur af sama toga voru samin fyrir 4,3 milljónir handa Markúsi Erni Antonssyni borgarstjóra. Ekkert þeirra hefur skilað sér eftir eðlilegum leiðum til núverandi borgarstjóra, en eitt þeirra komst í hendur hans fyrir tilstilli huldumanns úr kerfinu.

Í vor lofaði Árni Sigfússon, sem þá var borgarstjóri um skeið, að afhenda borgarfulltrúum greinargerð, sem lægi til grundvallar áðurnefndum plöggum. Lítið varð úr efndum, en þó lagði Árni fram minnisblað til sín frá fyrrverandi borgarstjóra. Þótti það rýrt í roðinu.

Í núverandi deilu um þetta mál segir Árni, að plaggið, sem fannst, hafi verið unnið snemma á ferli vinnunnar að baki 4,3 milljónanna. Það sé byggt á lauslegri athugun. Samkvæmt þessu eru enn ófundin þau minnisatriði, greinargerðir eða skýrslur, sem meira máli skipta.

Í núverandi meirihluta borgarstjórnar verður vart þeirrar áleitnu skoðunar, að ekki sé hægt að sýna þessi plögg, af því að í raun hafi þau verið hluti af kosningaundirbúningi Sjálfstæðisflokksins og hefðu sem slík átt að greiðast af honum, en ekki af borgarsjóði.

Í þessari stöðu virðist eðlilegt, að þeir aðilar, sem hafa samið eða fengið umrædd plögg, veiti aðgang að þeim, svo að hægt sé að sjá, hvað kom út úr hinum margumtöluðu milljónum og hvort það voru upplýsingar fyrir borgaryfirvöld eða fyrir Sjálfstæðisflokkinn.

Þetta minnir á, að opna þarf valdakerfi á Íslandi á svipaðan hátt og gert var fyrir löngu í mörgum ríkjum Bandaríkjanna. Það felur í sér, að almenningi er veittur aðgangur í tæka tíð að plöggum og fundum opinberra aðila, þar með talið vinnuplöggum og vinnufundum.

Lög um þetta hafa verið kölluð Sólskinslög, af því að þau lýsa almenningi inn í skúmaskot stjórnmála og stjórnsýslu. Þau stefna að endurheimt lýðræðis, sem hefur drukknað í kerfinu. Þau eiga að gera fólki kleift að komast að raun um, hvernig atburðarás verður til.

Hér í blaðinu hefur í sautján ár verið lagt til, að íslenzkir stjórnmálamenn og embættismenn tækju upp hin bandarísku sjónarmið. Þeir hafa daufheyrzt við því, enda ríkir hér leyndarhefð. Valdamenn vilja halda upplýsingum fyrir sig til að verja og efla stöðu sína.

Samkvæmt reglum leyndarsinna á aldrei að láta neinn vita neitt annað en það, sem hann nauðsynlega þarf til að vera starfhæfur. Þannig er hann síður talinn geta verið hættulegur óhæfum yfirmanni. Með skömmtun upplýsinga er reynt að viðhalda ríkjandi valdakerfi.

Samkvæmt vinnulagi leyndarsinna þurfa að vera til plögg, sem einn stjórnmálaflokkur hefur, en hinir ekki; þurfa að vera til plögg, sem borgarstjóri hefur, en ekki borgarfulltrúar eða embættismenn; þurfa að vera til plögg sem einn borgarstjóri hefur, en sá næsti ekki.

Þessi hefð er andstæð lýðræðishefðinni. Samkvæmt henni eiga allir að hafa aðgang að sömu upplýsingum. Í lýðræði er ekki skammtaður aðgangur að þekkingu. Þar sem íslenzkir stjórnmálamenn og embættismenn vilja ekki skilja þetta, þarf að setja um það skýr lög.

Meðan svo er ekki, hefðu fyrrverandi borgarstjórar meiri sóma af að láta fólki í té hin frægu plögg heldur en að þykjast furða sig á, að þau skuli ekki finnast.

Jónas Kristjánsson

DV

Enga leiðsögn er að hafa af hálfu stjórnmálaflokkanna, sem bjóða fram lista í öllum kjördæmum landsins og munu skipa öll eða nærri öll þingsæti næsta kjörtímabils. Allir eru flokkarnir orðnir gamlir og þreyttir, einnig sá, sem stofnaður var gamall og þreyttur í vetur.

Allir eru þetta íhaldsflokkar með sniði Framsóknarflokksins. Þeir munu ekki stuðla að góðu lífi Íslendinga eftir aldamót. Þeir eru meira eða minna uppteknir af fortíðinni og varðveizlu hennar. Þeir geta ekki svarað því, á hverju við eigum að lifa fram eftir næstu öld.

Ef eitthvað er nefnt, sem máli skiptir, segir samhljóða stjórnmálakórinn, að það sé ekki til umræðu. Bannhelgi er á skoðunum um samband Íslands við Evrópu. Hvergi má nefna, að afnema beri gæludýrakerfi gömlu atvinnuveganna til að rýma til fyrir lifibrauði 21. aldar.

Sumir telja Alþýðuflokkinn vera undantekningu frá reglunni. En það er um leið hefð þess flokks að selja öll framfaramál sín fyrir stóla og aðgang að spillingu. Þess vegna er ráðlegt að taka lítið mark á stefnu flokksins í neinu máli, sem greinir hann í orði frá öðrum flokkum.

Íhaldskór sex framsóknarflokka er afleiðing lítils álits ráðamanna flokkanna á kjósendum í landinu. Almennt er talið og stutt skoðanakönnunum, að þjóðin hafi lítinn áhuga á breytingum, sem raskað geti ró hennar og knúið hana til að mæta nýjum og ótryggum aðstæðum.

Þetta er rétt mat ráðamanna flokkanna. Þjóðin vill ekki láta raska sér. Hún er gömul og þreytt eins og stjórnmálaflokkarnir. Hún vill búa að sínu og hafa landið allt að byggðasafni. Meirihluti hennar skelfist þá tilhugsun, að eitthvað verði á morgun öðruvísi en það var í gær.

Samkvæmt þessu mætti ætla, að Íslendingar væru í stórum dráttum í góðum málum. Svo er hins vegar alls ekki. Við höfum til dæmis ekki lengur efni á að reka menntakerfi, sem horfir til framtíðar, af því að við erum að lokast inni í dýrkeyptum atvinnuháttum fyrri áratuga.

Varðveizlu- og velferðarstefna ríður húsum hér á landi. Ýmist hafa menn í huga velferð fólks á líðandi stundu eða velferð atvinnulífsins á líðandi stundu. Hér á landi er velferð atvinnulífsins dýrari hluti þessa kerfis og gerir þjóðinni ókleift að greiða sér bærileg laun.

Þjóðmálin snúast um skiptingu á köku, sem er allt of lítil, einmitt vegna þess að þjóðarsátt er um að skera ekki upp atvinnulífið. Þess vegna erum við ekki virkir þátttakendur í Evrópu og þess vegna borgum við um 20 milljarða króna á ári í herkostnað af landbúnaði.

Ýmsar sagnfræðilegar ástæður valda því, að þjóðin raðar sér í sex stjórnmálaflokka, sem allir eru eins í ríkisstjórn, þótt áherzlumunur sé í stefnuskrám. Sumir telja sig til vinstri eða hægri, til félagshyggju eða frjálshyggju, en útkoman er eins, íhaldsflokkur að hætti Framsóknar.

Þetta hefur ekki breytzt við fjölgun flokka. Nýjasti flokkurinn fellur alveg inn í gamla mynztrið. Hann hefur fengið fólk og fortíð úr hinum flokkunum og mun halda sér á sömu slóðum og þeir. Enda hefur óákveðnum kjósendum ekki fækkað við komu þessa nýgamla flokks.

Kosningabaráttan hefur farið hægt af stað. Þótt aðeins hálf fjórða vika sé til kosninga, er lítill stjórnmálasvipur á samfélaginu. Frambjóðendur hafa um fátt að tala, af því að þeir hafa fátt til málanna að leggja annað en margtuggnar klisjur úr fyrri kosningum og frá fyrri áratugum.

Að þessu sinni hefur aukizt val hinna mörgu kjósenda, sem vilja varðveita fortíðina, en hinir í minnihlutanum, sem vilja röskun, hafa enn ekki um neitt að velja.

Jónas Kristjánsson

DV

Stjórnmálin á Alþingi og í ríkisstjórn í vetur hafa sýnt, að það er fleira, sem sameinar íslenzku stjórnmálaflokkana en sundrar þeim. Oft hefur komið í ljós víðtæk samstaða um mál, sem sýna, að stjórnmálaflokkarnir eru ekki einu sinni hræddir við almenning á kosningavetri.

Allir þingmenn þjóðarinnar, frá framsóknarflokkunum stóru yfir í Jóhönnu Sigurðardóttur, vildu, að ráðherra hefði frjálsar hendur um að setja mörg hundruð prósent tolla á innflutt matvæli og að þessi ráðherra skyldi einmitt vera hagsmunaráðherra landbúnaðarins.

Þessar hömlur gera matvæli á Íslandi nokkrum milljörðum króna dýrari en þau þyrftu að vera, sennilega rúmlega tíu milljörðum dýrari. Samt telur ekki einn einasti þingmaður koma til greina að taka hið minnsta tillit til almannahagsmuna gegn sérhagsmunum í landbúnaði.

Alþingi lauk störfum í vetur án þess að gera bragarbót í jöfnun atkvæðisréttar. Þegar á reynir, eru stjórnmálaflokkarnir hjartanlega sammála um, að núverandi misrétti eftir búsetu sé hæfilegt, jafnvel þótt sumir þykist hafa aðra skoðun. Verkin tala og ekki síður verkleysan.

Stjórnmálaflokkarnir höfðu allt kjörtímabilið til að koma sér saman um jöfnun atkvæðisréttar eða marktæka minnkun á misrétti kjósenda. Þeir gerðu ekkert í málinu fyrr en undir jól, er þeir komu saman til málamynda í kosningalaganefnd, sem starfaði lítið og illa.

Alþingi lauk störfum í vetur án þess að skera úr um, að þjóðin sjálf ætti auðlindir hafsins. Á sama tíma er að myndast hefð fyrir eignarhaldi sægreifa. Þeir geta meira að segja arfleitt aðra að auðlindunum og farið í skaðabótamál, ef ríkið reynir að skerða eignarhald þeirra.

Stjórnmálamenn fullyrða margir hverjir, að þeir séu hlynntir eignarhaldi þjóðarinnar á fiskimiðunum. Þegar þeir komast á Alþingi, svo ekki sé talað um ríkisstjórn, sýna verk þeirra samt, að þröngir sérhagsmunir sægreifa standa þeim nær hjarta en almannahagsmunir.

Ár eftir ár og ríkisstjórn eftir ríkisstjórn standa stjórnmálamenn landsins að aukinni álagningu á skattgreiðendur landsins til að styðja við bakið á sérhagsmunum af ýmsu tagi. Landbúnaðurinn einn fær á hverju ári marga milljarða króna úr vösum skattgreiðenda.

Stjórnmálamenn flokkanna segjast flestir horfa til framtíðar. Í rauninni eru þeir svo fastir í verndun fortíðarinnar, að þeir draga úr útgjöldum til menntamála, svelta háskóla þjóðarinnar og lyfta ekki litla fingri til eflingar stafrænna hátekju-atvinnuvega framtíðarinnar.

Ár eftir ár og ríkisstjórn eftir ríkisstjórn auka stjórnmálamenn skuldabyrði afkomenda okkar. Grunntónn fjárlaga og lánsfjárlaga er, að afkomendur okkar skuli borga brúsann af sukki líðandi stundar og að þeim verði jafnframt ekki sköpuð aðstaða til þess að geta það.

Mál af þessu tagi sýna pólitíska sátt á Alþingi og í ríkisstjórn um að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni, frysta fortíðina til að hindra framtíðina, efla ójöfnuð og minnka jöfnuð. Þessi þverpólitíska sátt er studd skipulögðum og fjáðum þrýstihópum sérhagsmunaaðila.

Með aðild verkalýðsrekenda og atvinnurekenda verður úr þessu ein allsherjar þjóðarsátt um, að ekki skuli hætta að brenna peningum almennings og að magna skuli lífskjaramuninn í þjóðfélaginu. Slíkar þjóðarsættir um fátækt hafa verið næsta árvissar um nokkurt skeið.

Í ljósi stjórnmála vetrarins er raunar merkilegt, að rúmlega helmingur kjósenda skuli þegar hafa gert upp hug sinn og valið milli keimlíkra stjórnmálaflokka.

Jónas Kristjánsson

DV

Flest bendir til, að torsótt verði að fá Evrópusambandið til að fallast á, að Ísland haldi tollakjörum Fríverzlunarsamtakanna í Svíþjóð og Finnlandi eftir að löndin fóru úr Fríverzlunarsamtökunum í Evrópusambandið. Það þýðir, að saltsíldarvinnsla er vonlítil hér á landi.

Þetta er hluti af margs konar kostnaði okkar af að standa utan Evrópusambandsins. Í þessu máli sem ýmsum öðrum er greinilegt, að sambandið stendur oft afar fast á sínu í samskiptum við utanaðkomandi aðila og líkist fremur tollmúrasambandi en tollfrelsissambandi.

Hins vegar komast aðildarríki Evrópusambandsins upp með margvíslega sérhagsmunagæzlu innan þess. Sum ríki taka mikilvæg mál herskildi til að fá sérmálum framgengt. Þannig haga Spánverjar sér í öflun fiskveiðiréttinda og Grikkir í Kýpurdeilunni við Tyrki.

Mótast hefur viðskiptaleg ofbeldisstefna Evrópusambandsins gagnvart umhverfi sínu. Sú stefna kom skýrt fram í samningaþjarki Evrópu, Bandaríkjanna og Japans um stofnun Alþjóðlegu viðskiptastofnunarinnar. Þessi stefna getur valdið okkur ýmsum viðskiptavandræðum.

Til þess að hindra, að skálkurinn skaði okkur, þurfum við að vera aðilar. Í stað þess að þurfa að verjast hremmingum af hálfu bandalagsins í sérmálum okkur mundum við geta notað bandalagið til að efla sérhagsmuni okkar. Við getum það aðeins með aðild að bandalaginu.

Íslenzkir stjórnmálamenn hafa ekki kjark til að leiða okkur inn í Evrópu. Þeir reyna að telja okkur trú um, að með aðild að Evrópska efnahagssvæðinu höfum við fengið flest það, sem við þurfum, án þess að kosta miklu til. Þeir virðast telja, að svæðið sé varanlegt.

Sú er ekki skoðun manna í umheiminum. Til dæmis eru alþjóðlegir fjárfestar sannfærðir um, að svæðið sé tímabundið fyrirbæri. Þeir fjárfesta því frekar í Svíþjóð en í Noregi, ef þeir vilja vera á evrópska markaðinum. Þeir telja betra að vera í stofunni en í forstofunni.

Stundum verður vart við draumóra um, að Japanir eða Bandaríkjamenn vilji komast með fótinn inn fyrir dyr Evrópu með fjárfestingum á Íslandi. Þetta er út í hött. Þeir vilja ekki einu sinni kaupa jarðir á Íslandi, þótt þeir eigi þess kost. Við erum úti í kuldanum.

Í ljós er að koma, að Evrópska efnahagssvæðið er lítið annað en stofnun til að taka við lögum, reglum og tilskipunum Evrópusambandsins og koma þeim í framkvæmd í Noregi og á Íslandi. Evrópusambandið stjórnar okkur óbeint, þótt við séum ekki aðilar að stjórn þess.

Smáríki hafa áhrif í Evrópusambandinu, svo sem Lúxemborg sannar. Þau hafa meiri áhrif en sem nemur íbúafjölda þeirra. Ef við hefðum farið inn með Svíum og Finnum, hefðum við svipaða stöðu og Lúxemborgarar. Við hefðum fengið aðild að framkvæmdastjórninni sjálfri.

Við eigum á hættu, að þetta breytist. Stóru ríkin í Evrópusambandinu eru ósátt við vaxandi hlutdeild smáríkja í sambandinu og vilja minnka hlut þeirra smáríkja, sem enn eiga eftir að sækja um aðild. Þannig rýrna smám saman möguleikar okkar á að hafa áhrif í sambandinu.

Samt munum við fyrr eða síðar neyðast til að ganga í Evrópusambandið. Spurningin hefur verið, hvort við stefnum strax að því og komumst inn fyrir aldamót á umdeilanlegum kjörum eða hvort við látum það dragast fram yfir aldamót og sætum þá enn lakari kjörum.

Samkomulag flestra íslenzkra stjórnmálaflokka um að fresta sem lengst ákvörðun um Evrópuaðild er huglaus afstaða, sem skaðar framtíðarhagsmuni okkar.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisstjórnir eru ekki myndaðar um stefnuskrár og málefnasamninga, heldur um ráðherrastóla. Pólitískir forustumenn, sem hafa kastað flokksbundinni hugmyndafræði fyrir borð, eiga auðveldara með að ná saman um myndun ríkisstjórnar og eru fljótari að því en hinir.

Ríkisstjórnin er hin nýjasta á þessari leið og því gott dæmi um þetta. Hún skilur eftir sig slóð vanunninna verka. Hún mundi of seint eftir þjóðareign fiskimiða og jöfnun kosningaréttar. Aðilar vinnumarkaðarins þurfa sífellt að minna hana á loforð úr gömlum þjóðarsættum.

Fyrir fáum áratugum skildu ríkisstjórnir eftir sig spor, góð eða vond eftir aðstæðum. Þá var lagt niður margfalt krónugengi, komið á fót vísi að innflutningsfrelsi, landhelgin stækkuð nokkrum sinnum, komið upp verðtryggingu fjárskuldbindinga og kosningaréttur lagfærður.

Nú er lítið um slík mál og enn minni líkur á, að stjórnmálamenn taki þau alvarlega. Stundum er eins og þeir leggi sig í líma við að reyna að efna ekki loforð sín, þótt auðveld séu. Þeir vildu ekki einu sinni muna eftir þjóðareign fiskimiða fyrr en nokkrum dögum um seinan.

Um þessar mundir geta stjórnmálamenn á tiltölulega einfaldan og ódýran hátt stuðlað að þátttöku Íslendinga í hálaunuðum störfum á sviði upplýsingahraðbrautarinnar. En þeir nenna bara ekki að margfalda bandvídd gangaflutninga á nýja símakaplinum til útlanda.

Orð standa ekki lengur. Í gamla daga hefði þótt stórmál, að forseti Alþýðusambandsins kvartaði yfir, að ríkisstjórnir stæðu ekki við sinn hlut í þjóðarsættum. Núna yppta menn bara öxlum út af slíkum ummælum, halda áfram að rjúfa gamlar þjóðarsættir og semja nýjar.

Kjósendur hafa líka breytzt. Þeir ganga ekki lengur berserksgang til að knýja stjórnmálaflokkana til að jafna kosningaréttinn. Þeir fylgjast bara með máttlitlum undanbrögðum foringjanna eins og áhorfendur í leikhúsi. Kjósendur kasta ekki tómötum í leikhúsi stjórnmálanna.

Raunar er þjóðin að missa áhuga á stjórnmálum. Nærri helmingur spurðra getur ekki ákveðið sig í skoðanakönnunum. Rúmlega helmingur spurðra er sáttur við árlegan tugmilljarðabruna verðmæta í landbúnaði, þótt hann geri Ísland að láglaunasvæði Vesturlanda.

Viðhorf ungliða í stjórnmálaflokkunum er svipað. Sjaldgæft er orðið, að í þá gangi fólk með slíkan áhuga á málefnum, að það standi uppi í hárinu á flokksforingjum, svo sem tíðkaðist fyrir fáum áratugum. Svo virðist sem nú séu flestir ungliðar lítið annað en framagosar.

Þar á ofan er fólk aftur farið að sækja atvinnu sína til stjórnmálaflokka og að þessu sinni mest til Alþýðuflokksins, svo sem frægt hefur orðið á kjörtímabilinu. Stólar og stöður liggja á lausu fyrir getusnauða flokkssauði, meðan atvinnuleysi ríkir úti í þjóðfélaginu.

Framaheftir ungliðar eru farnir að flakka milli flokka eftir því sem kaupin gerast á eyrinni. Einn daginn er upprennandi stjórnmálamaður kominn í þriðja sæti á einum framboðslista í Reykjavík og nokkrum vikum síðar er hann kominn í annað sæti á öðrum lista.

Stjórnmálaflokkarnir eru smám saman að færast í stílblöndu klúbbs og íþróttafélags. Fólk sækir félagslíf og spennu í flokkana, en ekki málefni. Það fær tækifæri til að hrópa og kalla með strákunum sínum. Og leikmenn flækjast milli liða. Pólitíkin verður að kappleikjum.

Þetta ferli heldur áfram eftir kosningar. Fyrstir til að mynda stjórn verða þeir, sem ekki bera neinar málefnabyrðar, heldur blína sem fastast á ráðherrastólana.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisendurskoðun telur, að erfingjum sægreifa beri að greiða ríkinu erfðaskatt af kvóta þeirra. Þannig hefur opinber stofnun fyrir sitt leyti ákveðið, að kvóti fiskiskipa sé svo langvinnur, að hann geti gengið í ættir sægreifa. Hér hugsar stofnunin í áratugum og öldum.

Sýslumannsembættið í Reykjavík hafði óskað eftir álitinu vegna erfðamáls hjá skiptaráðanda. Ríkisendurskoðun byggir álitið á dómi Hæstaréttar frá árinu 1993. Dómstóllinn komst þá að þeirri niðurstöðu, að keyptur kvóti skips skuli talinn til skattskyldra eignarréttinda.

Í ljósi álits Ríkisendurskoðunar og niðurstöðu Hæstaréttar er lítið mark takandi á fullyrðingu formanns Framsóknarflokksins og hugmyndafræðings kvótakerfisins, að þetta feli ekki í sér eignarhald, af því að hvenær sem er sé hægt að taka afnotarétt kvótans af sægreifunum.

Ríkisendurskoðun, Hæstiréttur og formaður Framsóknarflokksins geta reynt að gera formlegan greinarmun á eign og afnotarétti. Fólki úti í bæ er hins vegar ljóst, að svokallaður afnotaréttur, sem gengur út yfir gröf og dauða, er orðinn að óformlegum eignarrétti.

Stuðningur Ríkisendurskoðunar við þetta þjóðhættulega mál er alvarlegri en frumvarp ríkisstjórnarflokkanna í desember síðastliðnum um, að sægreifum sé heimilt að veðsetja kvóta, þótt þeir eigi hann ekki formlega séð, heldur hafi bara af honum margnefndan afnotarétt.Að baki veðsetningarheimildar og erfðaskatts er peningafíkn fjármálaráðuneytisins, sem tekur gróða líðandi stundar fram yfir varanlega fjárhagsmuni ríkisins fyrir hönd þjóðarinnar. Fíkn ráðuneytisins hefur sézt í ýmsum myndum á kjörtímabilinu, jafnvel í barnaskatti.

Á allra síðustu dögum þingsins skellti ríkisstjórnin óvænt fram tillögu að stjórnarskrárgrein, sem herti á þjóðareign Íslendinga á auðlindum hafsins. Þetta átti að heita efnd á gömlu loforði. Forsætisráðherra tók sérstaklega fram, að ekki væri ætlazt til afgreiðslu málsins.

Ríkisstjórn og Alþingi hafa staðið sig illa í málinu. Smám saman er afnotaréttur sægreifa af auðlindum hafsins að breytast í eignarrétt, meðal annars fyrir tilstilli opinberra stofnana, án þess að gerðar séu pólitískar ráðstafanir til gagnsóknar og endurheimta á eignarréttinum.

Þjóðin missir auðlindirnar með sama framhaldi. Þess vegna verður að stinga við fótum. Í stjórnarskrána þarf að setja skýrt og auðskiljanlegt ákvæði, sem gerir Hæstarétti og Ríkisendurskoðun ókleift að túlka afnotarétt kvótans á þann hátt, sem þessar stofnanir hafa gert.

Þetta ákvæði stjórnarskrárinnar þarf um leið að túlka í sérstökum lögum, sem taki á tæknilegri útfærslu þess. Þar sé meðal annars lagt blátt bann við veðsetningu kvóta og erfðaskattheimtu af kvóta, hvort tveggja að gefnu tilefni. Þjóðin þarf að fá þessi mál á hreint.

Sennilega verða einhverjir til að lofa slíku í kosningabaráttunni og jafnvel í stjórnarsáttmála eftir kosningar. Reynslan af núverandi ríkisstjórn og þingmönnum þessa kjörtímabils er því miður ekki slík, að það lofi góðu um þjóðareignina hjá næstu ríkisstjórn og næsta Alþingi.

Mestar líkur eru á, að sægreifaflokkarnir tveir, Framsóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur, hafi eftir kosningar einir styrk til að mynda saman tveggja flokka ríkisstjórn. Hún mun hvar sem er og hvenær sem er taka hagsmuni sægreifa fram yfir hagsmuni þjóðarinnar.

Kvótasinnar þeirrar ríkisstjórnar munu hengja sig í orðhengilshátt um, að afnotaréttur, sem nær út yfir gröf og dauða, sé í rauninni alls enginn eignarréttur.

Jónas Kristjánsson

DV

Nýgerðir kjarasamningar voru alls ekki jöfnunar- eða láglaunasamningar eins og aðilar vinnumarkaðarins fullyrtu við undirritun þeirra. Nánari skoðun leiðir í ljós, að þeir auka ójöfnuð í þjóðfélaginu, breikka bilið milli hinna lægst launuðu og hinna, sem betur mega sín.

Fljótlega kom í ljós, að skattafrádráttur lífeyrissjóðsgreiðslna var þyngri á metunum en hin sérstaka krónuhækkun láglauna. Enn síðar kom til viðbótar í ljós, að ýmis sérmál, sem samið var um í leiðinni, bæta kjör ýmissa vel settra hópa, en ekki láglaunafólksins.

Það er ekki nýtt, að stéttaskipting sé aukin með sameinuðu átaki aðila vinnumarkaðarins. Það nýja er, að þessir aðilar ljúga miklu kaldar en áður um niðurstöður og afleiðingar samninga sinna. Þeir eru komnir út í að segja, að hvítt sé svart og að svart sé hvítt.

Erfitt er að greina milli blekkingar og sjálfsblekkingar í túlkun aðila vinnumarkaðarins á niðurstöðum kjarasamninganna. Einstaklingar í þeirra röðum voru búnir að benda á hinn aukna ójöfnuð fyrir undirritun samninganna. En foringjarnir heyrðu ekki eða vildu ekki heyra.

Spjótin hljóta einkum að beinast að hinum réttnefndu verkalýðsrekendum, sem hafa árum og sumir áratugum saman stundað sjónhverfingar og leikaraskap gagnvart umbjóðendum sínum. Þeir taka í nefið og tala digurbarkalega, en eru láglaunafólki verri en alls engir.

Það er háðulegur og réttur dómur um störf verkalýðsrekenda, að Pálmi í Hagkaupi og Jóhannes í Bónusi hafa hvor um sig gert meira fyrir láglaunafólk í landinu en allir verkalýðsrekendur aldarinnar samanlagðir. Hagsmuna alþýðu er víða gætt, en ekki í stéttarfélögum.

Tólfta janúar birtist hér í blaðinu ítarleg fréttaskýring, þar sem spáð var fyrir um feril og niðurstöðu kjarasamninganna. Þar var í smáatriðum sagt fyrir um dansinn, sem stiginn mundi verða fram og aftur í viðræðum deiluaðila. Allt stóðst þetta eins og stafur á bók.

Blaðamaðurinn spáði meðal annars rétt um fyrsta útspil vinnuveitenda, millispil viðræðna um sérkjör, verkfallsboðun og hótanir svonefnds Flóabandalags og endanlega niðurstöðu um nýliðin mánaðamót. Þetta var hægt, af því að blaðamenn þekkja leikaraskapinn.

Samningsaðilar léku hlutverk í leikriti, sem stóð frá miðjum janúar fram í febrúarlok. Leikritið hefur þetta venjulega efni, að fjallið skekst og fæðist lítil mús. Þetta sjónarspil byggist á þjóðarsátt um léleg lífskjör, þjóðarsátt um varðveizlu hins gamla á kostnað hins nýja.

Þjóðarsáttin hefur blómstrað árum saman. Að henni standa ríkisrekendur, atvinnurekendur og verkalýðsrekendur með óbeinum stuðningi þjóðarinnar. Sáttin er mynduð til varnar nokkrum úreltum hornsteinum hagkerfis, sem heldur lífskjörum þjóðarinnar í skefjum.

Þjóðarsáttin felur í sér, að brenna skal á hverju ári nálægt 20 milljörðum í sérstöku tilstandi kringum landbúnaðinn, halda skal úti óhagkvæmu skömmtunarkerfi í sjávarútvegi, ekki skal taka fullan þátt í fjölþjóðlegu efnahagssamstarfi og ekki skal rækta framtíðargreinar.

Skoðanakannanir sýna raunar, að þessi dýra þjóðarsátt nýtur í heild og í einstökum atriðum mikils fylgis meðal fólks. Það er því sanngjarnt, að þjóðin borgi þjóðarsáttina í lélegum og stöðnuðum lífskjörum. Nýju kjarasamningarnir eru eðlilegur þáttur þjóðarsáttarinnar.

Málsaðilar telja hentugt að halda uppi langvinnu sjónarspili við kjarasamninga, til þess að fólk og jafnvel þeir sjálfir ímyndi sér, að stormur sé í vatnsglasinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Listi Þjóðvaka í Reykjavík er sama marki brenndur og listi flokksins í Reykjaneskjördæmi og í flestum öðrum kjördæmum. Í allra fremstu sætum skartar hann fólki, sem þegar er þekkt úr öðrum flokkum. Nýja grasrótarfólkið er yfirleitt ekki í vonarsætum listanna.

Aðstandendur Þjóðvaka hafa lagt mikla áherzlu á að laða til sín frambjóðendur úr öðrum flokkum. Auðvitað er þar margt Alþýðuflokksmanna, af því að flokksleiðtoginn er þaðan, en nýja flokknum hefur einnig orðið nokkuð ágengt hjá Alþýðubandalags- og Framsóknarfólki.

Sumir frambjóðendur Þjóðvaka eru þekktir fallistar úr öðrum flokkum eða hafa ekki náð þar þeim frama, sem þeir telja eðlilegan. Aðrir hafa flutt sig um set til að stuðla að sameiningu fólks á vinstri væng stjórnmálanna undir nýju og óflekkuðu merki heiðarleikans.

Skoðanakannanir sýna, að margir upphaflegir stuðningsmenn Þjóðvaka hafa skilið við hann aftur. Sumt af fallistunum og framaskerta fólkinu hefur snúið heim, því að Þjóðvaki gat ekki rúmað það allt í vonarsætum framboðslista. Þetta er það, sem kallast flokkaflakk.

Mestur er þó missir Þjóðvaka í fólki, sem ekki var þekkt úr öðrum flokkum og ekki fór aftur til föðurhúsanna. Þetta er fólk úr hópi 40-45% kjósenda, sem ekki létu í ljós álit sitt í síðustu skoðanakönnun DV. Sumt af því taldi sig um tíma eiga leið með nýja flokknum.

Aðstandendur Þjóðvaka gerðu mistök, er þeir ákváðu að leggja meiri áherzlu á frambjóðendur í vonarsætum úr öðrum stjórnmálaflokkum heldur en úr grasrótinni. Þeir voru svo uppteknir af óskinni um vinstri sameiningu, að þeir misstu grasrótina úr höndum sér.

Hinn mikli stuðningur í upphafi við sérframboð Jóhönnu Sigurðardóttur var ekki nema að litlum hluta stuðningur við þetta gamla sameiningarmál. Það var miklu frekar uppreisn flokkslausra undir merki heiðarleikans gegn gömlum og óhreinum stjórnmálaflokkum.

Bezt hefði verið sú ímyndaða staða, að Þjóðvaki hefði boðið Jóhönnu eina fram í nokkrum efstu sætum í öllum kjördæmum. Á öllu öðru hlaut flokkurinn að tapa nokkru fylgi og mest með aðferðinni, sem beitt var. Og nú er orðið of seint að þvo burt sameiningarstimpilinn.

Vinstri sameiningarstefnan er orðin að martröð fyrir Þjóðvaka, af því að gömlu flokkarnir frá miðju og yfir til vinstri geta nú haldið fram, að þeir séu stærri en nýi flokkurinn og geta því haldið áfram hinu eilífa rifrildi um, hver þeirra eigi að erfa vinstra ríkið.

Þetta rifrildi er stundað í fámennum hópum. Almenningur hefur ekki áhuga á því og lætur sig litlu varða, þótt Þjóðvaki veiði fólk úr framvarðarsveitum annarra vinstri flokka og missi sumt af því aftur til baka. Það telst bara til ýfinga milli sértrúarsafnaða.

Það eru önnur áhugamál, sem ráða ferðinni hjá þeim 40-45% kjósenda, sem ekki geta tjáð sig eða vilja ekki tjá sig um stuðning við stjórnmálaflokka. Sumt af því fólki er áhugalítið um stjórnmál. Flest af því á þó sameiginlegt að vera hundóánægt með flokkana yfirleitt.

Sennilega kemur einhvern tíma fram stjórnmálahreyfing, sem sameinar mikið af þessu fólki undir nýju og flekklausu merki. Hún mun læra af mistökum Þjóðvaka og bjóða fram fólk, sem ekki er þekkt af þátttöku í starfi flokkanna. Þá fyrst verða gömlu flokkarnir hræddir.

Núna gerist bara það, að hinir óákveðnu raðast hlutfallslega ójafnt á flokkana, þegar til kastana kemur, svo að úrslitin verða töluvert á skjön við kannanir.

Jónas Kristjánsson

DV

Stjórnmálaflokkarnir hafa svikizt um að jafna atkvæðisrétt þjóðarinnar, þrátt fyrir digurbarkalegar yfirlýsingar talsmanna þeirra í haust, er ungliðahreyfingar þeirra tóku sig saman um að heimta efndir á gömlum og endurteknum loforðum um verulegar úrbætur fyrir kosningar.

Jöfnun atkvæðisréttar er sparimál, sem stjórnmálamenn flagga með, þegar þeir telja sig þurfa á hátíðlegri hræsni að halda. Þeir meina hins vegar ekkert með því, svo sem dæmin sanna. Það gildir nokkurn veginn jafnt um alla þingflokka og þingmenn allra kjördæma.

Sem dæmi um markleysu málflutnings pólitíkusa um jöfnun atkvæðisréttar er, að þingmannsefni Framsóknarflokksins í Reykjavík og Reykjaneskjördæmi telja sér opinberlega til tekna að styðja jöfnun atkvæðisréttar, þótt málið hafi alltaf verið eitur í beinum flokksins.

Frambjóðandi, er velur sér Framsóknarflokkinn sem vettvang, er um leið að samþykkja annað helzta baráttumál flokksins um áratugi, varnarstríð hans gegn jöfnun atkvæðisréttar. Hitt baráttumálið er að skattleggja Reykvíkinga og Reyknesinga um milljarða upp í landbúnað.

Að vísu hafa aðrir stjórnmálaflokkar í auknum mæli komið sér fyrir á sagnfræðilegum málefnagrunni Framsóknarflokksins. Sjálfstæðisflokkinn má raunar telja stærsta framsóknarflokk þjóðarinnar um þessar mundir. Það hefur komið fram í stóru og smáu í vetur.

Fjármálaráðherra Sjálfstæðisflokksins stjórnaði aðgerðaleysi þingflokka í vetur í undirbúningi breytinga á kosningalögum. Honum var falið það veigamikla hlutverk að sjá um, að ekkert yrði úr jöfnun atkvæðisréttar að þessu sinni. Hann er dæmigerður framsóknarmaður.

Hvenær sem hagsmunamál neytenda koma til kasta Alþingis stendur þingflokkur sjálfstæðismanna nánast heill og órofinn gegn hagsmunum neytenda. Flokkurinn leggur til dæmis til sem landbúnaðarráðherra þann þingmann, sem mest allra er andvígur neytendum.

Í jólaösinni á þingi í vetur sá Sjálfstæðisflokkurinn um, að forræði innflutningstolla á matvöru yrði hjá landbúnaðarráðherra. Þá var einmitt vitað, að hann ætlaði að setja 300-800% toll á innflutt matvæli, þegar innflutningsbann félli niður vegna gerðra fjölþjóðasamninga.

Framsóknarflokkurinn og Sjálfstæðisflokkurinn stóðu raunar engan veginn einir að þessu máli. Ofbeldið gegn neytendum naut stuðnings allra þingmanna allra flokka. Sérhagsmunirnir ráða ferð allra flokka á sviði neytendamála jafnt sem á sviði jöfnunar atkvæðisréttar.

Framsóknarmenn allra þingflokka eiga auðvelt með að sannfæra sjálfa sig um, að ýmis raunveruleg ljón séu á veginum í góðri viðleitni þeirra við að jafna atkvæðisréttinn. Nú síðast virðast þeir hafa talið sér trú um, að ekki væri tími til að breyta kosningalögunum með sóma.

Staðreyndin er hins vegar allt önnur. Ekkert bannar, að Alþingi sitji fram að kosningadegi. Ekkert bannar heldur, að Alþingi starfi, þótt þing Norðurlandaráðs sé á sama tíma. Slíkt hefur raunar komið fyrir og olli engum truflunum á, að veizluskandinavisminn hefði sinn gang.

Það hentaði hins vegar þjóðarleiðtogunum að telja verkalýðsrekendum trú um, að þingstörfum yrði að ljúka í þessari viku. Þeim var talin trú um, að þeir mundu missa af hlut ríkisins í sáttinni, ef Alþingi fengi ekki tækifæri til að afgreiða málið strax í þessari viku.

Í vetur hefur sézt í ýmsum málum, að blekkingar og sjálfsblekkingar eru hornsteinn stjórnmálanna. Jöfnun atkvæðisréttar er fórnarlamb þess andrúmslofts.

Jónas Kristjánsson

DV

Lífræn framleiðsla á matvælum er skilgreint hugtak, sem fer eftir alþjóðlegum stöðlum, er settir hafa verið af alþjóðasamtökum um framleiðslu lífrænna afurða. Hugtakið felur meðal annars í sér, að einungis er notaður lífrænn áburður og beitt er svonefndri skiptiræktun.

Sérstakar og sjálfstæðar vottunarstofur ábyrgjast, að farið hafi verið eftir reglum, svo að hægt sé að markaðssetja afurðirnar undir fána lífrænnar framleiðslu. Það gefur hærra verð en ella fyrir vöruna á alþjóðlegum markaði og gerir ræktunarfyrirhöfnina arðbæra.

Lífræn ræktun hefur verið stunduð á nokkrum stöðum á landinu um nokkurra ára skeið, einkum í Mýrdal. Fimm sveitarfélög hafa komið á fót vottunarstofu, sem fullnægir hinum alþjóðlegu stöðlum. Í stjórn stofunnar eru líka fulltúar Verzlunarráðs og Neytendasamtakanna.

Stofnanir landbúnaðarins eru að reyna að leggja stein í götu lífrænnar ræktunar. Meðal annars neitar digurt sjóðakerfi landbúnaðarins að styðja lífræna ræktun eins og aðra ræktun. Þá hafa bændur í lífrænni ræktun orðið að kosta ráðgjöf á því sviði og fá hana frá útlöndum.

Óháðar vottunarstofur eru eitt af því, sem fer í taugar ráðamanna landbúnaðarins. Þeir vilja, að stofnanir landbúnaðarins votti sjálfar hér eftir sem hingað til, að allt sé hollt og gott, sem frá landbúnaðinum kemur, en ekki fengnir til þess óháðir aðilar eins og í öðrum greinum.

Sem mótleik í vandamáli þessu hafa stofnanir landbúnaðarins fengið sér ímyndarfræðing til starfa og búið til hugtak, sem heitir vistvænn landbúnaður. Það hugtak á sér enga alþjóðlega skilgreiningu og engar alþjóðlegar reglur eru um störf vottunarstofa á því sviði.

Stofnanir landbúnaðarins munu ekki geta selt útlendingum íslenzkar landbúnaðarafurðir á yfirverði undir óljósu flaggi vistvæns landbúnaðar. Útlendingarnir munu spyrja, hvað sé átt við með því og hvaða óháður vottunaraðili ábyrgist, að rétt sé farið með.

Ímyndarfræðingur landbúnaðarins hefur hins vegar selt formönnum þingflokka hugmyndina og fengið þá til að leggja fram frumvarp, sem felur í sér, að kvartmilljarði af fé ríkis og opinberra sjóða verði sóað til að markaðssetja íslenzkan landbúnað sem vistvænan og lífrænan.

Í frumvarpinu og greinargerð þess er ruglað fram og aftur um vistvænan og lífrænan landbúnað, oftast í sömu málsgreininni. Að baki liggur óskhyggja um, að unnt verði að selja óskilgreindan landbúnað sem skilgreindan, svokallaðan vistvænan landbúnað sem lífrænan.

Það er ekki nýtt, að formenn þingflokka séu ginntir til að flytja saman illa undirbúin mál. Stjórnarskráin var næsta dæmið á undan. Senn fer að verða ástæða til að stinga við fótum í hvert sinn, sem nöfn þingflokksformanna sjást saman undir frumvarpi á Alþingi.

Skynsamlegt er að salta þetta vitlausa frumvarp. Í staðinn þarf að skilgreina muninn á lífrænum og svonefndum vistvænum landbúnaði og kanna markaðsmöguleika hvors um sig á alþjóðlegum vettvangi. Þá kemur fljótlega í ljós, að einungis lífrænn landbúnaður á möguleika.

Ráðamenn landbúnaðarins eru vanir að ráða sjálfir málum af þessu tagi án atbeina annarra aðila. Þeir eru ófærir um að skilja, að óháðir aðilar og samtök neytenda og verzlunar þurfa að vera málsaðilar til að eitthvert vit verði í markaðssetningu á nýjum sviðum í landbúnaði.

Ráðamenn landbúnaðarins stunda sjónhverfingar og hugtakarugling. Þeir geta ginnt þingmenn, sem eru síður en svo neytendavænir, en fáa aðra og sízt útlendinga.

Jónas Kristjánsson

DV