Bætt staða ríkisstjórnarflokkanna í nýjustu skoðanakönnun DV er þegar farin að hvetja þá til haustkosninga. Þótt stjórnarflokkarnir hafi ekki náð öllu fylgi sínu úr síðustu kosningum, eru þeir þó greinilega mun betur settir en þeir hafa verið í könnunum síðustu tvö árin.

Ekki falla samt röksemdir málsins allar í einn og sama farveg. Kosningaspáin, sem byggist á skoðanakönnuninni, felur í sér 21 þingmann Sjálfstæðisflokksins og 9 þingmenn Alþýðuflokksins. Það dugar þeim ekki til að endurnýja núverandi stjórnarmynztur eftir kosningar.

Einnig þarf að hafa í huga, að hefð er fyrir því að líta vinsamlegri augum þær ríkisstjórnir, sem halda út í heil kjörtímabil, heldur en þær, sem gefast upp fyrir tímann. Þolgæði er af mörgum talið vera merki um gott stjórnarsamstarf og jafnvel traust stjórnarfar.

Þriðja atriðið mælir gegn haustkosningum. Það er, að Jóhanna Sigurðardóttir mun vafalítið reynast hafa meira fylgi en flokksformaður hennar í prófkjöri, sem hugsanlegt er, að flokkurinn neyðist til að halda í Reykjavík, ef hann getur ekki afsakað sig með tímahraki.

Flest annað stuðlar að haustkosningum. Eftir óvænt hvarf Jóhönnu úr ráðherrastóli verður erfiðara fyrir ríkisstjórnina að ná saman meirihluta á Alþingi og hefur það þó reynzt vera nógu erfitt fyrir. Einkum verður þetta bagalegt við næstu fjárlagaumræðu á Alþingi.

Ekki þarf nema atkvæði Jóhönnu og Inga Björns Albertssonar til að koma ríkisstjórninni í minnihluta, ef hún nær ekki atkvæðum frá stjórnarandstöðunni. Ýmsir aðrir þingmenn stjórnarflokkanna hafa sýnt tilhneigingu til að hlaupa út undan sér í viðkvæmum málum.

Ljóst er, að ríkisstjórnin mun að vori ekki geta sýnt neinn árangur í starfi umfram þann, sem hún getur sýnt í haust. Meira að segja er hætta á, að næsta vor verði komin meiri bilunareinkenni í lágu vextina og litlu verðbólguna, sem ríkisstjórnin mun hrósa sér af í haust.

Fjármálaráðherra hefur gefið tóninn með plaggi, sem sýnir ýmsa möguleika á aðhaldi í ríkisrekstri á næsta kjörtímabili, eftir að slíkt aðhald hefur að mestu mistekizt á þessu kjörtímabili. Við hverfulan meirihluta á Alþingi er ólíklegt, að stjórnin bæti þessa stöðu í vetur.

Seðlabankinn hefur þegar neyðzt til að hækka vaxtakröfu í sumum tegundum langtímalána. Þótt bankastjóri Sjálfstæðisflokksins segi þetta ekki fela í sér neina spá um aukna vexti og verðbólgu á næstunni, er ljóst, að hækkuð vaxtakrafa felur í sér ótta við framtíðina.

Áhugi á haustkosningum er meiri í Sjálfstæðisflokknum en Alþýðuflokknum, því að ýmsir vilja skipta út Alþýðuflokknum fyrir Framsóknarflokkinn, sem talinn er hafa færzt til hægri við formannaskiptin, þegar Halldór Ásgrímsson tók við af Steingrími Hermannssyni.

Um leið hefur smám saman komið í ljós, að miklir annmarkar eru á, að samstarfið um Reykjavíkurlistann og hliðstætt samstarf í ýmsum öðrum byggðum geti endurspeglazt í landsmálum, þar sem línur milli flokka eru mun skarpari en í sveitarstjórnarmálum.

Um þessar mundir er því að draga úr ótta í Sjálfstæðisflokknum um, að yfirvofandi haustkosningar muni draga flokka Reykjavíkurlistans í sameiginlegt landsframboð, sem muni eftir kosningar neyða þá flokka til að mynda með sér vinstri stjórn gegn Sjálfstæðisflokknum.

Samanlagt eru þau atriði heldur fleiri og þungvægari, sem hvetja stjórnarflokkana til haustkosninga, heldur en hin, sem letja þá til að mæta kjósendum að hausti.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar þjóðhátíðarnefnd og lögregla eru skömmuð fyrir að klúðra nokkrum mikilvægustu þáttum þjóðhátíðarinnar á Þingvöllum, gæta gagnrýnendur þess ekki, að við undirbúninginn var beitt þjóðlegum vinnubrögðum, í samræmi við áratuga hefð í pólitík og atvinnulífi.

Söguleg hefð er fyrir því, að ábyrgðarmenn stórmála megi skokka með allt á hælunum um víðan völl í nokkurn veginn takmarkalausri bjartsýni. Við þekkjum þetta úr laxeldi og loðdýrarækt og við munum eftir skuttogaraæðinu mikla, svo og öllum milljarðasjóðum ríkisins.

Aðferðafræðin er gamalkunn. Í nefnd eða ráð eða sjóð eru skipaðir nokkrir þjóðkunnir menn, sem maður mundi ekki einu sinni þora að senda út í bakarí eftir brauði. Þeir láta búa til fyrir sig ævintýralegar ráðagerðir litprentaðar um að láta smjör drjúpa af hverju strái.

Eitt frægasta dæmið um þennan víðáttumikla og landsföðurlega barnaskap er tugmilljarða sjóðasukk ríkisstjórnar Steingríms Hermannssonar, sem áratugum saman verður þjóðinni þung byrði. Í eðlilegu framhaldi af þessu var Steingrímur gerður að seðlabankastjóra.

Þjóðhátíðarklúðrið var raunar tiltölulega afmarkað. Sumt gekk upp. Til dæmis var framleidd vara, sem seldist. Fólk vildi sækja hátíðina og reyndist njóta hennar. Og hátíðin var ekki dýr á mælikvarða ríkissukksins, kostaði ekki nema um það bil hundrað milljónir króna.

Þjóðhátíðarnefnd og afreksmenn hennar unnu þjóðlega að málum, þegar ákveðið var að kasta umferðarvandanum aftur fyrir sig og auglýsa glæsilegar móttökur fyrir sextíu til áttatíu þúsund manns á Þingvöllum. Það er ekki til íslenzk hefð fyrir að reikna dæmi til enda.

Útlendingar hefðu sett einvald yfir framkvæmdir og rekstur á öllum þáttum þjóðhátíðar. Þeir hefðu látið gera reiknilíkan um flæði bíla á tímaeiningu og um aðgang tugþúsunda manna að salernum. Þeir hefðu fundið flöskuhálsana í skipulaginu og rutt þeim úr vegi.

Vegarspottar hefðu verið lagðir og þunga létt af viðkvæmustu krossgötum. Þyrlur hefðu verið notaðar fyrir fína fólkið. Almenningur hefði verið varaður við og sagt að leggja af stað með miklum fyrirvara. Þyrlur og farsímar hefðu verið notaðir til að sjá hnúta og leysa þá.

Svo virðist sem smákóngarnir, er réðu ríkjum á ýmsum sviðum þjóðhátíðar, hafi ekki haft neina sýn yfir ferli klúðursins. Í stað þess að kalla á almannavarnir eða bara hrópa á hjálp, römbuðu þeir um völl í glýju frá stórmennum og létu sig kannski dreyma um fálkaorðu.

Að baki klúðursins eins og svo margra séríslenzkra vandræða á síðustu áratugum er sannfæring valdamanna um, að ekki þurfi að vinna af nákvæmni og með fyrirvara að smáatriðum, heldur muni allt reddast að lokum, þegar hugurinn hefur fyrst borið þá hálfa leið.

Óbilandi bjartsýni og stórhugur eru kostir og gallar í senn. Við undirbúning og framkvæmd þjóðhátíðar fengu þessi þjóðareinkenni útrás í báðar áttir í senn. Og að leiðarlokum kom auðvitað í ljós, að enginn bar ábyrgð á neinu, sem er auðvitað þjóðareinkenni númer eitt.

Sérstök nefnd verður skipuð til að hvítþvo málsaðila og kenna þjóðinni sjálfri um klúðrið, enda hafi hún ekki ákveðið fyrr en á síðustu stundu að bregða sér á þjóðhátíð. Þetta verður niðurstaða við hæfi, enda hefur þjóðin jafnan stutt bjartsýni og stórhug valdamanna sinna.

Kjósendur ættu að minnsta kosti ekki að vera lengi gramir, því að þeir hafa jafnan verðlaunað valdamenn fyrir margfalt dýrara klúður en þjóðhátíðin var.

Jónas Kristjánsson

DV

Utanríkisráðherra Íslands hefur ferðazt meira og talað meira út af minna tilefni en aðgerðum norskra strandgæzluskipa á hafsvæðinu umhverfis Svalbarða. Forsætisráðherra og sjávarútvegsráðherra hafa gengið harðar til verks í léttvægari málum en þessu.

Meðan ríkisstjórnin heldur að sér höndum, er ekki hægt að búast við öðru en samfelldum ósigri í deilunni við Norðmenn um sjósókn í Smugunni og við Svalbarða. Eðlilegt er, að ríkisstjórnin vilji fara varlega, en hún getur þó flutt og látið flytja málið af einurð.

Þorskastríð Íslendinga við Breta einkenndust af stöðugum málflutningi Íslendinga, einkum gagnvart brezkum fjölmiðlum. Margir stóðu sig afar vel á því sviði, til dæmis Helgi Ágústsson sendiherra, sem þá var sendifulltrúi í London. Þessi áróður holaði steininn.

Fjölmiðlar í Bretlandi sögðu frá röksemdum, sem komu fram í þessum málflutningi af Íslands hálfu. Margir Bretar fóru að efast um, að brezki málstaðurinn væri hinn eini rétti. Þetta leiddi smám saman til þess, að brezk stjórnvöld gátu ekki beitt sér af fullri frekju.

Sams konar málflutningur ætti fyrir löngu að vera kominn í fullan gang. Ef stjórnvöld ætla sér eitthvað með Smuguna og Svalbarða verða þau að stunda málflutning í norskum fjölmiðlum til þess að grafa undan þeirri sannfæringu, sem þar virðist ríkja núna.

Skipta þarf um sendiherra í Osló og setja þar inn mann, sem þekkir fjölmiðla og kann að umgangast þá. Jafnframt þurfa viðkomandi ráðherrar að gera sér tíðförult til Osló og halda þar blaðamannafundi til að rekja málstað Íslendinga og setja göt á norskar röksemdir.

Meðal atriða, sem hægt er að undirstrika um þessar mundir, er, að norska ríkisstjórnin treystir sér ekki til að flytja íslenzku veiðiskipin til hafnar og kæra skipstjórnarmenn fyrir brot á norskum lögum. Í stað þess fer hún fram með hættulegu ofbeldi á miðunum.

Klippingar norskra varðskipa eru ekki sambærilegar við klippingar íslenzkra varðskipa í þorskastríðunum. Þá gátu íslenzk varðskip ekki fært brezka togara til hafnar vegna aðgerða brezka sjóhersins. Við Svalbarða er enginn íslenzkur sjóher til að hindra töku togara.

Í þeirri stöðu, að ekki var hægt að koma af stað réttarfarslegu ferli, voru klippingar íslenzku varðskipanna neyðarúrræði. Klippingar norsku varðskipanna eru hins vegar ekki neyðarúrræði, af því að yfirmenn þeirra hafa ekki reynt að koma skipstjórnarmönnum fyrir dóm.

Þegar gangur réttvísinnar byrjar, er óhjákvæmilegt að hann endi fyrir Alþjóðadómstólnum í Haag. Norðmenn og Íslendingar hafa undirritað skuldbindingar um að hlíta úrskurði hans á sviðum sem þessu. Svo virðist sem norska ríkisstjórnin þori ekki að hefja það ferli.

Ef íslenzk stjórnvöld og sérfræðingar þeirra telja, að málstaður íslenzku togaranna í Smugunni eða við Svalbarða sé góður, eiga þau að vinna öllum árum að því að koma málunum fyrir alþjóðlegan dómstól, þar sem frekjugangurinn í Norðmönnum hefur ekkert vægi.

Með því að hefja málflutninginn nú þegar og beina honum að norskum fjölmiðlum, er hægt að láta þá hugmynd síast inn í Noregi, að skynsamlegt sé að leysa þessa deilu fyrir þar til gerðum dómstóli í stað þess að fara fram með lífshættulegum dólgshætti á opnu úthafinu.

Forsætis-, utanríkis- og sjávarútvegsráðherra Íslands skulda þjóðinni skýringar á, hvers vegna þessi leið er ekki farin og hvers vegna þeir eru eins og í álögum.

Jónas Kristjánsson

DV

Landgræðslustjóri hefur kastað blautri tusku í andlit þjóðarinnar á fimmtíu ára lýðveldisafmæli hennar. Hann hefur leyft landeyðingarbændum Mývatns að reka fé sitt á svarta og steindauða afrétt. Hann ákvað meira að segja að skoða ekki afréttarlöndin fyrst að þessu sinni.

Undirlægjuháttur landgræðslustjóra gagnvart þröngum sérhagsmunum sauðfjárbænda á viðkvæmustu hlutum móbergssvæðis landsins hefur löngum verið með ólíkindum, þótt hann gangi núna lengra en nokkru sinni fyrr með því að neita beinlínis að kanna ástandið.

Það er einn tvískinnungurinn í lýðveldinu, að gælustofnun, sem sérstaklega er falið að skila aftur til landsins þeim gróðri, sem við og forfeður okkar höfum rænt það, skuli með annarri hendi hangandi stunda landgræðslu og purkunarlausa landeyðingu með hinni.

Niðurstaða þessa tvískinnungs er, að ekki hefur orðið nein aukning gróðurs. Landeyðing er enn þann dag í dag meiri en það sem næst á móti með landgræðslu. Þjóðargjöfin fræga frá landnámsafmælinu 1974 var meira að segja aðeins notuð til að hleypa fleira fé á fjall.

Merkilegast við alla þessa hneykslissögu er, að ráðamenn þjóðarinnar með forseta Íslands í broddi fylkingar virðast ekki þreytast á að reyna með hátíðlegum kjaftavaðli að halda rammfalskri mynd að þjóðinni af því, hvernig haldið er á einu helzta hugsjónamáli hennar.

Þetta er bara eitt dæmi af mörgum um, hve illa okkur gengur að skyggnast undir yfirborð hlutanna. Til þess að þurfa ekki að sjá neitt ljótt og heyra neitt ljótt og þaðan af síður að segja neitt ljótt, gætum við þess að varpa hvergi skugga á galtómar klisjur um þjóðartilveruna.

Annað dæmi broslegra og annarrar ættar er orðalag um nýtt síldarævintýri, þótt sjá megi með því að skyggnast undir yfirborðið, að síldin er ekki söltuð, að ekki eru lengur stórir markaðir fyrir saltsíld og að salt og tunnur eru varla lengur til. Enda fer ævintýrið allt í gúanó.

Pylsu-, kók- og prinspóló-hátíðin á Þingvöllum á morgun er ágætt dæmi um efnisrýra stöðu lýðveldisins á 50 ára afmælinu. Alþingi Íslendinga gat ekki fundið sér neitt umræðuefni við hæfi. Það mun ekki einu sinni samþykkja breytt mannréttindaákvæði í stjórnarskránni.

Í staðinn ætlar Alþingi að samþykkja óþarfa þingsályktunartillögu um, að ríkisstjórnin láti semja frumvarp um þetta og leggi fyrir Alþingi. Þetta er án innihalds, af því að Ísland hefur þegar lofað skriflega í fjölþjóðlegum stofnunum að staðfesta slík mannréttindaákvæði.

Hefðir og siðir, form og fagrar ræður skipta máli. Umbúnaður af því tagi stuðlar að festu í tilverunni. Við stuðlum að velgengni lýðveldisins með því að gera okkur dagamun á 50 ára afmæli þess. Við megum samt ekki gleyma, að lýðveldi þarf líka að hafa innihald.

Sæmd Alþingis væri önnur og meiri, ef það hefði látið undirbúa vandað mál til að staðfesta á afmæli lýðveldisins. Það hefði til dæmis getað látið rannsaka, hvernig stendur á, að óbyggðar og óbeittar Hornstrandir og Jökulfirðir eru orðin að einni helztu náttúruperlu landsins.

Á grundvelli slíkrar vinnu hefði verið sæmd fyrir Alþingi að setja á lýðveldisafmælinu lög um aðferðafræði við að ná svipuðum árangri á viðkvæmum stöðum landsins, meðal annars með algerri friðun þeirra fyrir ágangi sauðfjár, sem er meira eða minna á opinberu framfæri.

Viðamikla og vel skipulagða lýðveldishátíð morgundagsins skortir innri eld, sem geti lyft henni úr umbúðunum og gert að minnisstæðum atburði í þjóðarsögunni.

Jónas Kristjánsson

DV

Hin margumtalaða björgunarþyrla er ekki enn komin á fjárlög ríkisins, þótt ríkisstjórnin hafi lofað henni oftar en nokkurn rekur minni til. Hún var ekki sett á fjárlög þessa árs, af því að án hennar var fjárlagahallinn kominn upp í ótrúlega stærðargráðu, 9,6 milljarða króna.

Björgunarþyrlunni marglofuðu var haldið fyrir utan til að fegra fjárlögin og gefa reiknistofnunum ríkisins lægri hallatölu til að miða við, þegar þær færu að spá lágum vöxtum og lítilli verðbólgu á síðari hluta ársins. Þær spár hljóta nú að vera um það bil að gliðna.

Ríkisstjórnin hefur haldið þeim gamla sið að taka ekki mark á fjárlögum ríkisins. Hún hefur samþykkt margvísleg útgjöld utan fjárlaga, einkum á vegum heilbrigðisráðuneytisins. Þar á ofan hefur ríkisreksturinn farið úr böndum, einkum á vegum þess hins sama ráðuneytis.

Þetta er ekki bara vont fyrir þjóðina, heldur einnig ríkisstjórnina. Gliðnunin er of snemma á ferð til að koma ríkisstjórninni að gagni í kosningum að ári. Í millitíðinni er hætt við, að vextir og verðbólga hafi byrjað að taka við sér, þegar ríkisstjórnin fer fyrir þjóðardóm.

Algengt er hér og erlendis, að ríkisstjórnir gefi útgjöldum lausari taum á kosningaári til að koma kjósendum í heldur betra skap fram yfir kosningar. Ráðherrar hugsa sem svo, að meginmálið sé að halda stólunum. Síðan megi reyna að bjarga málum fyrir horn eftir kosningar.

Þetta bragð gengur ekki upp, þegar taumurinn er gefinn laus árið á undan kosningaárinu. Þá eru timburmenn eyðslufyllirísins farnir að koma í ljós fyrir kosningar. Þess vegna er brýnt fyrir ríkisstjórnina sjálfa að herða tökin, sem hafa verið að linast að undanförnu.

Bragðið gengi aðeins upp, ef ætlunin væri að fara í kosningar áður en kjörtímabilið rennur út. Ef ríkisstjórnin ætlar sér í haustkosningar, er einmitt rétti tíminn í sumar að fara að eyða peningum, sem ekki eru til. Það hefur aðeins áhrif á vexti og verðbólgu eftir kosningar.

Þriggja til fjögurra milljarða aukning á ríkishallanum getur bent til, að annaðhvort sé ríkisstjórnin að hugleiða haustkosningar eða neyðist til að efna til þeirra til þess að vera ekki með allt niðrum sig á kosningadegi. Þannig gæti raunar ósjálfrátt komið til haustkosninga.

Samkvæmt nýrri skoðanakönnun er ríkisstjórnin aftur komin í meirihluta meðal kjósenda eftir langvinnar óvinsældir. Ef stjórnin tekur könnunina eins alvarlega og stjórnmálamenn taka kannanir yfirleitt, er líklegt, að niðurstaðan hvetji landsfeður til haustkosninga.

Ríkisstjórnin getur ekki talað sig út úr vandanum með því að leggja fram ráðagerðir um, að næsta ríkisstjórn geri eitthvað í málunum á næstu árum. Hún þarf að mæta kjósendum með lága vexti og litla verðbólgu. Þetta eru nefnilega einu trompin, sem hún hefur á hendinni.

Ríkisstjórnin getur svo sem látið góða hagfræðinga búa til gáfulegt plagg um æskilega stefnu í ríkisfjármálum til langs tíma. En kjósendur verða tæplega svo mikið í skýjunum út af pappírum af því tagi, að þeir taki ekki eftir raunverulegum breytingum á vöxtum og verðbólgu.

Fyrir þjóðina er betra, að ríkisstjórnin fari ekki auðveldu leiðina með því að láta reka á reiðanum og efna til haustkosninga, heldur fari hún erfiðu leiðina, taki af festu á málum sínum, svo að hún geti með nokkur tromp á hendi mætt þjóðinni í kosningum á eðlilegum tíma.

Því miður er svo notalegt að láta reka á reiðanum, að ósjálfrátt dregur mátt úr mönnum, þegar þeir þurfa að nýju að takast á við aðvífandi hversdagsleika.

Jónas Kristjánsson

DV

Skurðgröftur borgarveitustofnana hefur tíðum þótt vera augljóst dæmi um tvær veikar hliðar á borgarrekstrinum. Annars vegar hefur þessi gröftur þótt bera vitni um lélegt samstarf milli smákónga. Og hins vegar hefur hann komið léttúðugu óorði á svonefnda bæjarvinnu.

Ekkert sérstakt bendir til, að rekstur Reykjavíkurborgar sé að þessu leyti lakari en annarra sveitarfélaga eða rekstur á vegum ríkisins. Opinber rekstur er í eðli sínu ekki eins hagkvæmur og einkarekstur, meðal annars vegna skorts á aðhaldi af frjálsri samkeppni.

Enn síður bendir nokkuð til, að embættismenn Reykjavíkur séu að einhverju leyti hæfari í rekstri en aðrir opinberir embættismenn. Hæfni þeirra er áreiðanlega upp og ofan eins og annarra embættismanna, að mestu háð tilviljunum við upphaflega ráðningu þeirra.

Smákóngar Reykjavíkurborgar hafa margir hverjir setið lengi við að safna völdum og vernda þau. Friðsælt samkomulag hefur verið milli pólitíska meirihlutans og embættismannakerfisins um, að hið síðarnefnda fái að mestu að ráða framkvæmdum og fyrirkomulagi.

Þegar vinstri stjórn var við völd í Reykjavík á einu kjörtímabili fyrir hálfum öðrum áratug, virtist hún ekki geta hreyft sig mikið fyrir apparatinu. Það hélt áfram að stjórna eins og það hafði alltaf gert. Hlutar þess grófu raunar undan hinum óvænta og óvelkomna meirihluta.

Hinn nýi vinstri meirihluti í Reykjavík hefur fordæmi þessarar gömlu vinstri borgarstjórnar sér til viðvörunar. Hann hefur fetað fyrstu skrefin rétt, með sameiginlegum lista og sterkum, pólitískum borgarstjóra, í stað sundraðra lista og veiks, tæknilegs borgarstjóra.

Samkvæmt kosningaloforðum er verk að vinna. Þau fela í sér aukið eftirlit með rekstri borgarinnar, sem undanfarin ár hefur of mikið einkennzt af montframkvæmdum. Og þau fela í sér áherzlubreytingar, sem nýi minnihlutinn lofaði raunar líka í sinni baráttu.

Mjög víða er brotalöm í smákóngakerfi borgarinnar. Sumir þættir þess hafa orðið endurtekið fjölmiðlaefni, svo sem byggingaeftirlitið og Kjarvalsstaðir. Aðrir þættir hafa vakið minni athygli, en eru þó skoðunar virði, svo sem rekstur íþróttamannvirkja í skólum borgarinnar.

Fyrirhuguð fjárhagsúttekt á rekstri borgarinnar er góðra gjalda verð, því að hún mun vafalaust sýna, að monthús undanfarinna ára séu þungur baggi á borginni og borgarbúum. En slík úttekt takmarkast vafalaust við yfirborðið eins og slíkar úttektir gera jafnan.

Úttektir eru dæmigerð viðbrögð stjórnmálamanna við kröfum um, að eitthvað sé gert í málum. Þær eru lesnar, en fjara síðan út, því að þær gegna fyrst og fremst hlutverki pólitísks verkjalyfs. Aðhald með rekstri þarf að vera sífellt, en ekki bara vera átaksverkefni.

Embættismenn eru sveigjanlegir, en vilja ekki láta ónáða sig með úttektum. “Já, borgarstjóri”, segja þeir. Ótal dæmi víða um heim sýna, að þeir hafa gott lag á að hefja aðgerðir í kjölfar úttekta og láta þær síðan fjara út, þegar fer að draga úr upphafsáhuga pólitíkusa.

Kosningasigur er aldrei nema hálfur sigur. Hann gefur lítið annað en aðgang að annarri baráttu, slagnum við kerfi smákónga og annarra embættismanna. Reynslan sýnir, að margir og líklega flestir þeir, sem vinna fyrra stríðið, ná litlum sem engum árangri í hinu síðara.

Enn einu sinni mun koma í ljós, að skákin við pólitíska andstæðinga er barnaleikur í samanburði við skákina við rótgróna og heimaríka borgarembættismenn.

Jónas Kristjánsson

DV

Árangur í sameiginlegu framboði flokka í byggðakosningum leiðir ekki til þess, að búast megi við sameiginlegum listum flokkanna í alþingiskosningum. Þótt slíkur árangur vísi í átt til tveggja flokka kerfis, koma tæknilegar hindranir í veg fyrir greiða framkvæmd málsins.

Listakosningar freista alltaf til sérframboða, þegar sérsjónarmiðum er ekki talið borgið í regnhlífarsamtökum á borð við R-listann og D-listann í Reykjavík. Samstarf getur haldizt sums staðar og um tíma, en ekki alls staðar og alltaf. Regnhlífarsamtök eru óstöðugt fyrirbæri.

Sjálfstæðisflokkurinn hefur náð meiri festu en önnur regnhlífarsamtök, en það hefur ekki fengizt ókeypis. Þegar margar vistarverur eru í húsi flokks, hættir hann að verða málefnamiðstöð og verður að kosningabandalagi í valdaklúbbi stjórnmálamanna og fylgismanna þeirra.

Slíkur flokkur getur orðið með afbrigðum sveigjanlegur. Hann skiptir eins og ekkert sé um borgarstjóra í miðri á og tekur upp vinstri stefnu í miðri kosningabaráttu eins og að drekka vatn. Málefnalega er minni festa í honum en regnhlífarsamtökum á borð við R-listann.

Uppbótarkerfi þingkosninga dregur úr líkum á sameiginlegum framboðum af staðbundnu tagi. Slík framboð trufla nýtingu atkvæða til uppbótarsæta. Kerfið er í raun þannig, að kjósendur eru að hluta til að greiða atkvæði í öðrum kjördæmum en sínu eigin og vita ekki í hverjum.

Með einmenningskjördæmum væri hins vegar hvatt til kerfis tvennra regnhlífarsamtaka á borð við R-listann og D-listann í Reykjavík. Eins og stjórnmálaflokkum er háttað hér á landi nú til dags mun þeim reynast auðvelt að renna í tvær sængur í kerfi einmenningskjördæma.

Pólitískur grundvallarmunur hefur minnkað. Sem dæmi má nefna, að undir forustu Ólafs Ragnars Grímssonar hefur Alþýðubandalagið orðið að eins konar Möðruvallahreyfingu Framsóknar. Kvennalistinn gæti málefnalega séð allt eins verið kvennadeild Framsóknar.

Öflin að baki R-listans í Reykjavík snúast um pólitíska miðju, sem er á þröngu bili milli Möðruvallahreyfingarinnar sálugu og Framsóknarflokksins, Að baki D-listans eru öfl, sem snúast um pólitíska miðju, sem er á þröngu bili milli Bændaflokksins sáluga og Framsóknar.

Ekkert ætti að vera því til fyirstöðu í kerfi einmenningskjördæma, að þjóðin safnaðist í tvo Framsóknarflokka, sem skiptust á um að fara með völd að engilsaxneskum hætti. Annar væri með R-lista ímynd og hinn með D-lista ímynd, en innihaldið væri mjög svipað.

Það leiðir af þessum hugleiðingum, að ekki er ástæða til að reikna með umtalsverðum ágreiningi innan meirihluta R-listans í Reykjavík á kjörtímabilinu. Með nokkru lagi ætti R-listinn að geta lifað af kjörtímabilið og að því loknu verið álíka frambærilegur kostur og D-listinn.

Þá mætti segja, að eins konar brezku ástandi yrði komið á í Reykjavík. Það fælist í, að meirihlutaskipti yrðu í sumum borgarstjórnarkosningum, en ekki öðrum. Embættismanna- og smákóngagengið héldi líklega áfram að ráða ferð eins og það hefur gert um langan aldur.

Eins og sjá má, að í sumum byggðum koma málefni ekki í veg fyrir samstarf Sjálfstæðisflokks og Alþýðubandalags, þá er ekki efnislega ástæða til að efast um, að hinir ýmsu Framsóknarflokkar geti með ýmsum hætti myndað með sér regnhlífar- eða kosningabandalög.

Þröskuldurinn felst hins vegar í tæknilegum aðstæðum í alþingiskosningum, annars vegar í kerfi framboðslista og hins vegar í úthlutunarkerfi uppbótarsæta.

Jónas Kristjánsson

DV

Sjávarútvegsráðherra og ríkisstjórnin komust að pólitískri niðurstöðu, þegar leyfður var 155.000 tonna þorskafli á næsta fiskveiðiári, 25.000 tonnum meiri afli en Hafrannsóknastofnunin hafði lagt til. Niðurstöðuna verður að skilja í ljósi þess, að kosið verður að ári liðnu.

Reikningsmenn stjórnarinnar telja, að niðurstaðan feli í sér, að svonefnd kreppa dýpki ekki á síðari hluta þessa árs og fyrri hluta hins næsta, heldur verði örlítill hagvöxtur upp á tæpt prósent. Það jafngildir um leið friði á vinnumarkaði og stöðugu krónugengi á þessum tíma.

Það verður gott fyrir atvinnulífið að búa við stöðugar og friðsamar aðstæður í eitt ár. Það stuðlar enn frekar að sæmilegu jafnvægi í þjóðarbúskapnum, þegar ríkisstjórnin leggur störf sín í dóm kjósenda að ári liðnu. Í ljósi alls þessa er 155.000 tonna ársafli skiljanlegur.

Niðurstaðan stuðlar hins vegar ekki að auknum þorskafla í framtíðinni. Hún felur í sér, að hrygningarstofn þorsks stækkar ekki upp úr því lágmarki, sem hann er kominn í um þessar mundir. Tillagan um 130.000 tonna veiði fól hins vegar í sér, að þessi stofn mundi vaxa.

Til eru þeir, sem telja, að hrygningarstofninn megi vera eins lítill og hann er. Sveiflurnar séu svo miklar í lífríkinu, að þorskstofninn verði fljótur að jafna sig, ef aðstæður í sjónum batni á nýjan leik. Þeir telja þær aðstæður skipta miklu meira máli en magnið af veiddum þorski.

Þetta eru áhættusamar hugleiðingar. Tvær nágrannaþjóðir okkar hafa gengið miklu harðar fram í þorskveiðum en við. Þær hafa ekki haft strangt kvótakerfi. Þetta eru Færeyingar og Kanadamenn. Aflinn hrundi hjá þeim báðum og þorskur var á endanum friðaður við Kanada.

Eftir fimm ára friðun við Nýfundnaland í Kanada eru engin merki þess, að þorskstofninn hafi tekið við sér. Sumir segja þetta sýna gagnsleysi friðunar, en ríkjandi skoðun er, að þetta sé afleiðing fyrri ofveiði. Ákveðið hefur verið að friða þorskinn í fimm ár í viðbót.

Óneitanlega væri slæmt fyrir okkur að lenda í svipaðri stöðu og Færeyingar, svo ekki sé vísað til ástandsins á austurströnd Kanada. Erfitt er að hugsa sér Ísland án þorskveiða, þótt við höfum ef til vill gott af að læra að komast af án þess að setja allt traust okkar á þorskinn.

Ekki er nýtt, að ráðamenn þjóðarinnar telji sig þurfa að leyfa meiri þorskveiði en fiskifræðingar ráðleggja. Eitt frægasta dæmið er Steingrímur Hermannsson, sem var einu sinni sjávarútvegsráðherra og sagði, að meira máli skipti, hvað þjóðin þolir, en hvað þorskurinn þolir.

Um langt árabil hefur á hverju ári verið leyft að veiða meira en fiskifræðingar hafa lagt til og um jafnlangan tíma hefur raunverulegur afli á hverju ári farið langt upp fyrir leyfilegt magn. Eðlilegt er að telja tengsli vera milli þessa og hnignunar þorskstofnsins á sama tíma.

Ljósi punkturinn í niðurstöðu sjávarútvegsráðherra er, að hún tekur inn í myndina þann afla, sem áður var utan kvóta. Er það í samræmi við ný lög, sem Alþingi setti í vetur. Því má gera ráð fyrir, að hin leyfðu 155.000 tonn séu raunveruleg tala, en ekki bara bókhaldstala.

Sægreifar stóru skipanna kvarta yfir hlutdeildinni, sem trillukarlar fá af heildarkvóta. Þorskafli hinna síðarnefndu er ekki skertur, en þorskafli sægreifanna hins vegar um 17%. Þetta táknar, að pólitíkusar hafa uppgötvað, að trillukarlar hafa fleiri atkvæði en sægreifar.

Þannig hafa stjórnvöld fundið málamiðlun, sem ekki verður mjög umdeild. Tekið er tillit til ýmissa pólitískra sjónarmiða. Þorskurinn einn var ekki spurður álits.

Jónas Kristjánsson

DV

Gagnsókn Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík stöðvaðist helgina fyrir kosningar, þegar flokkurinn náði 48,4% fylgi í skoðanakönnun. Upp úr þeirri tölu komst hann ekki í könnunum kosningavikunnar. Þrjár kannanir í röð sýndu nákvæmlega þetta sama fylgi fram eftir vikunni.

Síðan dalaði fylgið í lok vikunnar. Þá komu til sögunnar tveir kappræðufundir borgarstjóraefnanna. Samkvæmt mælikerfi fyrri fundarins varð Ingibjörg Sólrún sigurvegarinn. Eftir fundina jókst fylgi R-listans úr 51,6% í þau 53%, sem komu fram í kosningaúrslitunum sjálfum.

Lokaspretturinn í kosningavikunni bendir ekki til, að Sjálfstæðisflokkurinn hefði náð meiri árangri í Reykjavík, þótt kosningabaráttan hefði orðið lengri. Þar með er ekki sagt, að mikill áróðurskostnaður flokksins hafi verið til einskis. Hann dugði bara ekki á endaspretti.

Sjálfstæðisflokkurinn sýndi mikinn sveigjanleika í kosningabaráttunni. Hann skipti um borgarstjóra í upphafi baráttunnar, þegar skoðanakannanir voru flokknum erfiðar. Og hann færði sig snögglega yfir til vinstri í borgarmálefnum, gerðist hreinn vinstri flokkur um tíma.

Borgarstjóraskiptin, vinstri stefnubreytingin og peningaausturinn sýndu, hve alvarlega flokkskerfið tók hinar slæmu horfur í kosningunum í Reykjavík. Þótt flokkurinn hafi víða tapað miklu fylgi og sums staðar meira fylgi, er ósigurinn í Reykjavík annars og meira eðlis.

Flokksforustan getur ekki vænzt þess, að andstöðuflokkarnir lendi að þessu sinni í sömu vandræðum og í fyrra skiptið, þegar þeir náðu völdum í Reykjavík. Þá buðu þeir fram hver fyrir sig, höfðu ekki borgarstjóraefni og gerðu síðan tæknimann að borgarstjóra.

Nú buðu flokkarnir sameiginlegan lista, sem svo mikil samstaða náðist um, að breytingar voru gerðar á innan við átján hundruð kjörseðlum í kjörklefum. Mikilvægast er þó borgarstjóraefnið, sem greinilega hefur unnið víðtækt traust meðal Reykvíkinga, Ingibjörg Sólrún.

Hugsanlegt er, að flokkarnir fjórir að baki hinum nýja borgarstjóra haldi friðinn sín á milli á vettvangi borgarmála; að borgarstjórinn komi fram breytingum á áherzlum í málefnum borgarinnar; og að henni takist að bæta fjárhag borgarinnar úr því að smíði monthúsa er lokið.

Miklu skiptir, hvort borgarstjórinn nær tökum á embættismannakerfinu, sem að nokkru er orðið samvaxið Sjálfstæðisflokknum. Ef hlutar kerfisins reyna að halda áfram fyrri áherzlum, getur reynzt heppilegt að stokka upp spilin, svo að pólitíski viljinn nái fram að ganga.

Ef mál fara í þennan farveg, er ekkert sem segir, að Sjálfstæðisflokkurinn eigi greiðan aðgang að hjörtum borgarbúa að nýju eftir fjögur ár. Nýi meirihlutinn í borginni hefur mun betri möguleika en vinstri meirihlutinn 1978-1982 til að halda örlögum sínum í eigin höndum.

Samstarf flokkanna fjögurra í Reykjavík hefur óbeint þau áhrif að ýta Sjálfstæðisflokknum til hliðar í landsmálum. Að vísu er ekkert beint samband milli borgarstjórnar og landsstjórnar, en samstarf á einum stað getur freistað til samstarfs á öðrum stað og vettvangi.

Til dæmis má nefna, að Framsóknarflokkur Halldórs Ásgrímssonar verður eftir næstu alþingiskosningar tregari til stjórnarsamstarfs við Sjálfstæðisflokkinn en hann hefði orðið, ef samstarf Framsóknarflokksins við hina flokkana hefði ekki leitt til kosningasigurs í Reykjavík.

Myndun nýs meirihluta í Reykjavík veikir óbeint stöðu Sjálfstæðisflokksins í landsmálunum, um leið og hann verður greinilega utanveltu í pólitíkinni í Reykjavík.

Jónas Kristjánsson

DV

Í dag kýs fólk ekki bara um stjórn heimabyggða sinna, heldur tekur það þátt í annarri kosningu, sem ekki skiptir minna máli fyrir framtíð lands og þjóðar. Það er kosningin um að klæða landið á nýjan leik með því að kaupa eða kaupa ekki merki 50 ára afmælis Landgræðslusjóðs.

Sjóðurinn er jafngamall lýðveldinu. Hann er tákn þess, að unga lýðveldið vildi fyrir hálfri öld gera landgræðslu að einkennisverkefni sínu. Í fimm áratugi hefur verið unnið af krafti að þessu verkefni, án þess þó að þjóðin hafi náð undirtökunum í baráttunni gegn eyðingaröflum.

Margt hefur verið gert á þessum árum og er skemmst að minnast átaksins í tengslum við ellefu alda afmæli Íslandsbyggðar. Forseti Íslands hefur gert þetta að embættismáli sínu, svo að við erum ítrekað áminnt um að láta ekki deigan síga við að klæða landið að nýju.

Enn er landeyðing samt meiri á Íslandi en í flestum, ef ekki öllum löndum Evrópu. Hefur ástandinu hér nokkrum sinnum verið líkt við löndin sunnan við Sahara, þar sem eyðimörkin sækir fram jafnt og þétt. Hér tapast um 1000 hektarar gróðurs á hverju ári.

Frá landnámsöld hafa fundizt leifar kolagerðar á Kili. Það sannar sannleiksgildi fornra bóka, þar sem segir, að landið hafi þá verið viði vaxið milli fjalls og fjöru. Á þeim tíma hafa Norðurland og Suðurland meira að segja verið vaxin saman með grænu viðarbelti yfir Kjöl.

Fyrir og eftir landnám hafa náttúruöflin leikið lausum hala. Breytingin við landnám fólst í, að þjóðin gekk í lið með eyðingaröflunum og réð úrslitum um, að skógurinn hvarf að mestu og annar gróður landsins minnkaði um helming. Þetta er skuld þjóðarinnar við landið sitt.

Við getum fyrirgefið forfeðrum okkar, sem urðu að bjarga sér á erfiðum öldum í þjóðarsögunni. Við getum hins vegar ekki veitt okkur sjálfum aflausn, því að áratugum saman hefur þjóðin verið nógu rík til að snúa vörn í sókn, en hefur ekki náð því markmiði enn.

Sá áfangi hefur ekki enn náðst, að viðkvæm móbergssvæði landsins í óbyggðum Gullbringusýslu, Árnessýslu, Rangárvallasýslu og Þingeyjarsýslna hafi verið friðuð fyrir ágangi sauðfjár, sem lengi hefur verið mesti vágesturinn á svæðum, þar sem hætt er við uppblæstri.

Enn á þessu vori eru eyðingaröfl í Þingeyjarsýslu að hleypa sauðfé á afréttir Mývetninga til þess að taka þátt í að offramleiða dilkakjöt. Enn tekur Landgræðslan þátt í að heimila slíka framleiðslu, sem er eins lítið vistvæn og hugsazt getur, miðað við ástand landsins.

Enn er stjórn landgræðslumála komið fyrir í sjálfu landeyðingarráðuneyti landbúnaðarmála. Enn eru margir, er líta á landgræðslu sem eins konar framleiðslu á beitilandi. Enn ver þjóðin mörgum milljörðum á hverju einasta ári til að stuðla að ofbeit í landinu.

Það eru ekki eldgos og árferði, sem bera ábyrgð á þessari hnignun, því að fyrir landnám gekk líka mikið á í náttúrusögunni. Það erum við sjálf, sem berum ábyrgð á þessu, af því að við verjum enn þann dag í dag meiri fjármunum og orku til landeyðingar en til landverndar.

Einhvern tíma rís sá dagur, að óbyggðir landsins verði aftur eins blómlegar og Hornstrandir eru orðnar eftir brottför sauðfjár. Það verða aðrar kynslóðir, sem munu njóta þess. Okkar kynslóðir geta hins vegar haft sóma af því að hafa snúið vörn í sókn. Ef þær vilja.

Með því að kaupa barmmerkið í dag leggjum við lóð okkar á vogarskálina og flýtum fyrir þeim degi, að meira vinnist en tapist í baráttunni um að klæða landið.

Jónas Kristjánsson

DV

Pólitísk yfirstétt landsins hefur skipað sem seðlabankastjóra þann stjórnmálaskörung, er harðast gekk fram í ógætilegri meðferð opinberra fjármuna, svo sem bezt kom fram í sjóðasukkinu mikla, er hann stofnaði til sem forsætisráðherra fyrir nokkrum árum.

Pólitísk yfirstétt landsins gætir hagsmuna sinna út fyrir flokkshagsmuni. Að loknum löngum ferli hlaut stjórnmálaskörungurinn þau verkalaun, sem pólitískir andstæðingar við stjórnvölinn töldu henta höfðingja af hans tagi. Almannahagsmunir skiptu engu máli.

Þegar minni háttar pólitíkusar missa stóla sína í sviptivindum lýðræðis, er þeim falið að framleiða skýrslur, sem greiddar eru með miklum fjárhæðum, svo sem fram hefur komið að undanförnu. Kerfið sér um sína og fer framhjá öllum góðum siðum og hefðum í því skyni.

Pólitísk yfirstétt landsins gerir skýran mun á sér og venjulegu skítapakki. Ráðherrar láta greiða fyrir sig allan kostnað á ferðalögum og láta þar á ofan greiða sér dagpeninga. Ráðherrar og þingmenn láta aðrar skattareglur gilda fyrir sig en annað fólk í landinu.

Pólitísk yfirstétt landsins telur völdin vera eins og hvert annað herfang í styrjöld, þar sem almenningur fer halloka. Hún skammtar stöður handa minni spámönnum í sínum hópi og stóla handa hinum meiri. Núverandi ríkisstjórn hefur farið hamförum á þessu sviði.

Pólitíska yfirstéttin gerir lítinn greinarmun á fjármálum hins opinbera, fjármálum stjórnmálaflokka sinna og sínum persónulegu fjármunum. Hún fer með þetta allt eins og einn pakka, þvert ofan í þær reglur, sem þróazt hafa með lýðræðisþjóðunum í næsta nágrenni okkar.

Einn nýjasti meiðurinn á séríslenzkri meðferð opinberra fjármuna er að afhenda völdum aðilum eigur ríkisins á undirverði. Það er einkavæðing í formi einkavinavæðingar. Er með því efldur hinn gamli sannleikur, að gengi fyrirtækja fer eftir pólitískum samböndum.

Pólitíska yfirstéttin hefur gert stóra hluta þjóðarinnar að hirð sinni með skipulagðri skömmtun verðmæta. Menn sjá ekki hluta sinn í kostnaðinum við hina pólitísku peningaveltu, en hver fyrir sig fagnar sinni Blönduóshöfn og kýs þingmanninn sinn eins og jafnan áður.

Pólitísku yfirstéttinni hefur tekizt að þrefalda tekjumuninn í þjóðfélaginu á þremur áratugum. Á sjöunda áratugnum voru ráðherratekjur fimmfaldar tekjur Sóknarkvenna, en núna eru þær orðnar fjórtánfaldar. Yfirstéttin lætur ekki kreppuna skerða tekjur sínar.

Svo vel smurt er þetta kerfi, að leiðtogar verkalýðsins láta mynda sig með valdhöfum líðandi stundar til að setja stimpilinn á 6.000 króna ölmusu, sem almenningi var afhent í sárabætur í eitt skipti fyrir öll. Enda varð einn verkalýðsrekandinn nýlega gerður að bankastjóra.

Innan pólitísku yfirstéttarinnar vex þeirri skoðun fylgi, að hæfilegt sé að hafa nokkurt atvinnuleysi, svo að pakkið sé ekki með rövl, heldur sé fegið að hafa yfirleitt nokkra vinnu. Meðan fólk sé með hugann við afkomu sína, hafi það ekki mátt til afskipta af ástandinu.

Hér væri ekki kreppa, ef hún væri ekki framleidd að ofan. Spilling og óráðsía hinnar pólitísku yfirstéttar, einkavinavæðing hennar og fyrirgreiðslustefna brenna tugum milljarða króna á hverju ári. Og aukin stéttaskipting virkar eins og eyðni á sjálfan þjóðfélagsvefinn.

Engin merki eru þess, að þjóðin hafi mátt til að losna undan ánauð hinnar pólitísku yfirstéttar. Ástandið mun áfram versna, áður en það byrjar að batna að nýju.

Jónas Kristjánsson

DV

DV hefur ekki mælt með neinum framboðslista við kosningarnar í Reykjavík og mun ekki gera það, enda hefur það ekki verið venja blaðsins, hvorki í alþingiskosningum né byggðakosningum. Rangar fullyrðingar fjölmiðla um annað stafa af samkeppnisástæðum.

DV hefur hins vegar tekið virkan þátt í aðdraganda kosninganna. Blaðið hefur reynt að þjónusta lesendur sína á ýmsan hátt. Reykjavík hefur verið efst á baugi, enda eru kjósendur þar langflestir og spennan að þessu sinni einna mest. Þessu hlutverki er að mestu lokið.

Venja blaðsins hefur verið að ljúka kosningaundirbúningi að mestu viku fyrir kjördag, svo að lesendur blaðsins hafi síðustu vikuna griðland í skæðadrífu áróðurs og upplýsinga, sem einkennir flesta aðra fjölmiðla þessa síðustu viku. Þessi hefð verður í heiðri höfð.

Enn er eftir að birta síðustu skoðanakönnun blaðsins um úrslit kosninganna í Reykjavík. Niðurstaðan er ekki flóknari en svo, að hana er hægt að túlka nú, enda hefur tala óákveðinna og þeirra, sem vilja ekki tjá sig, verið með minnsta móti í síðustu könnunum blaðsins.

Ef listi nær 48% atkvæða í könnun blaðsins í vikunni, hefur hann litlar líkur á meirihluta í Reykjavík, en er þó ekki vonlaus. Ef listi nær 52% atkvæða í þeirri könnun, hefur hann miklar líkur á meirihluta, en er þó ekki öruggur. Er þá tekið tillit til hefðbundinna frávika.

Marklítið er að spá í hina óákveðnu, sem verða líklega innan við 25% hinna spurðu. Það verða bara getgátur, enda byggjast þær ekki á neinni fræðimennsku. Hefðbundið og farsælt er að gera ráð fyrir, að þeir skiptist með svipuðum hætti á listana og hinir ákveðnu.

Forsendurnar að baki óákveðnum skoðunum viku fyrir kjördag eru svo margs konar og misvísandi, að yfirleitt hefur verið hægt að sleppa þeim í birtingu niðurstaðna. Reynslan sýnir, að útkoman er yfirleitt mjög nærri lagi, auk þess sem hinir óákveðnu eru núna fáir.

Borgarstjóraefni listanna voru á beinni línu DV í síðustu viku. Svör þeirra voru birt í sérstökum blaðauka á föstudaginn var. Þetta var mikið efni að vöxtum. Þar mátti á einum stað sjá viðhorf þeirra til flestra mála, sem kjósendur hafa mestan áhuga á um þessar mundir.

Daginn áður höfðu borgarstjóraefnin birt síðustu kjallaragreinar sínar í blaðinu fyrir þessar kosningar. Áður höfðu margir aðrir frambjóðendur í efstu sætum listanna látið að sér kveða sem kjallarahöfundar í blaðinu. Reyndist vera jafnvægi milli listanna í þeirri aðsókn.

Síðustu vikur hefur blaðið fylgzt með ferðum borgarstjóraefnanna um borgina, fundum þeirra, uppákomum, heimsóknum og öðru kosningastarfi þeirra. Áður hafði blaðið birt löng viðtöl við borgarstjóraefnin, þar sem fram komu persónulegir þættir í lífi þeirra og starfi.

DV hefur ekki bara haft Reykjavíkurgleraugu á nefi. Blaðið hefur líka birt niðurstöður skoðanakannana í öðrum stærstu bæjum landsins. Það hefur birt viðtöl við frambjóðendur og kjósendur í tugum byggða um allt land. Alltaf hefur jafnvægis verið gætt milli lista.

Þannig er kosningabarátta á fjölmiðli, sem vill láta taka sig alvarlega. Aðrir fjölmiðlar kunna að kjósa að hafa ekki hagsmuni lesenda að leiðarljósi, heldur einhvers þess lista, sem í boði er. Þeir mega það, en DV hefur valið þá leið að þjónusta lesendur og ekki lista.

Þegar hafa birzt í blaðinu meiri en nægar upplýsingar fyrir þá, sem vilja styðjast við slíkt, er þeir gera upp hug sinn fyrir kosningar. Því linnir nú kosningafári í DV.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt bjartsýni og framtak hafi oft gengið út í öfgar á Íslandi, er hvort tveggja nauðsynlegt til að halda uppi nútímaþjóðfélagi, sem er sambærilegt við Vesturlönd. Þjóðin er í rauninni of fámenn til að halda uppi nærri öllum þáttum nútímaþjóðfélags, en hún gerir það samt.

Margt hefur farið í súginn vegna óhóflegrar bjartsýni og framtaks. Minnisvarðarnir standa úti um allt, frá tættum loðdýrahúsum, um þurr fiskiræktarker yfir í orkuverið við Blöndu, sem malar í tilgangsleysi. Oft og víða hefði verið betra að tempra bjartsýnina og framtakið.

Vandinn er að finna meðalhófið milli bjartsýni og framtaks annars vegar og raunsæis og varfærni hins vegar. Verðmæti fara líka í súginn af völdum óhófs í raunsæi og varfærni. Ýkt viðhorf í þá áttina leiða til stöðnunar og úrræðaleysis. Tækifærin eru ekki gripin.

Summan af viðhorfum einstaklinganna er öflug, þegar þessi viðhorf falla saman í ríkum mæli. Þannig hefur óráðsían oft samanlagt orðið hrikaleg, þegar við höfum talið okkur flesta vegi færa. Og þannig getur kvíðinn á hinn veginn lamað okkur, þegar okkur sýnist illa ára.

Örlög okkar ráðast af fleiri þáttum en þessum tveimur. Ytri aðstæður valda miklu um gengi okkar. Þær búa stundum til jarðveg fyrir bjartsýni og framtak og stundum jarðveg fyrir raunsæi og varfærni. Tvær heimsstyrjaldir áttu til dæmis mikinn þátt í framabraut okkar.

Undanfarin ár hafa ytri aðstæður verið erfiðari en oft áður. Aflabrögð hafa farið minnkandi með ári hverju, í krónum talið. Þjóðin hefur ekki kunnað að haga seglum eftir vindi. Undir forustu þjóðarleiðtoganna hefur óráðsían numið tugum milljóna á hverju ári.

Landsbankastjóri og fyrrum ráðherra sagði um daginn, að óráðsían í opinberum fjármálum hefði ein sér numið hundruðum milljóna og nefndi sem dæmi stuðninginn við sauðfjárrækt. Hann vildi kenna um kunningsskap, fyrirgreiðslu og atkvæðakaupum pólitíkusa.

Núna erum við í þeirri sérkennilegu stöðu, sem byrjaði í fyrra, að hlutar þjóðfélagsins einkennast af óráðsíðu og aðrir af kvíða. Þannig byrjuðu fyrirtæki að draga saman seglin í fyrra til að búa sig undir aðvífandi kreppu. Á sama tíma héldu stjórnvöld áfram lítt heftri óráðsíu.

Kreppan er raunar tæpast komin enn. Hingað til hefur hún mest verið í hugum fólks. Varfærni í mannahaldi hefur leitt til stóraukins atvinnuleysis og skertrar kaupgetu hjá hluta þjóðarinnar, sem aftur á móti hefur leitt í vítahring til minni veltu og aukinna kreppueinkenna.

Meðal ráðamanna í fyrirtækjum og almennings er orðin ríkjandi sú hugsun, að ekki sé svigrúm til að taka áhættu, heldur verði að halda fast utan um það, sem menn þekkja og fara sér hægar en áður. Fjárfesting í atvinnulífinu hefur snarminnkað á skömmum tíma.

Á sama tíma halda stjórnmálamenn sér við hina hliðina, ekki til þess að vega upp á móti kvíðanum úti í þjóðfélaginu, heldur til að kaupa atkvæði og stunda hefðbundna fyrirgreiðslu. Til viðbótar við fyrra framferði á þessu sviði er farið að gefa einkavinum eigur ríkisins.

Með þessu samspili kvíða og óráðsíu er siglt óþarflega hratt út í óþarflega mikla kreppu, sem getur staðið til aldamóta, að mati Efnahags- og framfarastofnunarinnar OECD. Þessi kreppa er heimatilbúin, því að hún á sér alls engar rætur í útlöndum. Hún er pólitísk og sálræn.

Þegar annars vegar minnkar kvíðinn hjá almenningi og ráðamönnum fyrirtækja og hins vegar minnkar óráðsían hjá stjórnmálamönnum og embættismönnum þeirra, sjáum við loks fyrir endann á aðvífandi kreppu.

Jónas Kristjánsson

DV

Hverju á fólk að trúa, þegar annars vegar er sagt, að atvinnuhorfur séu að batna og hins vegar, að þær séu að versna? Bezt er að trúa engu, en reyna að gera sér grein fyrir, við hvað er miðað, þegar stjórnmálamenn gefa yfirlýsingar af ýmiss konar hagkvæmnisástæðum.

Forsætisráðherra sagði í blaðaviðtali í vikunni, að atvinnuleysi færi minnkandi og það verulega minnkandi. Hann hefur það fyrir sér, að atvinnulausum fækkaði í apríl um 11%, úr 6,3% í 5,6%, og að gert er ráð fyrir, að þeim fækki í maí um 14% í viðbót, úr 5,6% í 4,8%.

Í rauninni hefði ráðherrann alveg eins getað sagt, að nú sé að vora. Tölurnar hér að ofan segja ekkert annað. Atvinnuleysi minnkar alltaf á vorin og eykst á veturna. Ef miðað er við sömu mánuði í fyrra, kemur í ljós, að atvinnuleysið er þvert á móti að stóraukast núna.

Í maí verður atvinnuleysið 4,8% eins og áður segir. Í sama mánuði í fyrra var það 4%. Þannig er atvinnuleysið um þessar mundir 20% meira en í fyrra. Það gefur því ekki rétta mynd af atvinnuástandinu að segja horfurnar vera betri. Þær eru í rauninni miklu verri.

Ef horft er fram á sumarið, má samkvæmt mannaflaspám fyrirtækja gera ráð fyrir, að ekki verði alveg eins erfitt fyrir skólafólk að fá sumarvinnu og í fyrra. Hins vegar er kvóti í sjávarútvegi víða svo langt kominn, að búast má við meiri uppsögnum fiskvinnslufólks.

Þegar líður að næsta vetri, mun ríkisstjórnin telja sig þurfa að auka atvinnutækifæri í landinu, svo að fólk verði í betra skapi, þegar kemur að næstu alþingiskosningum, sem verða í síðasta lagi næsta vor. Þetta mun hún sennilega gera með þekktum töfrabrögðum.

Annars vegar mun hún á næsta fiskveiðiári leyfa meiri þorskveiði en hagkvæmt er að veiða að ráði fiskifræðinga og hagfræðinga. Í stað þess að hugsa til langs tíma mun hún hugsa til loka kjörtímabilsins. Um leið mun hún auka líkur á hruni íslenzka þorskstofnsins.

Hins vegar mun hún lina ýmsar hömlur á opinberum útgjöldum. Það gera flestar ríkisstjórnir á kosningaárum. Hún mun þannig reyna að halda uppi skammtímaveltu í þjóðfélaginu, auðvitað á kostnað þeirra, sem eiga að greiða niður skuldir þjóðarinnar á næstu árum.

Slíkar aðgerðir munu samtals ekki duga til að gefa kosningahlé á kreppunni. Svigrúmið til sjónhverfinga er of lítið til þess. Framhald á núverandi ofveiði gefur ekki nægan pening til að lina kreppuna. Og mikil sprenging ríkisútgjalda yrði of áberandi í kosningabaráttu.

Hin heimatilbúna kreppa á Íslandi mun því halda áfram að draga Íslendinga aftur úr vestrænum þjóðum. Aðgerðirnar munu jafnframt framlengja kreppuna. Niðurstaðan verður svipuð og í spá OECD, Efnahags- og framfarastofnunarinnar, kreppa fram til aldamóta.

Hvað gerist svo eftir aldamót fer einkum eftir því, hvernig tekizt hefur að gæta fiskistofna. Ef landsfeður taka nú loksins í taumana og aðrir landsfeður, sem síðar koma til skjalanna, spilla ekki fyrir, má vænta mikilla tekna af endurreistum fiskistofnum eftir aldamót.

Kreppan á Íslandi stafar af ríkisskipulagðri ofveiði á fiski og of mikilli brennslu verðmæta í ríkisrekstri á landbúnaði. Ekkert hefur enn komið fram, sem bendir til, að þessum vandamálum muni linna á næstunni. Þess vegna er líklegt, að hin séríslenzka kreppa verði löng.

Þeir, sem nú segjast sjá batamerki í efnahagslífinu, gera það í von um, að ummælin verði gleymd, þegar komið hefur í ljós, að þau hafa alls ekki staðizt.

Jónas Kristjánsson

DV

Nú eru að verða síðustu forvöð að byrja að fara alveg eftir tillögum fræðimanna um minni sókn í þorskstofninn. Hingað til hefur árleg veiði verið töluvert umfram tillögur Hafrannsóknastofnunar, síðustu árin yfir hættumörkum, svo að hrun þorskstofnsins blasir nú við.

Nýtingarnefnd fiskistofna hefur lagt til þá reglu, að þorskafli verði á hverju ári ekki meiri en 22% af veiðistofni þorsks. Þar sem veiðistofninn er nú um 600 þúsund tonn, jafngildir þetta tillögu um 130 þúsund tonna þorskveiði á næsta fiskveiðiári. Þetta er raunar reiðarslag.

Á yfirstandandi fiskveiðiári stóð til að veiða 165 þúsund tonn. Veiðin fer hins vegar langt yfir hættumörk, sem eru talin vera 175 þúsund tonn. Hún fer í um það bil 200 þúsund tonn á fiskveiðiárinu og stuðlar eins og veiði fyrri ára að hruni þorskstofns og þorskveiða.

Við höfum búið við það böl í mörg ár, að ráðherra leyfir nokkru meiri veiði en fiskifræðingar mæla með og að síðan verður aflinn í raun töluvert hærri en ráðherrann leyfði. Stafar það einkum af leyfilegum veiðum utan kvóta, sem menn spara sér að reikna með.

Vítahringurinn hefnir sín nú, þegar þjóðin á aðeins tvo kosti, annan slæman og hinn ófæran með öllu. Fyrri kosturinn er að byrja að haga sér eins og menn og hætta að éta útsæðið. Síðari kosturinn er að halda áfram núverandi veiðum, unz þorskveiði leggst senn af með öllu.

Sérstaklega verður að víta þá stjórnmálamenn, sem mestu ráða um sjávarútveg. Þeir hafa leikið sér að því að setja aflahámark, sem er marklaust, af því að hluti aflans er utan útreiknings um hámark. Þannig hafa til dæmis sjávarútvegsráðherrar hagað sér án ábyrgðar.

Lengi hefur verið ljóst þeim, sem vita vilja, að setja þarf miklu strangari skorður við trilluveiðum. Stjórnmálamenn hafa hins vegar glúpnað fyrir frekju og hótunum hagsmunaaðila á því sviði. Það er hluti skýringarinnar á, hversu illa er komið fyrir þorskstofninum.

Enginn skortur er á skottulæknum og töframönnum, sem vilja færa mönnum huggun og sælu á þessu sviði. Þeir eru studdir nokkrum vatnalíffræðingum og veðurfræðingum, sem leika sér að eldi með því að egna óbilgjarnan. Saman ráðast þessir aðilar á fiskifræðina.

Niðurstaðan af þessum ljóta leik er alltaf hin sama: Þar sem fiskifræðin er ónákvæm fræðigrein, er óhætt að fara ekki eftir henni og ævinlega í þá átt að veiða meira en hún mælir með. Þessi óskhyggja er alfa og ómega ofveiðinnar og helzta orsök íslenzku kreppunnar.

Fyrir ári mátti öllum ljóst vera, að leyfilegur afli samkvæmt ákvörðun ráðherra og afli utan kvóta mundu samanlagt fara yfir hættumörk. Á þetta var meðal annars bent hér í blaðinu. Samt ímynduðu menn sér, að niðurstaðan væri upphaf að bjartari tíma í sjávarútvegi.

Enn er bjartsýni á ferð. Þegar fisknýtingarnefnd segir, að bezt sé að veiða ekki meira en 130 þúsund tonn og að hættumörk séu við 175 þúsund tonn, eru ráðherra og hagsmunaaðilar þegar farnir að gæla við hærri töluna og við framhald á veiðum utan skömmtunarkerfisins.

Í mörg ár hafa ráðamenn stjórnmála og sjávarútvegs haft árlegt tækifæri til að líta raunsætt á möguleika líðandi stundar. Þeir hafa á hverju ári fallið á prófinu með því að stuðla að veiðum, sem eru langt umfram markið, sem gefur mestan arð, þegar til langs tíma er litið.

Enn höfum við tækifæri til að snúa af óheillabraut Færeyinga. Við getum enn gripið í taumana og farið niður í 130 þúsund tonn til að tryggja framtíð þorskveiða.

Jónas Kristjánsson

DV