Fréttir
Ályktanir
Til að safna áreiðanlegum og mikilvægum upplýsingum í sögu er nauðsynlegt að:
1) Blaðamaðurinn viti, hvað lesendur og hlustendur hafa áhuga á, hvað hafi áhrif á þá og hvað þeir þurfi að vita.
2) Finni þema sögunnar snemma í verkefninu.
3) Leiti að því, sem er öðru vísi, því óvænta, því einstæða, sem lýsir atburðinum og gerir hann ólíkan öðrum svipuðum atburðum.
Hjarðmennska: Varið ykkur á skjótum ályktunum. Erfiðleikar blaðamanna á vettvangi leiða oft til þess, að blaðamenn fletta hver upp í öðrum. Það leiðir til hjarðmennsku, þar sem blaðamenn trúa hver öðrum um, hvað hafi raunverulega gerst.
W.I.B. Beveridge sagði: “Nákvæm lýsing flókinna atburða er mjög erfið. Ómeðvitað gera menn þá oft ýmis mistök.” Það er ekki nóg að puða við að rannsaka mál, menn þurfa að velja og hafna og velja einkum þá þræði, sem víkja frá hinu venjulega.
Blaðamaður lítur á hvert verkefni eins og óleysta morðgátu. Hann leitar að fókus eins og spæjarinn að sönnun. Hvert er lykilvitnið? Hvaða sönnunargagn sker í augu? Hver er bitastæðasta tilvitnunin í dómarann?
Blaðamaður sendur andspænis hafsjó upplýsinga. Fundur getur staðið í tvo tíma, náð yfir ýmis mál og leitt til fjögurra ályktana. Ræðumaður getur talað 4.500 orð. Til að höndla allt þetta hefur blaðamaðurinn 750 orð eða 90 sekúndur.
Blaðamaðurinn velur rétt úr upplýsingasúpunni, af því að hann:
1) Þekkir samfélagið. Hann veit, hvað lesendur þurfa og vilja vita.
2) Finnur þemað. Hann finnur það snemma og getur safnað upplýsingum, sem lúta að því. Öðru fleygir hann.
3) Finnur sérstöðuna. Hann leitar að því einstæða, dramatíska, óvenjulega, því sem fer á skjön við hversdagsleikann.
Blaðamaður kynnist samfélaginu með því að tala við fólk og horfa á það við leik og störf, kynna sér fortíð þess og hlusta á væntingar þess fyrir sig og ættingja sína. Blaðamenn, sem flytjast milli staða, þurfa að laga sig að nýjum háttum.
Irving Kristol segir: “Maður veit ekki, hvað hann hefur séð, fyrr en hann veit, að hverju hann leitar”. W.I.B. Beveridge segir hugmyndir hjálpa manni við að “sjá mikilvægi ástands eða atburðar, sem maður sér annars alls ekki.”
Ef blaðamaður rekst á upplýsingar, sem stinga í stúf við áður ákveðið þema, skiptir hann því út fyrir annað. Þannig er blaðamaðurinn eins og vísindamaður. Niðurstöðurnar geta aldrei orðið betri en sönnunargögnin.
Blaðamenn eru ekki eins og annað fólk. Þeir horfa barnsaugum á heiminn og sjá, hvort keisarinn er fatalaus. Þeir ausa líka af reynslubrunni sínum til að greina milli mikilvægra og lítilvægra atriða, dramatískra og hversdagslegra atriða.
Red Smith sagði: “Sérhver boltaleikur er ólíkur öllum öðrum boltaleikjum. Ef blaðamaðurinn hefur þekkingu og vit til að skilja og skynja muninn. Blaðamaður fjallar um þúsundir boltaleikja og skrifar aldrei sömu fréttina.
Góð blaðamennska virkar ekki, nema blaðamaðurinn finni sér góðan sjónarhól. Hann þarf að hafa yfirsýn yfir aðstæður og atburði. Venjulega þýðir þetta, að hann þarf að vera í návígi við atburðinn.
Aðalatriðið er að sannreyna. Það felur í sér lýsingu af vettvangi. Ef hún er ekki fær, felst vinnan í skoðun á tölfræði, skjölum, skýrslum og öðrum gögnum. Að svo miklu leyti sem þessir hlutir bregðast, þá er vitnað í mannlegar heimildir.
Þrengjandi áhrif á sögu:
1) Lokunartími fjölmiðilsins.
2) Heimildin, sem blaðamaður finnur ekki.
3) Skjalið, skýrslan, úrklippan, sem ekki finnst.
4) Atburðurinn, sem blaðamaðurinn sá eða heyrði ekki.
5) Staðreyndirnar, sem heimildin sagði ekki frá.
6) Efnið, sem handritalesarinn hendir úr sögunni.
7) Takmörk á getu blaðamannsins sjálfs.
8) Bókin eða tímaritsgreinin, sem blaðamaðurinn las ekki.
9) Símtalið, sem ekki náðist.
10) Spurningin, sem ekki var spurð.
11) Viðtalið, sem féll niður.
Ef blaðamaður er of nálægt lokunartíma við vinnu sína, freistast hann til að afgreiða yfirborð málsins og nær aldrei að grafa neitt upp, af því að næsta dag er málið komið í biðstöðu.
Stíll blaðamannsins getur spillt greininni. Hann kann að mistúlka atburð með því að fjalla um æsileg hliðaratriði, sem endurspegla ekki atburðinn.
Blaðamaðurinn er oft ekki fluga á veggnum. Tilvist hans breytir fréttinni. Allt fer á tjá og tundur, þegar sjónvarpsteymi mætir á fundinn. Ræðumenn byrja að baða út öngum. Dauðyfli vakna til lífsins. Raunveruleiki aðstæðna breytist.
Allir blaðamenn þekkja tilfinninguna, þegar þeir hafa rabbað stundarkorn við viðtalsefnið og draga upp blað og penna. Á því andartaki breytist stemmningin. Viðmælandinn byrjar að haga sér á annan hátt, þegar hann sér blað og penna.
Ef þú spyrð beinna spurninga, færðu ekki gild svör. Ef þú hangir bara á svæðinu, færðu óbeint að vita svörin án þess að hafa spurt neinna spurninga. Svörin síast inn í andrúmslofti aðstæðnanna.
Blaðamaður á flokksþingi röltir um svæðið, talar við menn hér og þar eins og hver annar fulltrúi, fer inn í fundarherbergi og hlustar á samsærisfundi. Þess á milli fer hann á klósettið og skrifar niður, það sem hann hefði annars ekki heyrt.
Sumir fordæma slíka blaðamennsku. Þeir benda á, að blaðamenn séu þarna að villa á sér heimildir, telja fólki trú um, að þeir séu fulltrúar á fundinum. Menn verða sjálfir að fara eftir þeim reglum, sem þeir vilja, að aðrir fari eftir.
William Foote Whyte sagði: “Ef stjórnmálamaður tekur við mútum, er það frétt. Ef hann þjónustar kjördæmið með hefðbundnum hætti, er það ekki frétt. Dagblaðið fjallar bara um straumhvörf. Þannig verður stórmennið að eign almennings.”
Hefðbundið er, að blaðamenn snúist um valdamenn og atburði, þar sem valdamenn koma fram. Þetta nægir ekki. Sara Grimes segir: “Ég furða mig, að blaðamenn skuli eltast við tilvitnanir í valdamenn, þegar þeir geta skoðað fólk.”
Anton Chekov sagði: “Við sjáum hvorki né heyrum þá sem þjást og það hræðilega, sem gerist að tjaldabaki. Allt er friðsælt og aðeins þögul tölfræði segir frá, að svo og svo margir hafi klikkast, svo og svo margir lítrar af vodka hafi verið drukknir.”
Chekov hélt áfram: Við sjáum ekki börn, sem deyja úr næringarskorti. Við verðum að muna eftir, að til er óhamingjusamt fólk og að lífið mun einhvern tíma sýna klærnar hamingjusömu fólki, veikindi, fátækt, tap. Þá heyrir enginn í því fólki.
Leon Dash hjá Washington Post bjó í mörg ár með vandamálafjölskyldu. Hann kallar aðferðina “blaðamennsku á bólakafi”. Hann skrifaði vinsamlega lýsingu á vanda fólksins, en um leið varð lýsingin til þess, að vandi fólksins var öllum séður.
Þátttaka í lífi fólks veldur erfiðleikum. Viðvist blaðamannsins hefur áhrif á aðstæður og atburði. Blaðamaðurinn getur orðið of flæktur inn í málið. Hann fær upplýsingar, sem viðkomandi aðilum verður síðar ekki sama um, að verði birtar.
James Agee dvaldist meðal leiguliða í suðurríkjunum, fólks á botni þjóðfélagsins, sem átti hvorki landið né útsæðið. Hann átti í baráttu við sjálfan sig út af því, að hann væri að misnota líf þessa fólks til að bæta þjóðfélagið. Hann sagði:
“Erfiðast var að uppgötva, að ég var bara aðkomumaður, sem átti eftir að hverfa burt og skilja eftir börn, sem ég hafði vingast við. Undir niðri var ég að svíkja börnin með því að nota líf þeirra sem fóður í blaðamennsku. Það voru svik.”
En það er einnig staðreynd, að blaðamaður, sem fer úr eigin lífi og inn í líf annars fólks, fær alveg nýja innsýn í samfélagið og er miklu betur en áður fær um að veita lesendum eða hlustendum aðild að þeirri innsýn án allra fordóma.
Blaðamenn verða að hafa rétt eftir fólki. Algengt er, að fólk segi, að rangt sé eftir því haft, sérstaklega á Íslandi, þar sem sannleikur er ekki hátt skrifaður. Eina leiðin til varnar er að eiga viðtalið á segulbandi.
Blaðamenn mega þó ekki taka viðtal á segulband án þess að viðmælandinn viti af því. Sum dagblöð benda daglega á það í texta, að öll símtöl séu tekin upp á band til að auðvelda réttar frásagnir í blaðinu.
Þegar blaðamaður setur gæsalappir utan um texta, segir hann, að textinn sé eins og viðmælandinn sagði hann. Hann er ekki næstum eins, heldur alveg eins. Eina undantekningin er leiðrétting á augljósri málvillu viðmælandans.
Erfitt er að nota beinar tilvitnanir. Fólk talar óskýrt, notar frestunarorð og önnur aukaorð, lýkur ekki við málsgreinar. Stundum er ekki hægt að vitna beint í fólki, heldur verður að endursegja innihaldið án gæsalappa.
Gæsalappir eru notaðar til að lýsa skoðunum eða persónuleika þess, sem talar, ekki til að koma staðreyndum á framfæri. Ekki nota beina tilvitnun um, að 873 börn séu í skólanum. Ekki nota beina tilvitnun og endursögn með sama innihaldi.
Fréttir um ræður eða fundi, þar sem talað er um, hvað menn hafi sagt, er best að skrifa þannig, að sums staðar sé vitnað beint, sums staðar óbeint, sums staðar sé endursagt og sums staðar sé bein frásögn. Skrifaðu alltaf nákvæmlega niður orðin.
Sjá nánar:
Melvin Mencher
News Reporting and Writing
10th Edition 2006
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
