Rannsóknir
Fjárhagsleg áhætta
Lisa Burr: Libel Insurance: Kennarar við blaðamanannaskóla eru farnir að ráðleggja nemendum sínum að kanna, hvort væntanlegir vinnuveitendur hafi lögmenn tagltæka á sínum snærum og hafi tekið sér góða tryggingu gegn kostnaði við meiðyrði.
Wall Street Journal var dæmt árið 1998 til að greiða yfir 220 milljónir dollara fyrir frétt, sem fól í sér, að fyrirtæki í öryggisgæslu hefði mjólkað viðskiptavin. Slíkar upphæðir fela í sér refsiþyngjandi sjónarmið. Farið er að bera á slíku hér, t.d. Bubbi.
Lítil útgáfufyrirtæki geta ekki lifað án tryggingar fyrir slíkum uppákomum. Fyrst var það erfitt, því að þá var bannað að tryggja sig fyrir refisþyngjandi þáttum skaðabóta. Tryggingafélög urðu að starfa erlendis til að bjóða slíka tryggingu.
Internetið kemur til viðbótar með það vandamál, að sá, sem þykist eiga harma að hefna vegna þess sem þar stendur, velur sér til málshöfðunar eitthvert það ríki, sem hefur þröng lög um prentfrelsi. Málið gegn Hannesi Hólmsteini í London.
Árin 1992-1993 samþykktu þrettán ríki í Bandaríkjunum lög um, að fjölmiðlum væri óheimilt að tala illa um fæðutegundir, segja þær vera óhollar, skemmdar o.s.frv. Þar með giltu meiðyrði ekki bara um persónur, heldur líka um matvöru.
Þessi staða er slæm. Greg Bates: Annað hvort er prentfrelsi í þessu landi eða ekki. Við sjáum, að Cincinnati Enquirer borgaði stórfé til Chiquita vegna réttrar fréttar um framferði þess, af því að blaðið hafði náð í afritanir símtala.
Sótt er að prentfrelsi út um allar trissur með nýstárlegum lagatúlkunum. Þetta þýðir aukinn kostnað við málaferli. Í Bandaríkjunum úrskurða kviðdómar í 70% tilvika gegn fjölmiðlum. Og áfrýjanir til æðri dómstóla kosta æ meiri peninga.
Til þess að standa undir 220 milljón dollara sektargreiðslu þarf blað á borð við Wall Street Journal að greiða 287 þúsund dollara mánaðarlega af tryggingu. Hætt er við, að tryggingafélög vilji með sama framhaldi hafa afskipti af efni blaða.
Rannsókn bendir til, að hætt hafi verið við birtingu frétta, ekki vegna þess að neitt væri rangt í þeim, heldur af ótta við málaferli. Þannig geta sjónarmið dómstóla og tryggingafélaga haft skaðleg áhrif á innihald fjölmiðla.
Þetta kemur líka niður á blaðamönnum. Þeim, sem unnu fyrir North County Times við San Diego, var neitað um heimilistryggingu af því að þeir væru í svo áhættusömu starfi gagnvart skaðabótakröfum. Blaðamenn taka auðvitað eftir slíku.
Eddith Dashiell: Rannsóknablaðamennska snýst ekki mikið um áhugamál minnihlutahópa, konur, homma og lesbíur, svertingja. Blaðamenn í meginstraumi fjölmiðlunar halda sig nærri landi, þegar kemur að slíkum málum, í stað þess að hætta sér á ólgusjó.
Marc Edge: LAT: Til skamms tíma þótti mikilvægur veggurinn milli ríkis og kirkju, milli viðskiptadeilda og ritstjórna fjölmiðla. Nú hefur hann rofnað sums staðar og fréttir hafa borist um samspil aðila beggja vegna múrsins, t.d. um auglýsingar.
Mark Willes varð frægur af endemum, þegar hann varð útgáfustjóri Los Angeles Times og sagði múrnum stríð á hendur. Bradlee: “Sannleikur skiptir hann engu máli.” Bagdikian: “Enginn hefur eflt vantraust á fjölmiðlum eins mikið og hann.”
Willes vildi ekkert vita um siðferði á ritstjórn. Bestu starfsmenn blaðsins flúðu tugum saman til annarra fjölmiðla. En hann var ekki einn. Víðar var komið á samstarfi auglýsingadeilda og fréttamanna um auglýsingar í fréttum.
Í 57% tilvika eru til markaðsnefndir með aðild starfsmanna á ritstjórn. Víða voru blaðamenn hvattir til að gæta hagsmuna auglýsenda. Þessi þróun hófst upp úr 1980 og varð stríð upp úr 1990, þegar auglýsingatekjur dagblaða voru farnar að minnka.
“Advertorials”,kynningar og aðrar auglýsingar í ritstjórnartexta mynda heilu sérblöðin, til dæmis um fasteignir og bíla. Oft er alls ekki tekið fram, að texti utan auglýsinganna komi frá auglýsendum. Lesendur fá enga viðvörun um það.
Harðar fréttir skipa minna rúm í fjölmiðlum. Í staðinn koma linar og mildar fréttir, texti um tísku og mat og annað það, sem talið er kalla á auglýsingar. Auglýsendur heimta víða virðisauka í formi vinsamlegs texta í efni blaðanna.
Ósvífnin náði hámarki 1997, þegar Chrysler og fleiri fyrirtæki í kjölfarið fóru að heimta að fá að vita fyrirfram um efni blaða, á þeirri forsendu, að þeim væri ekki sama um, í hvaða umhverfi frétta auglýsing þeirra birtist.
Einkum hafa tímarit bognað fyrir þessu. Dagblöð fara varlegar í sakirnar. Þau eru nú komin í eigu keðja, sem eru reknar á sömu forsendum og stjórnunartækni er beitt í öðrum fyrirtækjum. Ritstjórinn er fluttur til forstjóranna.
Mark Willis kom á samstarfi milli yfirmanna á deildum ritstjórnar og tilsvarandi auglýsingamanna til að moka inn auglýsingum. Niðurlæging Los Angeles Times varð slík, að upp spruttu samkeppnisblöð í einstökum borgarhlutum.
Í augum margra lesenda er Los Angeles Times orðið að muzak í stórmarkaði, málpípu auglýsenda, fullt af texta í þágu auglýsenda, sem vafið er kringum sjálfar auglýsingarnar. Of snemmt er að spá um, hver verður framtíð blaðsins.
Þetta hefndi sín á Los Angeles Times. Sala blaðsins féll á fáum árum úr 1.2 milljón eintaka í 0,8 milljónir. Willes varð að hætta og blaðið var endurreist, en það náði aldrei að vinna traustið aftur.
Sú aðferð að kaupa dagblöð með tæplega 10% arði og knýja hann upp fyrir 20% með niðurskurði á ritstjórn, hefur líka hefnt sín, því að í ljós hefur komið, að orðstír blaðanna hefur látið undan síga og söluverðmæti þeirra verður minna en hefði orðið.
Mark Tatge: CAR er “ComputerAssistedReporting”. Blaðamenn nota tölvur til að afla heimilda og raða heimildum saman á áður óþekktan hátt. Í stað þess, að blaðamenn elti fólk heim til þess, sitja þeir við tölvur og tengja saman gagnabanka.
Þetta gengur svo langt, að sumir hafa misst sjónar á, að tölvan dugir ekki ein, heldur þurfa menn líka að komast í tengsl við veruleikann úti í bæ. Að afgreiða allt í tölvu verður oft ódýr afgreiðsla.
Rannsóknablaðamennska á í erfiðleikum. Hún er sökuð um ofnotkun nafnlausra heimildamanna. Fréttastofnanir fara varlegar en áður, vilja forðast málaferli. Við þessar aðstæður kom tölvan eins og engill úr lausu lofti.
Sá, sem liggur í tölvunni, verður ekki sakaður um að veita fólki ónæði, nota nafnlausa heimildamenn eða gera annað það, sem fólki líkar ekki. Menn segja bara: Þetta var í tölvunni. Og vandamálin hverfa brott.
Elliot Jaspin náði gagnabönkum um strætisvagnastjóra og um sakaskrá þeirra og samkeyrði þá. Hann fann, að sumir keyrðu með 1020 umferðarlagabrot á bakinu, auk dóma fyrir fíkniefnasölu og önnur afbrot.
Bill Dedman náði upplýsingum um íbúðalán hjá opinberum eftirlitsaðilum og bar saman við fólkið. Hann fann, að svertingjar fengu ekki íbúðalán, þótt tekjur þeirra væru hinar sömu og hvítra. Hann fékk Pulitzerverðlaun fyrir þessa vinnu.
Með því að bera saman gagnabanka gátu Barlett og Steele fundið út, að bandaríska þingið hafði notað Skattabótalögin frá 1986 til að lauma inn alls konar fríðindum fyrir skjólstæðinga og önnur gæludýr. Þeir fengu líka Pulitzerverðlaunin.
Borðtölvur og fartölvur eru nú á borði hvers blaðamanns. Ótal heimildum hefur verið mokað inn á vefinn. Tölvur eru notaðar til að finna fólk og finna símanúmer þess, notaðar til að staðfesta ummæli valdamanna og fara yfir tölvugögn.
Tölvuvinna hefur margfaldast á ritstjórnum. Blaðamenn þurfa að læra á gagnagrunna og töflureikna. Dagblöðin verða að fjárfesta í vélbúnaði og hugbúnaði. Þar sem ekki eru allir nógu klárir í meðferð talna, kostar þetta eftirlit á ritstjórnum.
Sumir telja, að ritstjórar séu ekki eins gagnrýnir á fréttir, sem eiga upptök sín í gagnabönkum, eins og þeir eru á fréttir, sem grafnar eru upp með hefðbundnum hætti. Einnig er nokkuð um, að menn endurskrifi eldri fréttir af internetinu.
Það er erfitt að fara í götu í íbúðahverfi og fara að spyrja fólk. Sumir blaðamenn eru feimnir við slíkt, þótt það sé nauðsynlegt. Lausn margra er að sitja við tölvuna og gerast CARblaðamenn fremur en rannsóknablaðamenn.
Sums staðar kemur CARvinnsla frétta í stað rannsókna. Hún er ódýrari, leiðir ekki til núnings við umhverfið og er vinsæl hjá yfirmönnum, sem telja hana traustari en hefðbundin vinnubrögð. En hún er alls ekki rannsóknablaðamennska.
Almennt er þó talið í bransanum, að rannsóknablaðamennska lifi góðu lífi, ekki bara á stórum blöðum, heldur líka á litlum og í sjónvarpi. Einnig hafa mikilvægar upplýsingar komið í ljós með reikningsblaðamennsku. Því sé ekki ástæða til að lasta hana.
Aðalatriðið sé, að menn missi ekki sjónar á fólki, þegar þeir nota tölvur til rannsókna.
Sjá nánar:
Marilyn Greenwald & Joseph Bernt
The Big Chill 2000
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
