Blaðamennska
Forsendur hönnunar
Tim Harrower, Newspaper Designer’s Handbook, 2001
Bókinni fylgir diskur með krossaprófum fyrir nemendur.
Fæstir hönnuðir dagblaða eru sérmenntaðir. Dagblöð eru illa hönnuð. Þau munu deyja út eða breytast í nýja tegund miðlunar, samanber veraldarvefinn.
Dagblöð hafa breyst mikið undanfarin ár.
1) Fullur litur er orðinn almennur.
2) Gröf hafa haldið innreið sína.
3) Síðum er pakkað snyrtilega.
4) Allar sögur eru ferhyrndar.
Dagblöð eru ýmist breiðsíðungar eða smábrotsblöð. Sömu hönnunarreglur gilda um hvort tveggja. Áhrif frá tímaritum hafa borist inn í hönnun dagblaða. Menn spyrja, hvað grípi lesendur, fyrirsagnir, myndir, safaríkt efni, litir?
Þrjár tegundir forsíðna:
1) Hefðbundin. Helstu fréttir dagsins, 2-4 í smábroti, 4-6 í breiðu broti.
2) Tímaritaleg. Stórar myndir og fyrirsagnir.
3) Upplýsingamiðstöð. Gluggi að innihaldi dagblaðsins.
Greinakafli dagblaða hefur orðið vinsælli:
1) Lífsstíll.
2) Skemmtun. Frægðarfólk.
3) Matur.
4) Myndasögur, kjallarar, krossgátur.
Greinakaflinn hefur oft fjörugustu hönnunina. Þar eru notaðar æpandi fyrirsagnir, lit slett um síður, óvenjulegt myndefni notað. Þessir þættir dagblaða koma oft í vikulegum sérblöðum: Viðskipti. Heilsa. Matur.
Íþróttir: Víða kaupa menn dagblöð einkum vegna íþróttafrétta. Það stafar af, að þær fela í sér efnismeðferð, sem flestar aðrar tegundir veita ekki. Hönnuðir geta leikið sér með myndir, fyrirsagnir og búið til grafíska pakka.
Sérstaða dagblaða í íþróttum:
1) Tölfræði. Úrslit, staða, leikmenn, sagnfræði.
2) Dagatöl leikja og dagskrár ljósvakamiðla
3) Álitsgjafar.
4) Slúður.
Leiðarasíða:
1) Leiðari.
2) Kjallarar.
3) Skopmynd.
4) Lesendabréf.
5) Blaðhaus.
Sérefni:
1) Sérstakar úttektir á málefnum.
2) Fréttaskýringar.
3) Sérefni markhópa: Börn, konur, aldraðir.
Áhugamál fólks verða sífellt sértækari, svo sem sjá má af velgengni sértímarita.
Dagblað framtíðarinnar:
1) Símafréttir.
2) Veraldarvefurinn.
3) Persónuleg dagblöð.
Hver mun gefa út dagblöð framtíðarinnar? Hver mun borga fyrir þau? Í hvernig tækjum lesin?
Tilvísun, “teaser”, segja frá efni inni í blaðinu.
Titill, “flag”, heiti blaðsins.
Graf, “infographic”, kort og listi.
Fyrirsögn, “headline”.
Undirfyrirsögn, “deck”.
Risafyrirsögn, “display head”.
Kennimark, “logo”.
Framhaldslína, “jump line”.
Framhaldsfyrirsögn, “jump headline”.
Myndatexti, “cutline”.
Höfundaréttur, “photo credit”.
Negó, “reverse type”.
Tenging, “refer”, önnur grein um hliðstætt efni.
Andlit, “mug shot”.
Höfundarlína, “byline”.
Upphafsstafur, “initial cap”.
Merkimiði, “standing head”.
Leitarskrá, “index”.
Blaðsíðutal, “folio”.
Sértilvitnun, “liftout quote”.
Millifyrirsögn, “subhead”.
Dálkabil, “gutter”.
Bastarður, “bastard”, óhefðbundin dálkabreidd.
Fastahaus, “sig”.
Texti, “text”.
Rammagrein, “sidebar”.
Þverstrik, “cutoff rule”, skilur að.
Útskurður, “cutout”, ljósmynda.
Nú eru notuð stafræn ritstjórnarkerfi, þar sem búinn er til texti og búnar til síður, þar sem raðað er inn texta, myndum og gröfum.
Ritstjórnarkerfi: SaxoPress.
Síðuvinnsla: InDesign eða Quark Xpress.
Myndvinnsla: Photoshop.
Broddastunga er notuð í meginmáli dagblaða, af því að auðveldara er að lesa hana en steinskrift. Belghæð leturs, það er án leggjanna, skiptir máli. Belghátt letur með stuttum leggjum virkar stærra en belglágt letur með löngum lengjum.
Fótur, “leading” er leturhæðin plús auða plássið milli leturlína.
Þrenging,
1) “tracking” er minnkun á plássi milli stafa almennt,
2) “kerning” minnkun á plássi milli tveggja stafa.
Fyrirsagnir: Sterkasta vopnið, sjást í þriggja metra fjarlægð:
1) Hafðu þær í samræðustíl, ekki í símskeytastíl (“Solons hint bid mulled”).
2) Skrifaðu í nútíð og germynd.
3) Forðastu að klippa hugtök milli lína.
Fyrirsagnir hafa ferns konar tilgang:
1) Draga saman efni sögunnar.
2) Forgangsraða sögum, með stærð sinni.
3) Freista lesandans.
4) Eru akkeri í skipulagi síðunnar.
Fyrirsagnir eru núna
1) Í lágstöfum, nærri eingöngu.
2) Jafnaðar vinstra megin.
3) Breiðar fremur en mjóar.
4) Með eða án undirfyrirsagna.
Sérstakar fyrirsagnir:
1) Yfirfyrirsögn, “kicker”
2) Undirfyrirsögn, “deck”
3) Hamar, “hammer”, mjög stutt aðalfyrirsögn + löng undirfyrirsögn.
4) Uppbrot, “raw wrap”, fyrirsögn nær ekki yfir allt meginmálið, sem brýst upp.
5) Söðull, “sidesaddle”, fyrirsögn við hlið meginmáls.
6) Þrífótur, “tripod”, undirfyrirsögn í fleiri línum við hlið aðalfyrirsagnar.
Fyrirsagnir eru merktar, t.d. 3-30-1:
1) Dálkafjöldi.
2) Punktastærð.
3) Línufjöldi.
Ef dálkar fyrirsagnar eru þrír, má hafa línur tvær.
Ef dálkar fyrirsagnar eru tveir, má hafa línur tvær-þrjár.
Ef dálkur fyrirsagnar er einn, má hafa línur þrjár-fjórar.
Textahugtök:
Stunga, “typeface”, t.d. New Times Roman.
Stærð, “size”, í punktum.
Aukafótur, “exta leading”, milli kafla.
Þrenging, “set width”, þrenging leturs til að láta texta passa.
Þétting, “tracking”, þétting leturs til að láta texta passa.
Inndráttur, “indent”, fyrsta lína í málslið er dregin inn.
Hangandi inndráttur, “hanging indent”, allur texti inndreginn.
Antíkva, “serif”, venjulegt textaletur með broddstöfum.
Steinskrift, “sans serif”, broddlaust letur notað við sérstakar aðstæður.
Skáletur, “italic”, til áherslu.
Feitt letur, “bold”, til áherslu.
Agata, “agate”, örsmátt letur.
Jafnað til vinstri, “flush left”.
Jafnað til hægri, “flush right”.
Jafnað beggja vegna, “justified”, almennt á dagblöðum.
Íslensk dagblöð nota punkta í leturstærðum, en sentimetra að öðru leyti. Einn sentimetri er rúmlega 28 punktar.
Riss: Þótt hönnun og umbrot séu nú gerð í tölvum, er gott að gera líka riss af síðu. Þau eru oft í 50% stærð.
Dálkar verða of stuttir, ef þeir fara niður fyrir 5 sentimetra og og of langir, ef þeir fara upp fyrir 25 sentimetra. Þeir verða of mjóir, ef þeir fara niður fyrir 4 sentimetra, of breiðir, ef þeir fara upp fyrir 9 sentimetra.
Ljósmyndir: Fólk er orðið svo vant sjónvarpi og tímaritum, að það býst við litmynd með nærri hverjum texta í dagblaði. Ljósmyndir eru ýmist láréttar (algengastar) eða lóðréttar (erfiðari í umbroti), sjaldan ferningar.
Myndatextar: Myndatextar eru nauðsynlegir til að tengja saman mynd og megintexta. Þeir eru oftast í annarri leturstungu en meginletrið. Þeir eru oftast neðan við mynd og jafnbreiðir henni. Við hlið myndar þurfa þeir að vera minnst 2,5 sm.
Umbrot: Ef efni passar ekki á síður, er hægt að skera mynd, setja inn tilvitnun, stækka fyrirsögn, sleppa undirfyrirsögn, klippa aftan af sögu, o.s.frv.
Þú kemst af með fjórar leturstungur í dagblaði:
1) Auðlæsilegt textaletur.
2) Fyrirsagnaletur.
3) Letur til sérnota, í kennimörk og fastahausa.
4) Letur í ramma, gröf, myndatexta.
Með því að nýta sér einfalt letur, feitt letur og skáletur af hvoru tveggja er hægt að komast af með eina leturstungu í fjórum útgáfum. Betra er þó að vera með aðeins meiri fjölbreytni. Textaletur er yfirleitt ekki minna en 8 punkta.
Tækni við hönnun og umbrot:
1) Ritstjórnarkerfi: SaxoPress.
2) Umbrotskerfi: InDesign, QuarkXpress.
3) Teiknikerfi: FreeHand, Illustrator.
4) Myndvinnslukerfi: Photoshop.
Hönnuðir þétta oft letur stafrænt, allt of oft. Fyrirsagnir verða ekki lengur faglegar, þegar búið er að þétta þær mikið. Letur er hannað til að vera í sinni breidd.
Sjá nánar:
Tim Harrower, Newspaper Designer’s Handbook, 2001
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
