Blaðamennska
Fyrir opnum tjöldum
Bill Kovach og Tom Rosenstiel,
The Elements of Journalism,2001
7.
Blaðamennska reynir að
gera það mikilvæga
áhugavert og viðeigandi.
(Má vera skemmtileg)
(Ekki þó Infotainment)
Það að segja sögu og stunda blaðamennsku er engin andstæða, heldur tvær hliðar sama máls. Blaðamennska felur í sér að segja sanna sögu í þeim tilgangi að færa notendum fjölmiðilsins, almenningi, upplýsingar, sem hann þarf á að halda.
Í fyrsta lagi þarf að finna þessar upplýsingar og fá þær staðfestar.
Í öðru lagi þarf að birta fólki þetta á viðeigandi og áhugaverðan hátt.
Í þriðja lagi þarf blaðamaðurinn að átta sig á, að oft er enn ekki öll sagan sögð.
Þegar blaðamennska er sett fram sem skemmtun, Infotainment, er oft reynt að láta söguna líta út eins og leyndarmál, sem blaðamaðurinn ljóstri upp (Walters-Lewinsky). Úr þessu verður samspil milli fréttar og skemmtunar, sem flækir blaðamennskuna.
Rannsókn á 22 kápusíðum Newsweek leiddi í ljós, að einungis ein fjallaði um alþjóðamál, tvær um stjórnmál. Sautján af þeim fjölluðu um skemmtiblandin mál á borð við fólk í skemmtibransanum, kynlíf eða um persónulegar uppljóstranir.
Þetta er mikil breyting. Hún hefur samt ekki leitt til aukins lestrar eða aukins áhorfs. Athyglisvert er að blaðastríðin á sjötta áratug síðustu aldar leiddu ekki til sigurs útbreiddra smábrotsblaða, heldur breiðsíðublaðanna. Getur infotainment keppt við entertainment?
Mikið framboð á hégóma og skemmtun dregur úr áhuga notenda á öðru efni. Fimm af sjö ástæðum fyrir því að fólk hættir að horfa á sjónvarp snúast um, að þar sé lítið efni. Hinar tvær snúast um að fólk var ekki heima eða of önnum kafið.
Nútimavandi fjölmiðlunar:
Vantar persónur, fólk.
Tíminn er frosinn í “gær”.
Ekki miðað við fjölbreytni notenda.
Fréttir eru samtal innvígðra.
Lítið samspil af smáu og stóru.
Sagnalist frýs í formúlum.
Gömlu efni er hlaðið á vefinn.
Erfitt er að vinna notendur á sitt band með betri sagnalist. Menn þurfa að spyrja: Fyrir hverja er þessi saga? Hvers konar fólk hefur áhuga á þessu?
Hvað þarf fólk að vita til að geta gert upp hug sinn um málefnið?
Gamla reglan hljómar: hver (gerði, sagði) hvað, hvar, hvenær, hvernig, hvers vegna og hvað svo. Nýja reglan hljómar: A person did the plot in a scene or setting with this narrative with these results and that forecast into the future.
Persónur eða karakterar eru lykillinn að því að draga fólk inn í sögur. Einnig þarf að finna falið efni í sögunum, eitthvað sem er minnisstætt og ekta. Við þurfum að líta á hverja sögu sem sjálfstæða og skrifa ekki eftir formúlu.
Allar þessar sögur þurfa að lúta lögmálum nákvæmni og sannleika. Hvað sem gert er til að gera sögu heillandi, þá má ekki gleyma að muna eftir því mikilvægasta: Að sagan sé sönn. Án þess er öll vinnan við söguna fyrir gýg. Ekki er vont, að sönn saga sé heillandi.
8.
Blaðamennska er víðtæk
og í réttum hlutföllum.
(Minnihlutahópar)
Blaðamennska, sem lítur framhjá mörgum mikilvægum fréttum, er eins og kort, sem sýnir fólki ekki alla aðra vegi á svæðinu. Við þurfum að segja frá landakorti friðar í miðausturlöndum, ekki frá vegvísi til friðar.
Er forsíðan eða inngangur fréttanna með blöndu af því, sem margir notendur munu telja áhugavert eða mikilvægt? Getum við séð allt samfélagið speglast í fréttunum. Getur sérhver séð sjálfan sig? Tími og rúm takmarka möguleikana.
Dagblöðin hafa búið til landakort sumra hverfa í samfélaginu og ekki annarra. Þeir, sem ekki hafa getað notað kortið til að ferðast um í sínu hverfi, hafa hafnað dagblaðinu. Þetta eru dæmi um, að fjölmiðlar sjá ekki alla heildina.
Borgararnir þurfa að geta trúað því, að val blaðamanna sé ekki val gróðans, að þeir séu ekki bara að bjóða það, sem selst, eða að manga við hagsmunahópa. Grundvöllur trausts er meintur tilgangur blaðamannsins, trúverðugleiki hans.
Notendur fjölmiðla heimta ekki fullkomna blaðamenn. Þeir vænta góðs vilja hans í leit að sannleikanum. Þeir vænta þess, að hann leiti af nákvæmni að staðreyndum. Þeir vænta þess, að hann hafi hóf á yfirlýsingum og æsingi.
Sjónvarpskeðjur hafa fært sig frá fréttaflutningi yfir í efnismeðferð, sem ekki er byggð á blaðamennsku í hefðbundnum skilningi. Í stað blaðamanna koma fyrrverandi stjórnmálamenn, sem velta vöngum yfir, hvað gæti verið að gerast.
Meðan sjónvarpskeðjur hafa fært sig frá fréttaflutningi hafa skemmtideildir sjónvarps flutt sig að fréttum, til dæmis með Reality þáttum, þar sem gefið er í skyn, að verið sé að segja veruleikann og á sama tíma búinn til líkan af veruleika.
Fréttamaðurinn, sem þú telur þig sjá á skjánum, er raunverulega vel borgaður frægðarþulur. Randall Rothenberg: “Kannski er bara best, að sjónvarp og útvarp hætti að segja fréttir og feli það hlutverk atvinnumönnum í kapalsjónvarpi og í prentmiðlum.”
Við þurfum markaðsrannsóknir í blaðamennsku, sem svara spurningum: Hvernig verð þú tíma þínum? Farðu yfir daginn þinn með okkur? Hversu lengi ertu á leiðinni í vinnu? Út af hverju hefurðu áhyggjur? Hvað um börnin þín?
Rannsóknir sýna, að fólk er ekki að horfa á sjónvarpsfréttir, þótt þær séu í gangi. Það er að lesa blöð og kíkja á sjónvarpið, þegar það heyrir eitthvað, sem það telur skipta sig máli. Því er misráðið í sjónvarpi að byggja bara á myndefni.
Svonefndir Teasers eru misráðnir. Fólk bíður ekki. Það lætur ekki segja sér að bíða eftir veðurfréttum í sjö mínútur. Það skiptir bara um stöð. Betra er að segja veðurfréttir jafnóðum og segja þá lykilfréttir hvers tíma.
Ef blaðamennska hefur tapað áttum, stafar það af því, að hún hefur tapað gildi í tilveru fólks, ekki bara þess fólks, sem nú lifir, heldur einnig komandi kynslóða. Fréttir og fjölmiðlaefni ná ekki lengur til alls þorra fólks.
9.
Iðkendur blaðamennsku mega beita eigin samvisku.
(Fyrir opnum tjöldum)
Í raun er blaðamennska partur af persónu blaðamanns. Mikil ábyrgð hvílir á siðferði hans og dómgreind, svo og miðilsins, sem hann starfar við. Miklu skiptir, að blaðamaðurinn hafi kompás í siðferði og dómgreind sinni. (Sbr. Jayson Blair málið).
Starfsmenn ritstjórnarstofa verða að finna fyrir skyldu til að geta verið ósammála ritstjórnum, eigendum, auglýsendum og jafnvel óbreyttum borgurum og félagslegum rétttrúnaði, ef sannleikur, nákvæmni og staðreyndir krefjast þess. (Gillen, Costas)
Eðli málsins samkvæmt eru ritstjórnarskrifstofur ekki lýðræðisleg fyrirbæri. Þær eru óreiðusöm einveldi. Einhver stendur efst og tekur endanlegar ákvarðanir og tekur um leið á sig ábyrgðina. Enda fjúka ritstjórar oft.
Bob Woodward: Besta blaðamennskan er oft stunduð gegn vilja yfirmanna. Yfirmenn á ritstjórn þurfa að átta sig á að leyfa einstaklingum á ritstjórn að lýsa sannfæringu sinni. Slíkt gerir ritstjórnina vissulega erfiðari, en fréttirnar nákvæmari.
Traustið er jafnvel enn mikilvægara en nákvæmnin í blaðamennsku. Þú þarft að skoða og endurskoða, bera undir starfsfélaga, hringja í fleiri heimildarmenn. Lesið um erfiðleika ritstjórans Benjamin Bradlee á Washington Post vegna Watergate.
Hver er hefðin á þinni ritstjórn? Er þar allt í þögn? Er allt bara rútína? Eða ögrar fólk þar hvert öðru, talar það saman, ræðir það efnistökin? Koma menn þar úr ýmsum áttum með mismunandi bakpoka, fulla af ýmsum viðhorfum?
Ritstjórnir verða oft íhaldssamar, ráða fólk, er líkist þeim, sem fyrir eru, svart fólk sem líkist hvítu. Þær verða að öruggum faðmi opinberra stofnana. Þær hætta að birta neitt, sem fræðilega séð gæti orkað tvímælis.
Blaðamenn eiga að gera vinnu sína eins gegnsæja og hægt er. Þeir eiga að setja netfang sitt undir fréttirnar. Þeir eiga að nýta sér umboðsmann notenda. Þeir eiga að starfa fyrir opnum tjöldum, eins og þeir vilja, að stjórnvöld geri.
10.
Mannréttindaskrá
notenda:
1. Við eigum rétt á að vænta augljósra heilinda í gegnsæjum fréttum, þar sem sannreynsla er nafngreind og bent er á galla.
2. Við eigum rétt á að vænta augljósra merkja um, að fréttir séu unnar fyrir okkur, en ekki fyrir skákmenn kerfisins.
3. Við eigum rétt á að vænta hjálpar álitsgjafa við umræðuna, í stað þess að þeir sinni skákmönnum kerfis stjórnmála og kaupsýslu.
4. Við eigum rétt á að vænta varðgæslu fjölmiðla við mikilvægar og erfiðar valdamiðstöðvar.
5. Við eigum rétt á að vænta aðgangs að netföngum blaðamanna og lesendasíðum, að umboðsmönnum og umræðuþráðum fjölmiðilsins.
6. Við eigum rétt á að vænta vitneskju blaðamanna um þörf okkar á upplýsingum.
Sjá nánar:
Bill Kovach og Tom Rosenstiel,
The Elements of Journalism,2001
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
