Textastíll
Greinin skrifuð
Lesendur elska hreyfingu. Blaðamaðurinn getur ekki búið til hreyfingu, ef hún finnst ekki. Ef hún er til, þarf hann að sjá hana og opinbera hana fyrir lesendum.
Ef hreyfing finnst ekki, má skipta athygli lesandans milli óhlutlægra og hlutlægra þátta sögunnar, milli almennra og sértækra þátta hennar, milli stærðar og smæðar.(Blundell: Tusconliðið, bls. 56-58)
Lesandinn er á tímabili kominn út frá alþemanu yfir í alhæfingar, þegar hann er skyndilega fluttur inn að smáatriðunum. Síðan er hann aftur færður yfir til víðara sjónarhorns og það síðan þrengt aftur. Ekki samt vera með hókuspókus. (Blundell: Walt Disney, bls. 59-61)
Sumir blaðamenn líta ekki á sig sem sögumenn. Sumir líta á sig sem eins konar lögmenn, sem eigi að sannfæra fólk um rétt og rangt eins og þeir sjá það. Aðrir eru fræðimenn, sem sökkva sér niður í mál án þess að geta skrifað um þau.
Enn aðrir blaðamenn eru eins konar staðreyndamenn. Þeir líta á sig sem eins konar trekt fyrir staðreyndir og skrifa flata sögu. Þeir eru hræddir við að vera skammaðir fyrir æsifréttamennsku.
Gleymið ekki, að blaðamaðurinn á að segja sögu. Hann er í drama. Hann reynir að fara eftir staðreyndum fremur en fordómum. En hann velur efnið og hafnar efninu, hann ákveður áherslurnar. Hann getur aldrei orðið fullkomlega óhlutdrægur.
Heiðarlegur sögumaður bregst tilfinningalega við því, sem ER. Staðreyndir og atburðir stýra viðhorfum hans. Viðhorf hans stjórna aldrei lýsingum sögu hans á staðreyndum og viðburðum. Innan þeirra marka hefur hann mikið frelsi.
Góðir sögumenn verða að hafa kjark. Sumum blaðamönnum mistekst, af því að þeir telja sig vera lögmenn eða fræðimenn eða staðreyndamenn, misskilja hlutverk sitt. Öðrum blaðamönnum mistekst, af því að þeir eru lamaðir af ótta.
Þeir óttast kannski dagblaðið, sem þeir starfa við, álit þess, ritstjóra þess, sögu þess. Allt þetta hvílir á öxlum blaðamannsins eins og mara. Honum finnst, að sagan sín sé ekki þess virði að hljóta náð fyrir augum máttarvaldanna.
Skelfingin við greinaskrif er sjúkdómur, sem sífellt þarf að kveða niður. Menn eru ekki að semja boðorðin tíu eða stjórnarskrána. Þeir eru að segja sögu, kannski sögu af ketti, sem bjargaðist úr sökkvandi skipi. Það er nóg.
Wall Street Journal hefur vissulega sinn stíl, sem blaðamaðurinn tekur tillit til. Hér hefur verið gerð og verður áfram gerð tilraun til að lýsa þessum stíl. Burtséð frá honum þá þekkja ritstjórar góða sögu, ef hún fer um hendur þeirra.
Ekki skiptir máli, hvaða áætlun þú notar til að smíða söguna. En það skiptir máli að hafa áætlun yfirleitt. Hún kann að vera losaraleg og óformleg, en samt er hún áætlun. Blundell gerir alltaf áætlun um allar greinar, sem hann skrifar í blaðið.
1. Forsagan (ekki hennar sjálfrar v.):
A: Á aðalþemað sér rætur í forsögunni, hverjar?
B: Er aðalþemað rof á forsögu, hvernig?
C: Er aðalþemað framhald af forsögunni, hvernig?
D: Get ég notað atriði úr forsögunni til að varpa ljósi?
2. Sögusvið
A: Umfangið, get ég skilgreint það myndrænt?
B. Staðsetningin, hver er hún, þorpið, ríkið, heimurinn?
C. Fjölbreytni og nánd, hvernig lýsi ég þeim í sögunni?
D. Fjarvíddin, stækkar hún söguna eða temprar hana?
3. Orsakir
A. Hagrænar, er fé í spilinu, hver er ferill fjárins? (Follow the money)
B. Félagslegar, hafa breytingar á siðum og menningu áhrif á söguna?
C. Pólitískar og lagalegar, hafa breytingar á lögum og reglum áhrif?
D. Sálrænar, til dæmis sjálfið, hefnd, þrá, persóna? Skortir oft.
4. Áhrif
A. Hverjir hagnast á atburðunum, hvernig? Hvert er umfang hagsbótanna?
B. Hverjir skaðast á atburðunum, hvernig? Hvert er umfang skaðans?
C. Hver eru tilfinningaleg viðbrögð þeirra, sem hagnast eða skaðast. Skortir oft.
5. Gagnverkanir
A. Hverjir mótmæla hæst, hvað eru þeir að segja?
B. Hvað er gert til að hamla gegn aukaverkunum atburða? Hvert er umfangið?
C. Hvernig virka þessar gagnaðgerðir?
6. Framtíðin (hvað mundi gerast, ef …)
A. Eru til rannsóknir um atburðina og hvað segja þær?
B. Hverjar eru óformlegar skoðanir aðila og álitsgjafa á þróuninni?
C. Get ÉG skýrt út, hvað framtíðin kunni að bera í skauti sér?
Sérútgáfa fyrir lýsingar:
1. Forsagan, hvernig mótaði hún viðfangsefnið?
2. Einkenni (kemur í stað sögusviðs)
A. Hvernig eru þau öðruvísi en venjulega, hvað mundi sýna það?
B. Hvernig eru þau eins og venjulega, hvað mundi sýna það?
3. Gildi og staðlar (kemur í stað orsaka)
A. Hver eru gildi viðkomandi aðila, hvernig stýra þau gerðum hans?
B. Eru þessi gildi önnur en eða svipuð og hjá öðrum í svipaðri stöðu?
C. Hvaðan koma þessi gildi og staðlar?
4. Áhrif
A. Hvernig áhrif hefur viðfangsefnið á umhverfið, jákvæð og neikvæð?
B. Hvernig áhrif hefur umhverfið á viðfangsefnið, jákvæð og neikvæð?
5. Gagnverkanir
A. Hvernig bregst fólk við þessu viðfangsefni og gildum þess?
B. Hvernig bregst viðfangsefnið við þessum viðbrögðum fólks við því?
6. Framtíðin
A. Hvaða augum lítur viðfangsefnið á framtíð sína.
B. Hvaða augum líta aðrir á framtíð viðfangsefnisins.
Næsta stig:
Forgangsraðaðu. Eftir forgangsröðun verður til ný áætlun, einfaldari áætlun, sem snýst aðeins um mikilvægustu atriðin. (Blundell: Boomtowns, bls. 78-83)
Blaðamaðurinn verður að vera sveigjanlegur og geta endurmetið áætlunina smám saman á leið sinni um verkefnið. Flestar áætlanir virka vel, en óvænt atriði geta kallað á breytingar á þeim.
Betri saga verður til, þegar lögð hefur verið aukin áhersla á mikilvægustu þætti hennar með því að minni háttar atriði hafa verið tempruð eða látin eiga sig. Þetta gefur sögunni góða meginpunkta.
Þegar búið er að hreinsa megináætlunina er einum þætti bætt við listana hér að ofan. Sá þáttur heitir: Fókus og fólk. Sá kafli þvingar þig til að fara á vettvang og tala við fólkið, sem tók þátt í atburðunum, fremur en við sérfræðingana.
Þjálfari íþróttaliðs er ekki eins nálægur atburðum og leikmennirnir sjálfir. Forstöðumaður unglingahjálpar er ekki eins nálægur atburðum og unglingarnir sjálfir. Klerkurinn er ekki eins nálægur atburðum og söfnuðurinn sjálfur.
Fyrst þarftu oft að tala við Hina Vísu Menn. Það eru menn, sem reynslan sýnir þér að geta hjálpað til við að koma söguefninu í farveg. Þeir eru heimildir, sem koma ekki fram í sögunni. Þeir eru sjaldgæfir, en eru mikilvægasta vopn blaðamanns.
Næst þarftu líklega að tala við Pappírsmenn. Það eru menn, sem vinna fyrir stofnanir, samtök og fyrirtæki og hafa lesið ógrynni af skýrslum. Samtöl við slíka menn gefa oft betri innsýn, betri skilning á umræðuefninu.
Ef sagan er ekki um atburð, heldur er hún lýsing, þá er gott að tala við Prestinn. Það er ekki endilega prestur, heldur maður með reynslu og sambönd, sem getur gefið góðar ábendingar, sem Hinir Vísu Menn og Pappírsmenn hafa ekki séð.
Mér finnst best að byrja ekki að tala við fólkið sjálft fyrr en ég er búinn að gera mér betri grein fyrir umfangi málsins með því að tala við Hina Vísu Menn, Pappírsmenn og Prestinn.(Blundell: Skriffinnarnir, bls. 87-89)
“Dalton Wilson er á góðu kaupi, hefur langan embættistitil og hreint skrifborð.”
Góð fréttamennska felst í að ná í staðreyndirnar, en góð greinamennska felst í að kunna að segja góða sögu. Til þess að segja góða sögu þurfum við að sýna viðmælandanum áhuga sem persónu, ekki sem sítrónu til að kreista.
Greinahöfundur þarf að gefa sér meiri tíma, verja hálftíma í tilviljanakennt spjall við heimildamann til að ná persónulegu sambandi við hann. Sögumenn líta á heimildamenn sem annað og meira en gagnabanka.
Marga blaðamenn þarf að draga frá símanum, af því að þeir eru aldrei vissir um, að þeir hafi náð öllu því efni, sem þeir telja sig þurfa. Oft stafar þetta af því, að þeir hafa trassað að gera áætlun um, hvernig þeir ætla að vinna.
Sjá nánar:
William E. Blundell: The Art and Craft of Feature Writing, 1988
Vísað er til greina í þeirri bók.
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
