Ritstjórn
Leiðaraefni
Stjórnvöld eru helsta umræðuefni leiðarahöfunda. Minna er skrifað um ópólitísk mál. Höfundum finnst þau sumpart of erfið eða of létt eða kannski ekki nógu alvarleg.
Leiðarahöfundar forðast þetta:
* Efnahagsmál
* Lögfræði
* Alþjóðamál
* Menning
* Læknisfræði og heilsa
* Trúmál
* Íþróttir
Efnahagsmál:
Þau eru talin leiðigjörn og full af tölum. En þau varða líf fólks. Og margir eiga afkomu sína undir sveiflum efnahagslífs.
* Skrifaðu á máli, sem fólk skilur.
* Fáðu þér trausta ráðgjafa, hafðu þá klára fyrirfram.
Tungumál, sem fólk skilur:
Leiðarar eiga að skýra og túlka, ekki spila opinbera rullu. Þeir eiga að segja, hvernig hagfræði snertir fólk. Einbeittu þér að einu máli í einu, forðastu hliðarspor. Settu tölur í töflu/graf til hliðar og rúnnaðu tölur í textanum.
Lögfræði:
Umræða um lögfræði getur orðið svo flókin, að lesendur hætta að reyna að skilja hana. Hafðu vasaorðabók um lögfræðimál við hendina, þegar þú skrifar.
Alþjóðamál:
Einna minnst lesna efnið. Einstaka mál grípa hug fólks. Skrifaðu um fólk í öðrum löndum eins og um fólk. Tengdu erlend mál við innlendan vinkil.
Listir og menning:
Lestur á slíku efni er lítill. Oft vantar rannsóknir, gagnaöflun.
Læknisfræði og heilsa:
Menn þurfa að hafa þekkingu á málinu og skilja ýmis sjónarmið.
Trúarbrögð:
Trúarhópar eru orðnir pólitískt virkir.
Sport:
Íþróttasíður hafa meiri skoðanir en áður. Það þrengir hlutverk leiðara.
Niðurstöður:
Ekki er erfitt að skrifa um þessa málaflokka, ef þú vinnur heimavinnuna, veist hvað þú ert að skrifa um, og skrifar á þann hátt, að lesendur geta skilið það, sem þú ert að skrifa um.
* Finndu leiðara um efnahagsmál.
* Kannaðu leiðarann, má laga.
* Finndu leiðara um lögfræði.
* Finndu leiðara um alþjóðamál.
* Áhugaverður leiðari um þau.
* Berðu saman leiðara um menningu.
Framangreindar tegundir leiðara eru staðlaðar, skrifaðar án mikilla tilþrifa eða hugsunar.
Við skulum líta á:
* Minning
* Staðarstolt
* Uppáhald
* Skyldurækni
Minning:
De mortuis nil nisi bonum. Gott fyrir minningarræður, en á ekki heima í minningargreinum. Óverðskuldað lof er ekkert lof. Finndu sértækt atriði, sem einkenndi manninn og gerir hann mannlegan. Útskýrðu lofið.
Staðarstolt:
Ekki bara froða. Af hverju viltu búa hérna. Samanburður við aðra.
Uppáhald:
Þegar þér dettur ekkert í hug. Laun alþingismanna. Varaðu þig á alhæfingum.
Skyldurækni:
Jólin, 17. júní, kvennadagurinn. Þú ert búinn að segja allt áður. Það er ögrun að finna nýjar hliðar. Reyndu fyrst að komast undan. Ef ekki, þá gerðu það vel.
* Staðreyndir eða meira en þær.
* Stolt sveitarfélagsins.
* Safnaðu auðveldum leiðurum.
* Finndu skylduræknileiðara.
Í þessum flokki er:
* Vísindi
* Auðlindir
* Fjölmiðlun
* Líf fólks
* Gaman og háð
Vísindi:
Höfundum finnst þeir oft ekki vera hæfir.
Auðlindir:
Grípa oft ekki forsíðufréttir.
Fjölmiðlar:
Samtrygging fjölmiðla um að tala ekki illa hver um annan. Höfundur þarf að geta hagsmuna fyrirtækis síns, þegar hann skrifar t.d. um reglur um birtingu auglýsinga
Gaman og háð:
Fá dæmi eru um gaman í leiðurum og það gaman er ekki skemmtilegt. Ef þú birtir háð í leiðara, er líklegt, að einhver nái því ekki, misskilji það. Sumir taka það alvarlega. Það skapar vanda, sérstaklega háðið.
Niðurstaða:
Lesendur leiðarasíðu eiga skilið hvíld frá hefðbundnum stjórnmálum og stóratburðum. Höfundar geta leitað víðar fanga, til dæmis í vísindum og auðlindum, í persónulegum skrifum eða gamansömum.
* Finndu leiðara um vísindi.
* Finndu leiðara um auðlindir.
* Finndu gamansaman eða háðslegan leiðara.
* Finndu leiðara um daglegt líf.
* Undirritaðar greinar
* Kjallaragreinar
* Umsagnir, rýni
* Leiðarar í ljósvakanum
Undirritaðar greinar:
Útgefendur eru fúsari en áður að leyfa starfsmönnum að skrifa undirritaðar skoðanir. Þetta geta verið fréttaskýringar, almennar skoðanir eða fjölmiðlarýni. Oft eru þessar greinar í 1. persónu og óformlegri en leiðarar.
Fréttaskýringar fela í sér skoðanir höfundar, eru oft lengri en leiðarar, en megináhersla þeirra er á að veita upplýsingar og innsæi, svo og að fitja upp á spurningum.
Umbar skrifa oft fjölmiðlarýni.
Kjallaragreinar:
Æ fleiri dagblöð ráða eigin kjallarahöfunda til viðbótar hinum aðkeyptu.
Einkenni kjallara:
* 1. persóna.
* Sagnalist (narrative).
* Upphafsdæmi kemur á óvart.
* Beinar tilvitnanir.
* Samtal.
* Staðbundinn sjónarhóll.
* Er ekki leiðari. Minni rannsókn.
* Oft á fréttasíðum.
* Persónuleiki höfundar.
* Óútreiknanlegur, kemur á óvart.
Umsagnir, rýni:
Leiðarasíðuhöfundar skrifa oft bókarýni. Markmiðið er að segja ekki bara gott/vont, heldur útskýra það. “Blurb” um bíómyndir koma sjaldan í blöðum, oftar í sjónvarpi.
Rýnir þarf að hafa í huga bakgrunn og þekkingu lesenda og fagmennsku listamanna. Hann lýsir fyrst verkinu. Eða byrjar á óvæntu mati. Ekki þykjast vita meira en þú gerir. Rýni á að virðast vera sanngjörn og rökrétt, frekar en niðursallandi.
Bíó og leikhúsrýnar hafa yfirleitt ekki sérþekkingu. Lesendur vilja einkum vita, um hvað málið snýst. Þeir vilja stutta lýsingu á þræðinum. Mikilvægt er fyrir rýni að byggja upp orðspor.
Hljómleikarýni er að því leyti öðruvísi, að atburðurinn er liðinn. Áheyrendur vilja bera sig saman við rýnina og hinir vilja hrósa happi eða gráta yfir að hafa ekki verið þar. Þessir rýnar þurfa að vita töluvert, t.d. um hljóðfæri.
Veitingarýni er sum byggð á heimsóknum í samráði við veitingahús, þar sem rýnir borgar ekki. Meiri alvara er í rýni, þar sem rýnir kemur óvænt í veitingahúsið. Meiri líkur eru á, að reynsla hans fari saman við reynslu almennings.
Leiðarar í ljósvaka:
Öll dagblöð hafa skoðanir. Ljósvaki minnkar af því að hafa ekki skoðanir. Þá er hann eilífur unglingur. Lítið er um leiðara í ljósvaka og þeim fækkar. Stjórar koma yfirleitt ekki úr blaðamennsku, heldur rekstri.
Blaðamönnum í ljósvaka er sagt að skrifa stutt og einfalt í samræðustíl. Leiðarar í ljósvaka eru oft yfirborðslegri en á prenti. Sjónvarp leggur meiri áherslu á persónur en málefni. Erfiðara er að skrifa 200 orð í sjónvarp en 800 orð á prent. Verða frægir.
Leiðarahöfundur í sjónvarpi þarf að fara upp sömu níu þrepin og aðrir leiðarahöfundar. Takmörkin eru meiri í sjónvarpi. Notendur kæra sig ekki um leiðindi og skipta um stöð. Færri röksemdum með og móti er hægt að koma að í sjónvarpi.
* Skrifað er fyrir eyra, ekki auga.
* Stuttur, skýr og áhugaverður.
* Stuttar málsgreinar.
* Engin erfið orð í framburði.
* Forðist strengi þrengjandi orða.
* Nota má klipptar málsgreinar.
* Sleppa má sagnorðum.
* Sleppa má öðrum orðum.
Í ljósvaka er talað í nútíð.
Sérkenni ljósvaka:
* Færri orð.
* Færri aukahugmyndir.
* Sterkara upphaf.
* Styttri málsgreinar.
Málsgreinar á prenti eru 23 orð, í ljósvaka eru þær 16 orð.
Niðurstaða:
Tækifæri opnast í ýmiss konar rýni. Einnig í stækkun á rými í dagblöðum fyrir skoðanir. Einnig í, að nafnleysi hefur minnkað. Af hverju skyli ljósvakinn leyfa prenti að hafa einokun á skoðunum?
* Endurritaðu leiðara í ljósvaka.
* Hlustaðu á leiðara í ljósvaka.
* Breyttu fréttaljósi í leiðara.
* Fréttaljós úr eigin reynslu.
* Spurðu umba um stefnuna.
* Skrifaðu rýnum spurningar.
* Skrifaðu bókarrýni.
* Skrifaðu rýni um listviðburð.
Sjá nánar: Kenneth Rystrom, The Why, Who and How of the Editorial Page, 4th Edition, 2004
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
