Rennsli

Textastíll
Rennsli

Til viðbótar við rétta notkun sagna og frumlaga í texta þarf líka að hafa rétt samhengi í textanum. Tengsli þurfa að vera milli enda einnar málsgreinar og upphafs hinnar næstu. Samhengi þarf að vera í orðalagi milli málsgreina. Úr þessu þarf að verða til eðlilegt rennsli textans um söguna.

“Nokkrar athyglisverðar spurningar um eðli alheimsins hafa komið fram hjá fræðimönnum, sem rannsaka svarthol í geimnum. Hrun dauðrar stjörnu saman í lítinn punkt býr til svarthol. Svo mikið efnismagn þjappað í litlu rúmtaki breytir eðli rúmsins umhverfis á furðulegan hátt.” Berið þetta saman við:

“Nokkrar athyglisverðar spurningar um eðli alheimsins hafa komið fram hjá fræðimönnum, sem rannsaka svarthol í geimnum. Þau myndast, þegar dauð stjarna hrynur saman í lítinn punkt. Svo mikið efnismagn þjappað í litlu rúmtaki breytir eðli rúmsins umhverfis á furðulegan hátt.”

Í síðara tilvikinu er eðlilegt rennsli milli málsgreina. Í fyrstu málsgrein er endað á svartholum og í þeirri næstu eru svarthol útskýrð nánar. Í fyrra tilvikinu hrekkur texti annarrar málsgreinar yfir í “hrun dauðrar stjörnu”. Textinn rennur þar ekki, heldur hrekkur.

Athuga ber þó, að eðlilegt rennsli má ekki fela í sér nástöðu sama orðalags í enda málsgreinar og í upphafi þeirrar næstu. Ekki segja: “Nokkrar athyglisverðar spurningar um eðli alheimsins hafa komið fram hjá fræðimönnum, sem rannsaka svarthol. Svarthol myndast, þegar dauð stjarna hrynur saman.”

Reglan um rennsli texta milli málsgreina leiðir til takmörkunar á reglum um sagnorð og frumlag. Hún veldur því, að oft er gott að hafa andlag í stað frumlags. Saman mynda reglan um sagnorð, reglan um frumlag og reglan um rennsli eins konar samkomulag um, hvernig góður texti eigi að vera.

Þú verður að hafa ákveðið jafnvægi milli þess, sem hentar innan hverrar málsgreinar fyrir sig, og þess, sem hentar rennslinu milli málsgreina. Annars vegar þarf sterka framsetningu virkra sagna og frumlaga innan málsgreina. Hins vegar þarf veikt rennsli andlaga milli málsgreina.

Best er að byrja málsgreinar á efni, sem lesendur þekkja af því, sem á undan er gengið. Og enda síðan málsgreinar á efni, sem hefur að geyma nýjar upplýsingar. Þetta leiðir huga lesandans frá því létta og þægilega yfir í það þunga og erfiða. Lesendur vilja yfirleitt byrja á því léttara.

“Seynor í Wisconsin er vélsleðaborg heimsins. Kliður sleðanna fyllir loftið og snjórinn er markaður förum þeirra. Snjórinn minnir mig á kartöflustöppu mömmu, þakta rákum, sem ég dró með gaffli. Ég hafði ekki lyst á stöppunni, þess vegna dundaði ég við hana. Sálfræðingurinn minn sagði …”

Í þessum texta er eðlilegt rennsli milli málsgreina. Atriði, sem kynnt eru til sögunnar í lok fyrri málsgreinar, eru tekin til nánari skoðunar í næstu málsgrein. Úr þessu rennsli á að verða til samræmd heild. Í þessu tilviki er þó alltaf verið að færa fókusinn til, svo að heildarsamræmi vantar í textann.

Fyrst var fjallað um snjóinn í Seynor. Í þriðju málsgrein var stokkið yfir í kartöflustöppuna og í fimmtu málsgrein stokkið yfir í sálfræðinginn. Þótt samræmi sé milli sérhverra tveggja málsgreina, sem standa saman, vantar samræmið í textann í heild, sameiginlegt þema, sameiginlegar hugmyndir, fókusinn.

Við erum komin frá orðunum “Hver” og “gerði” yfir í orðið “hvað”. Við erum að tala um málefnið, atburðinn, fókusinn í sögunni, þemað. Við erum að tala um límið, sem heldur textanum saman. Ekki bara frá málsgrein til málsgreinar, heldur um langan veg textans niður dálkinn. Hér er dæmi um góðan texta:

“Lesendur leita að samræmi milli málsgreina til að átta sig á, um hvað er verið að fjalla. Ef þeim finnst rennsli málsefna vera afmarkað, finnst þeim samræmi vera í textanum. Sé hins vegar alltaf verið að færa umræðuefnið til, finnst þeim skorta samræmi og vegvísi, textinn virðist vera úr fókus.”

Erfitt er að byrja málsgreinar vel. Sumir byrja á að ræskja sig. “Og þessvegna, frá pólitísku sjónarhorni, hafa ofsarok undir Eyjafjöllum síðan 1980 verið alvarlegur vandi.” Best er að byrja málsgreinar á orðinu, sem er umræðuefni textans (ofsarok), fókus textans.

Ekki er ástæða til að óttast endurtekningar. Texti verður ekki einhæfur, þótt aftur og aftur sé vísað til sama hugtaksins. Við yfirlestur texta getur þó komið í ljós, að sama orðið er of mikið notað aftur og aftur. Á þessu sviði eins og mörgum fleirum þarf að vera jafnvægi milli festu og ofnotkunar.

Sumir höfundar búa til falskt samræmi með því að nota atviksorð á borð við “þess vegna” eða “samt sem áður”, “ennfremur”, “einnig”, “þar á ofan”, “annars”, “auðvitað” jafnvel þótt lítið eða ekkert samhengi sé milli þess, sem á undan var gengið, og þess, sem á eftir kemur. Eða að samhengið er ljóst.

“Í fyrsta þætti rannsóknarinnar könnum við, hvernig fyrirtæki í Asíu keppa við vestræn fyrirtæki á Kyrrahafssvæðinu. Við könnum eink um launakostnað og getu þeirra við að kynna nýjar vörur hratt. Á þessum grunni semjum við áætlun, sem sýnir vestrænum iðnaði, hvernig á að breyta verksmiðjunum.” Gott

Eftir frumlag og virk sagnorð kemur meginefni málsgreinarinnar, sem oft er þyngra aflestrar. Gott er, að það komi á eftir, þegar frumlag og virk sagnorð hafa gefið hraða og kraft í frásögnina. Meginefnið í síðari hluta málsgreinarinnar hefur áhrif á mat lesandans á því, hvort textinn allur sé skýr.

Ekki setja þyngslin fremst: “Tölfræðileg og bókhaldsleg rannsókn á tekjum og gjöldum Tryggingastofnunar ríkisins í sex áratugi til að ákveða breytingar á spám um greiðsluhalla hennar var verkefni okkar á þriðja stigi námsins.”

Aðgengilegra er að hafa þyngslin síðast: “Í þessu verkefni á þriðja stigi námsins skoðuðum við tekjur og gjöld Tryggingastofnunar í sex áratugi. Við notuðum tölfræðilegar og bókhaldslegar aðferðir til að ákveða breytingar á spám um greiðsluhalla hennar.”

Ekki skrifa: “Fullyrðing Lincolns um, að borgarastríðið væri refsing guðs á suður og norðurríkjunum fyrir þrælahaldið, kom fram í lok ræðunnar.” Heldur: “Í lok ræðunnar kom fram fullyrðing Lincolns um, að guð hafi með borgarastríði refsað suður og norðurríkjunum fyrir þrælahaldið.”

Lesandinn vill, að þú notir síðasta hluta málsgreinar til að hjálpa honum að leysa tvíþættan vanda. Annars vegar að útskýra löng hugtök og klausur. Hins vegar að koma að nýjum upplýsingum, einkum ef þær fela í sér tæknihugtök, sem hann þekkir ekki.

Allra síðustu orð málsgreinar eru sérstaklega mikilvæg, hvort sem er í lestri eða upplestri. Raunar finnið þið oft í upplestri, að áherslan kemur á síðustu orð málsgreinar. “Eigi leið þú oss í freistni, heldur frelsa oss frá illu, því að þinn er mátturinn og dýrðin að eilífu, amen.”

Oft er gott að stytta endann. Ekki segja: “Félagslíffræðingar halda fram, að genin stýri félagshegðun okkar á sama hátt og við komum fram í kringumstæðum í daglega lífinu.” Betra er að segja: “Félagslíffræðingar halda fram, að genin stýri félagshegðun okkar.”

Ekki setja veika viðbót aftast: “Rök fyrir tilvist dulskynjunar eru of veik að mestu leyti.” Sterkara er að skrifa: “Að mestu leyti eru rök fyrir tilvist dulskynjunar of veik.” Ekki: “Tölvustörfum fækkar, við skulum muna það.” Heldur: “Við skulum muna, að tölvustörfum fækkar.”

Almennt ber að forðast orðið “það” í upphafi málsgreinar. Betra er að skrifa: “Gott er að sofa út á morgnana,” fremur en að skrifa “Það er gott að sofa út á morgnana.” Í sumum tilvikum má þó nota orðið það til að hjálpa til við að flytja þungann aftar í málsgreinina.

Þannig breytist “Það eru ýmis setningafræðileg hugtök, sem hjálpa þér við stýra því, hvar í setninguna þú setur nýjar upplýsingar.” Setningin hljóðar þá svona: “Ýmis setningarfræðileg hugtök hjálpa þér við að stýra, hvar í setninguna þú setur nýjar upplýsingar.”

Annað dæmi: “Við þurfum peningastefnu, sem stöðvar sveiflur í gengi, atvinnuleysi og verðbólgu.” Þessum texta má breyta í: “Það, sem við þurfum er peningastefna, sem stöðvar sveiflur í gengi, atvinnuleysi og verðbólgu.” Slíkar undantekningar framkalla öðru vísi áherslu, en lengja oft textann úr hófi.

Forðastu tvöfalda neitun í niðurlagi málsgreinar. Ekki segja: “Málið er að leggja áherslu á sigra okkar, ekki að magna ósigra okkar.” Betra er: “Málið er að magna ekki ósigra okkar, heldur leggja áherslu á sigra okkar.”

Þú notar enda málsgreinar
1. til að kynna erfið hugtök eða nýjar upplýsingar,
2. til að leggja áherslu á mikilvæg orð,
3. til að kynna tengsli og yfirfærslu í málsgreinar, sem á eftir koma.
Við skulum svo ítreka það, sem komið hefur fram í þessu spjalli:

Lesendur vilja, að málsgreinar byrji með frumlagi, sem sé stutt, skýrt, einfalt, áþreifanlegt og kunnugt. Þeir vilja þar á eftir sjá virkt sagnorð, sem lýsir mikilvægu ferli. Aftast í málsgreinum vilja þeir fá flækjur og nýjar upplýsingar. Og þeir vilja ekki, að valsað sé milli frumlaga, að fókusi sé breytt.

Sagði er besta einkunnarsögnin. Hún er stutt, hlutlaus og ævinlega nákvæm, sagnorð fyrir allar þarfir. Varaðu þig á meintum samheitum. Lýsti yfir, útskýrði, setti fram, upplýsti, minntist. Þessi orð þýða yfirleitt annað en: Sagði.

Hélt áfram, bætti við, ítrekaði, fullyrti, lýsti yfir, kvartaði, varaði við, útskýrði, minntist, spáði, upplýsti. Sum þessara orða gefa í skyn, að farið sé með rétt mál. Þessi orð þurfa að henta aðstæðum, annars notarðu “sagði”.

Ekki skipta á orðinu “sagði” og einhverju þessara orða: Brosti, grét, hló, hvíslaði, urraði. Þú brosir ekki orð, þú segir þau brosandi. Ekki gengur að segja: “Mér þykir vænt um hann, brosti hún.”

Sum orð fara með höfundinn út fyrir það, sem hann ætlaði að segja, og fela í sér gildismat, þar sem það á ekki heima. “Endurbætur” eða “bót” eru slík orð. Þess vegna er ekki langur talað um “siðbót Lúters”, heldur “siðaskipti Lúters”.

Í efnahags og viðskiptafréttum er mikið talað um endurbætur: “Evrópusambandið hafnaði endurbótum og hélt fast við lágmarkslaun.” Umdeilanlegt er, hvort þar hafi verið um endurbætur að ræða, en almannatenglar vilja oft láta svo líta út.

Gættu þín líka á þessum orðum: Játaði. Skriffinnur. Hreinskilnislega. Fullyrti. Gat. Aðeins: “Flokkurinn kom aðeins þremur mönnum á þing.” “Hann játaði, að fundur hafði verið haldinn.” “Það var gat í fjárlögunum.”

Hægt er að segja um stjórnmálamann að hann sé staðfastur og að hann sé einsýnn. Það er verið að tala um sama eiginleikann, í fyrra skiptið á jákvæðum nótum og í síðara skiptið á neikvæðum.

Rennsli
Saman mynda reglan um sagnorð, reglan um frumlag og reglan um rennsli eins konar samkomulag um, hvernig góður texti eigi að vera.

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé