Blaðamennska
Sjálfstæður vaktari
Bill Kovach og Tom Rosenstiel,
The Elements of Journalism,2001
4.
Blaðamenn eru sjálfstæðir gagnvart þeim, sem fjallað er um.
(Eru ekki almannatenglar)
Hvernig rúmast skoðanir í blaðamennsku? Eru dálkahöfundar blaðamenn? Hver er þá munurinn á áróðursmanni eða stjórnmálamanni annars vegar og blaðamanni hins vegar? Hvað um óhlutdrægnina? Er til pláss fyrir blaðamennsku með skoðanir?
Hið sama gildir og um aðra blaðamenn. Leitin að sannleikanum er það sem skiptir máli, að grafa upp staðreyndir, vera nákvæmur. Þekktir dálkahöfundar erlendis leggja flestir mikla áherslu á slíkt. Þeir gaspra ekki út í loftið. Ath. William Safire.
Mikið er um áróðursmenn í umræðusýningum í sjónvarpi. Þar kemur fram fólk, sem grípur hvert fram í fyrir öðru og er hávært. Þar eru endalausar fullyrðingar, en nánast ekkert um nákvæmni, leit að staðreyndum. Þar er ekki blaðamennska.
Blaðamönnum er oft bannað að taka þátt í pólitísku starfi, svo sem fundum. Blaðamönnum er bannað að starfa meðfram fyrir valdamenn, æfa þá fyrir fundi. Þeir verða opinberlega að upplýsa um slíkt, ekki halda því leyndu. George Will bilaði í þessu efni.
Harðlínumenn eru gerðir að fjölmiðlungum með því að gera þá að stjórnendum umræðusýninga, álitsgjöfum eða gestum í sjónvarpi og útvarpi. Oft þykjast þeir vera óháðir sérfræðingar. Fox News er þekkt dæmi um þessi vinnubrögð.
Eftir því sem blaðamenn hafa meiri menntun og meiri þjálfun og í sumum tilvikum betri laun, verða þeir tengdari yfirstétt hugsana. Þeir öðlast heimsskoðun, hugmyndafræði og hlutdrægni hennar, félagslegan rétttrúnað hennar.
Margir fjölmiðlar eru farnir að láta eins og skoðun á hreyfingum á hlutabréfamarkaði sé helsta áhugamál fólks. Það er afleiðing af því, að blaðamenn eru farnir að hugsa eins og yfirstéttin. Almenningur les ekki þetta efni.
Blaðamenn geta verið flokkspólitískir eða hagsmunapólitískir án þess að vera fangar þeirrar staðreyndar. Þeir verða hins vegar að hafa sannleika og staðreyndir að leiðarljósi. Þeir eru ekki hlutlausir, en eru heiðarlegir.
Blaðamenn verða aldrei aðskildir frá umhverfi sínu, eru sumpart háðir því.
Fyrst og fremst er það góð dómgreind og hollusta við borgarana, sem greinir milli blaðamanns og áróðursmanns eða almannatengslamanns.
5.
Blaðamennska er
óháður vaktari valdsins.
(Rannsóknablaðamennska)
Blaðamennska byrjaði snemma að hugsa um skúmaskotin. Mayhew rölti um götur Lundúna á Viktoríutímanum og skráði sögur úr lífi fólks á götunni. Þannig gaf hann fátæklingum andlit, upplýsti fólk, sem áður hafði ekki litið við þeim.
Pressan er varðhundur. Hún fylgist með hinum fáu voldugu fyrir hönd hinna mörgu smáu. Rannsóknablaðamennska er þríþætt.
1. Eigin rannsóknir.
2. Túlkun á rannsóknum annarra.
3. Fréttir af rannsóknum annarra.
Þegar blaðamenn stunda eigin rannsóknir, vinna þeir eins og Carl Bernstein og Bob Woodward unnu fyrir Washington Post, þegar þeir komu upp um Watergate hneykslið. Þeir fóru út um víðan völl og unnu alla vinnuna sjálfir.
Þegar blaðamenn túlka rannsóknir annarra, vinna þeir eins og Neil Sheehan og félagar unnu fyrir New York Times, þegar þeir upplýstu um innihald The Pentagon Papers. Það var leyniskýrsla, sem þeir náðu í og túlkuðu fyrir fólki.
Þegar blaðamenn segja fréttir af rannsóknum annarra vinna þeir eins og Seymour Hersh vann fyrir The New Yorker, þegar hann upplýsti, hvernig National Security Agency hafði hrakað í gæðum og orðið óhæft að verjast hryðjuverkum.
Í mörgum tilvikum byggist rannsóknablaðamennska á leka upplýsinga um rannsóknir á vegum opinberra aðila, einkum síðan sólskinslög voru sett. Í sumum tilvikum reiða blaðamenn sig of mikið á ónafngreinda heimildarmenn.
Við notkun ónafngreindra heimilda verður blaðamaðurinn að vera nákvæmur og efagjarn. Hann veitir heimildamanninum voldugt torg til að koma á framfæri ásökunum eða hugmyndum án þess að þurfa að svara fyrir sig opinberlega.
Lewinskymálið er dæmi um, að notkun ásakana af hálfu ónafngreindra heimilda varð yfirþyrmandi. Nánast allar fréttir af málinu voru eins konar dylgjur, sem fjölmiðlar átu upp hver eftir öðrum. Útkoman varð eins konar múgæsingur.
Þættir á borð við 60 Minutes gera lítið af því að vakta valdið í landinu. Þeir fjalla meira um neytendamál, fjármál heimilanna og öryggi fólks. Minna en einn tíundi þáttanna fjallar um opinber mál, ráðuneyti, stjórnsýslu, hermál o.þ.h.
Nú er farið að gera svokallaða rannsóknaþætti hjá fyrirtækjum úti í bæ. Þessir þættir eru svo seldir sjónvarpsstöðvum og kallaðir Stunting. Í rauninni er þar ekki rannsóknablaðamennska á ferð, heldur drengir, sem kalla: “Úlfur, úlfur”.
Almenningur í Bandaríkjunum er andvígur því, að blaðamenn kynni sig ekki sem blaðamenn, að heimildarmönnum sé greitt fyrir upplýsingar og að notaðar séu faldar upptökuvélar og hljóðnemar. Þetta eykur óvinsældir fjölmiðlanna. Kallaðir siðlausir.
Sum rannsóknablaðamennska getur orðið að ofsókn. Í slíkum tilvikum verða blaðamenn sérstaklega að gæta þess að hafa heimildir og staðfestingar í lagi. Uppljóstranir af slíku tagi þurfa að vera skýrar og ljósar, með engri þoku.
Sérgrein rannsóknablaðamennsku er einskonar málafærsla, oftast þrungin reiði vegna einhvers óréttlætis í þjóðfélaginu. Gott dæmi um það er Loretta Tofani, sem kom upp um nauðganir í fangelsi og lagði tilbúið mál á borð saksóknara.
Í greinum Tofani í Philadelphia Inquirer voru öll spil á borðinu, öll skjöl, læknaskýrslur, nöfn fórnardýra, nöfn nauðgara. Málið var svo klárt, að öllu var breytt í fangelsinu og allir nauðgararnir hlutu dóm samkvæmt lögum.
Mikilvægast í rannsóknablaðamennsku er að ná í gögnin. Þrátt fyrir lög um upplýsingafrelsi er enn mikil fyrirstaða kerfisins. Allt annað er fínt, en raunverulega snýst rannsóknablaðamennska í flestum tilvikum um að finna gögn.
Sum rannsóknablaðamennska snýst um fjölmiðla og birtist þá gjarna í tímaritum, sem sérhæfa sig í slíku, Brill’s Content, Nieman Reports o.fl. Einnig eru til sjóðir og stofnanir, sem fjármagna rannsóknablaðamennsku utan fjölmiðlanna.
Þar á meðal eru: The Fund for Investigative Journalism. The Alicia Patterson Foundation. The Soros Foundation’s Open Society Institute. Á vegum slíkra aðila hefur verið saminn hugbúnaður til að nota tölvutækni við rannsóknir.
Þrátt fyrir allt á hlutverk varðhundsins í miklum erfiðleikum. Margir lesendur eru beinlínis ósáttir við rannsóknablaðamennsku. Menn vilja lifa í kyrru þjóðfélagi og vilja ekki, að steinum sé velt við. Félagslegur réttrúnaður er yfirþyrmandi.
Rannsóknablaðamennska er hátindur blaðamennskunnar. Tindurinn er líka hnífseggin, þar sem hún rís andspænis félagslegum rétttrúnaði og má hvergi misstíga sig.
6.
Blaðamennska er torg
gagnrýni og málamiðlana.
(Ekki umræðusýningar)
Aukinn hraði nútímans eykur ekki aðeins hraða upplýsinga. Hann eykur hraða afbökunar og blekkinga jafnvel enn hraðar. Nú þarf enn frekar en áður að hafa auga með framgangi spuna og lyga, kaupsýslu og margvíslegs hálfsannleika.
Hlustið á þátt eins og Crossfire hjá CNN. Hann felst í frammíköllum, þrasi og andstæðum, súru galli. Sjaldan er hægt að ná vitrænni umræðu og enn síður að ljúka henni. Málfundi manna er breytt í slagsmál hunda um kjötbita.
Rifrildisstíllinn hefur komið eins og fíkniefni til að leysa vanda sjónvarps í leit þess að áhorfi og ágóða. Umræða er ódýr. Hlutverk þátttakenda er að leggja fram mikla orku, mikil viðhorf og mikla róttækni í skoðunum.
Umræðusýningar, hliðstæðir útvarpsþættir, umræða á vefnum hafa tilhneigingu til að snúast um nokkur vinsæl mál. Að baki þeirra vantar yfirleitt alla innviði blaðamennskunnar, staðfestingar, nákvæmni í vinnubrögðum.
Rifrildi í stíl Crossfire mun til langs tíma fæla almenning burt, enda sér hann sig ekki í umræðunni. Fáir hafa róttækar skoðanir álitsgjafanna. Blaðamennska þáttanna er léleg, sérfræðin léleg, umræðuefnin takmörkuð.
Fjölmiðill mun ekki takast, ef hann endurspeglar ekki samfélagið. En hann mun líka tapa virðingu, ef hann ögrar ekki félagslegum rétttrúnaði samfélagsins. Þá sýnir hann ekki þann heiðarleika og forustu, sem fjölmiðli ber að sýna.
Gera þarf þá kröfu til umræðusýninga, að þær fari eftir reglum blaðamennsku eins og aðrar birtingarmyndir hennar. Hún taki tillit til, að flestar skoðanir eru ekki á jaðrinum. Þær endurspegli sífellda málamiðlun í samfélaginu.
Sjá nánar:
Bill Kovach og Tom Rosenstiel,
The Elements of Journalism,2001
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
