Rannsóknir
Skjöl, viðtöl, eftirlit
Meginþáttur bókarinnar “ The Investigative Reporter’s Handbook”, kaflar 6-21, fjalla um, hvernig aðferðir þessarar blaðamennsku eru notaðar á ótal sviðum blaðamennsku. Veruleg endurtekning er í því, enda er þetta fremur handbók en kennslubók.
Brant Houston er aðalhöfundur bókarinnar. Hann er líka höfundur annarrar kennslubókar á þessu námskeiði: “ComputerAssisted Reporting”. Hann var blaðamaður í 17 ár og er nú forstjóri samtaka rannsóknablaðamanna, IRE, og prófessor við Univ. of Missouri.
Heimasíða stofnunar hans er www.ire.org/. Þar er hafsjór upplýsinga um rannsóknir í bandarískri blaðamennsku. Þar er sagt frá 20.000 rannsóknum og gefin hundruð ráða við framvindu rannsókna. Sumt af því getur óbeint gagnast hér á landi.
Mikil samhjálp er fólgin í starfi IRE. Blaðamenn taka höndum saman um að koma rannsóknum á framfæri til að auðvelda hver öðrum að vinna á hliðstæðan hátt. Félagið er opið öllum, sem í það vilja ganga.
Þar sem þessi kennslubók er sjálf handbók IRE, skrifuð af forstjóranum, má líta svo á, að hún lýsi aðferðum við rannsóknir, sem séu almennt notaðar af rannsóknablaðamönnum í Bandaríkjunum. Þetta sé hin viðurkennda handbók í faginu.
Á vefsvæði okkar er nýleg grein eftir Houston um stöðu þessarar blaðamennsku, eftir að tveimur helztu ransóknablaðamönnum Time hefur verið sagt upp til að spara kostnað.
Houston telur, að sumir fjölmiðlar stundi rannsóknir sem “showcase” og til að fá verðlaun, en þær séu ekki hversdagslegur þáttur í rekstri ritstjórna. Þær séu eins konar sérgrein til sparinota.
Þar sem Ísland er lokaðra land en Bandaríkin er sumt erfiðara eða ófært að gera á Íslandi. Ég reyni að vekja athygli á þessum mun á viðkomandi stöðum í yfirferð á kennslubókinni.
Gott væri að geta sagt, að sérhver blaðamaður sé rannsóknablaðamaður, en það væri ekki satt. Margir blaðamenn eru færiband fyrir opinbert ferli. Þeir skrá lýsingu helsta málsaðila, en staðfesta ekki, að það sé rétt, ná ekki í mikilvægu gögnin.
Sumir blaðamenn segja frá máli borgarstjórans. Aðrir segja líka frá máli oddvita minnihlutans, hafa tvíhliða frétt. Rannsóknablaðamaðurinn lætur ekki pólitíska aðila ráða ferðinni og kannar gögnin að baki umræðunum. Hann er sjálfstæður, frjáls.
Sumir eru ósjálfstæðir, háðir heimildamönnum sínum og taka efni þeirra trúanlegt. Æskilegra er, að rannsóknablaðamenn séu sjálfbærir, geti sjálfir metið, hvað er gagnlegt í pakka af upplýsingum, í stað þess að þurfa að láta aðra segja sér það.
Sérhver blaðamaður getur verið rannsóknablaðamaður. Hann þarf aðeins óseðjandi forvitni um, hvernig heimurinn virkar eða virkar ekki. Hún þarf að vera blandin efahyggju samþætta við hneykslun, sem fær útrás í uppljóstrun þess, er fer leynt.
Ef þetta er til, er hægt að kenna afganginn. “Rannsóknablaðamennska byggist á frumkvæði blaðamannsins, fjallar um mikilvæg mál, sem skýra tilveruna fyrir notendum. Og oftast vilja viðfangsefni rannsóknarinnar að málið fari áfram leynt.”
Einnig má skilgreina rannsóknablaðamennsku svo, að hún grafi undir yfirborðið og aðstoði þannig fólk við að skilja, hvað gerist í sífellt flóknari heimi. “Grafandi blaðamenn”. Ekki er þá nauðsynlegt, að blaðamaðurinn þurfi að yfirvinna fyrirstöðu.
Fyrir utan prentfrelsi stjórnarskrárinnar og upplýsingalögin er fátt sem verndar rannsóknablaðamann. Stjórnvöld leggja oft mikla áherslu á að finna, hver lekur í blaðamann og reyna að knýja hinn síðarnefnda til að segja frá hinum fyrrnefnda.
Blaðamaður verður að fara eftir lögum og siðareglum ritstjórnar. Hann getur ekki stolið upplýsingum eða ruðst inn á heimili fólks. Hann getur ekki logið að fólki. Allt, sem hann gerir af sér, getur hefnt sín, þegar menn gera lítið úr honum.
Tæki hans eru fyrst og fremst viðtöl, skjöl, eftirlit og kannanir. Með þessum tækjum getur hann starfað innan ramma laganna og haft mikið svigrúm til að grafa upp hluti, sem ekki liggja á lausu á yfirborðinu.
1) Viðtöl. Þau fylgja rannsókn alla leiðina. Þetta eru viðtöl við sérfræðinga, heimildamenn, kvartendur, viðfangsefni rannsóknarinnar, andstæðinga þeirra. Mikilvægt er, að viðfangsefnið hafi færi á að taka afstöðu til upplýsinganna.
Viðtöl eru bæði auglitis og í síma. Auðveldara er að taka nótur í símaviðtali, því að nótubók og penni trufla ekki viðmælandann. En blaðamaðurinn sér þá ekki viðbrögð viðmælandans. Gott er að taka viðtalið á band, ef viðmælandinn leyfir.
Símaviðtöl eru yfirgnæfandi í blaðamennsku á Íslandi.Margir sakna nálægðar við aðstæður viðmælandans og viðbrögð hans. Símaviðtöl spara hins vegar tíma og fyrirhöfn.
Einnig er hægt að spyrja skriflegra spurninga, til dæmis í netpósti. Það er þó vandræðaleg staða, því að þá er ekki hægt að fá svör útskýrð nánar og ekki hægt að spyrja viðbótarspurninga í tilefni svaranna. Er betra en ekkert viðtal, en afar takmarkað.
2) Skjöl. Þau eru þarna og þau skipta ekki um skoðun, nema þeim sé eytt, sem er ólöglegt. Á síðasta áratug hefur aukinn fjöldi skjala komist í stafrænt form, sem gerir kleift að leita að orðum og framkvæma ýmsa reiknivinnu.
Skilja þarf skjöl og samhengi þeirra við málið til að þau verði gagnleg. Það er ekki hægt að spyrja skjöl. Fyrst og fremst er stuðst við opinber skjöl, svo sem framburði í dómsal, fundargerðir, eftirlitsskýrslur, afsöl, samninga og leyfi.
Önnur áhugaverð skjöl eru hótelskrár, sundurliðaðir símreikningar, bréf, tölvubréf, reikningar fyrir opinbera þjónustu, sjúkraskýrslur, skattskrár, eldri fréttir, starfsmannaskrár, krítarkortayfirlit, fasteignaskrár, bifreiðaskrár.
Nú á tímum eru víða í Bandaríkjunum tölvur í afgreiðslu stofnana, þar sem fólk getur sest niður og flett í opinberum skjölum, til dæmis eftir nöfnum eða kennitölum (social security no.). Víða er hægt að fá diska með eldri skjölum og jafnvel netsamband.
3) Eftirlit. Rannsóknablaðamenn vilja sjá aðstæður á staðnum og í nágrenni hans. Þeir hringja bjöllum til að afla vitna. Þetta gefur betri yfirsýn og kann að leiða til nýrra upplýsinga. Getur fljótt orðið þolinmæðisverk.
Eftirlit getur falist í að elta bíl eða fylgjast með ferðum fólks um anddyri stofnana eða fyrirtækja, skrá bílnúmer á bílastæði, skrá símanúmer á vörubílum. Einnig eru teknar myndir til að búa til skjöl, sem síðan er hægt að nota.
Stundum hafa rannsóknablaðamenn leynt stöðu sinni til að geta hlustað á eða séð það, sem ekki liggur á lausu, til dæmis ólöglega eða ósiðlega sölu. Þeir hafa fengið sér vinnu á stöðum, sem þeir hafa verið að fylgjast með.
Flestir fjölmiðlar banna slík vinnubrögð, af því að mörgum lesendum og notendum finnst þau vera vafasöm. Þó hafa verið veitt Pulitzerverðlaun fyrir slíka vinnu og sumar af þekktustu uppljóstrunum í rannsóknablaðamennsku hafa fengist þannig.
Siðferðilegar spurningar vakna, þegar blaðamaður segir ekki, hver hann er og hvaða hlutverki hann gegnir. Einnig hefur komið fyrir, að dómstólar líti ekki mildum augum á fullyrðingar um, að dulargervi hafi verið nauðsynlegt í stöðunni.
4) Kannanir. Þetta er athugun á úrtaki í samræmi við stærðfræðilega tölfræði félagsvísinda. Slíku úrtaki fylgja vinnureglur, sem blaðamaður verður að fylgja, jafnvel þótt könnunarfyrirtæki geri það ekki.
Kannanir leiða oft til tölfræðilegra niðurstaða og sýna tölfræðilegt samhengi, þegar ekki er hægt að finna orsakasamhengi. Einnig er hægt að bera saman útgjöld ýmissa aðila til að finna óeðlileg frávik frá meðaltali. Sjá til dæmis grænubaunamálið.
Þorsteinn Sæmundssson stjarnfræðingur kannaði bensínreikninga Steingríms Hermannssonar hjá Rannsóknaráði og fann út, að þar voru tveir toppar, eftir stærð bensínageyma á bíl hans og bíl konu hans. Þorsteinn var í stjórn ráðsins og tók hlutverk alvarlega.
Algengt er að bera saman tvo lista til að finna, hvað er sameiginlegt með þeim. Þannig eru listar yfir launahækkanir í stofnun bornir saman við lista yfir þá, sem hafa greitt í kosningasjóði. Í Bandaríkjunum eru slíkir listar opnir, en hér eru þeir ekki til.
Skjaldarlög eru þau lög kölluð í sumum ríkjum Bandaríkjanna, sem heimila blaðamönnum að leyna heimildamönnum sínum til að auðvelda þeim að gefa upplýsingar, sem koma að gagni í rannsóknablaðamennsku. Svipuð ákvæði eru hér á landi.
IRE er skammstöfun fyrir Investigative Reporters and Editors, sem er félag blaðamanna á þessu sviði. Það var stofnað eftir morðið á Don Bolles til að ljúka verki hans. Síðan 1983 hefur þessi handbók komið út á vegum þessa félags.
Bókinni er ætlað að vera handbók fyrir rannsóknablaðamenn. Hún sýnir þeim, hvernig aðrir hafa fjallað um svipað efni áður. Hún vísar til hundraða skjala, sem notuð hafa verið og flytur tillögur um, við hvaða heimildir megi tala. Oft má gera svipað hér.
Þetta er í senn handbók og kennslubók, sem nú kemur út í fjórðu útgáfu. Í þessari útgáfu er stóraukin áhersla lögð á notkun tölvutækni til útreikninga, notkun töflureikna og gagnagrunna. Sérstakt félag blaðamanna er um það efni, NICAR.
Sjá nánar:
Brant Houston, Len Bruzzese & Steve Weinberg,
The Investigative Reporter’s Handbook
A Guide to Documents, Databases and Technologies, 4. útgáfa 2002
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
