Skýr sjónvarpsskrif

Textastíll
Skýr sjónvarpsskrif

Langir titlar manna trufla oft eðlilegt flæði sögu. Oft er gott að slíta nafn og titil í sundur: “Vilhjálmur Egilsson vill taka upp evruna. Framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins sagði á hádegisfundi …”.

Í ljósvakamiðlum tala viðmælendur sjálfir. Orð þeirra eru ekki endursögð af fréttaþul. Endursögn skapar vandamál í tengslum við, að jafnan þarf að vera skýrt, hvað er haft eftir hverjum. Segulbandið leysir þann vanda.

Ljósvakamiðlar flytja notandann á vettvang atburða. Ljósvakamiðlar eru sakaðir um að láta stjórnast af myndskeiði og hljóði. Þeir reyni frekar að skemmta fólki en að upplýsa það. Þetta byggist á misskilningi á samhengi myndar, hljóðs og texta.

Það eru fréttirnar sjálfar, ekki hljóðið eða myndin, sem ákveða, hvernig þær eru sagðar eða sýndar. Hljóð og mynd gera söguna hins vegar auðskilda og skilja eftir meiri áhrif. Tilvist bands hefur áhrif á, hvernig texti er skrifaður.

Viðtöl á vettvangi eru hljóðbitar, sem gegna sama hlutverki í útvarpi og sjónvarpi og tilvitnun gerir í prentmiðli. Hljóðið færir ekki aðeins sögð orð, heldur líka hugarástand þess, sem talar, og tilfinningu fyrir aðstæðum á staðnum.

Auðveldasta hljóðið er viðtal við vitni. Fréttagildi þess er augljóst og auðvelt er að búa það undir flutning. Þú segir, að einhver hafi séð eitthvað og setur viðtalið í gang. Stundum er það svo grípandi, að þú byrjar á viðtalinu.

Annað dæmi um hljóð er viðtal við málsaðila, sem skýra áhrif sögunnar. Þeir tala frítt út á bandinu og segja oft hlutina eðlilegar og óformlegar en blaðamaður eða fréttaþulur mundi gera. Bandið er besta leiðin til að flytja notanda á staðinn.

Þriðja dæmi um hljóð er viðtal eða hljóðbiti, sem bætir hlustendum og áhorfendum það upp, að blaðamaður getur ekki verið sorgmæddur eða furðu lostinn, heldur verður að vera í jafnvægi, með hemil á tilfinningum og dálítið formlegur.

Lengd hljóðbita getur einkennt stíl stöðvar. Því styttri sem meðalbitinn er, þeim mun hraðari er fréttaflutningurinn. Almennt má hljóðbiti ekki vera svo langur, að hann missi fókus. Það þýðir að viðtöl eiga að vera frá 10 sekúndum upp í 30 sek.

Hafa þarf í huga, að menn hlusta á útvarp við mismunandi góðar aðstæður, til dæmis í þungri umferð. Þess vegna er mikilvægt, að hljóðið sé skýrt og ótruflað í útsendingum. Það takmarkar möguleika á notkun bakgrunnshljóða.

Þegar talað er á erlendum tungumálum, er byrjað á viðmælandanum, en síðan lækkað niður í honum, en ekki skrúfað alveg fyrir, meðan þýðing máls hans er flutt. Í lokin er oft hækkað í viðmælandanum aftur til að færa notendur nær veruleikanum.

Sum hljóð og myndbönd hafa enga rödd, heldur segja frá aðstæðum, náttúrulegum hljóðum. Þau geta verið bakgrunnur fyrir rödd og magnað það, sem hann segir. Þetta gerir brýnt, að hljóð og rödd falli eðlilega saman.

Mikilvægt er að byrja á bakgrunnshljóðinu til að stimpla inn aðstæður á staðnum, áður en röddin byrjar. Mikilvægt er að lækka ekki of mikið í hljóðinu í bakgrunni, þótt röddin sé í forgrunni.

Ef notaðar eru textalínur í sjónvarpi er með nafni viðmælandans hægt að spara tímann, sem fer í að segja frá, hver hann sé. Í útvarpi verður hins vegar að segja frá nafninu, því að þar er ekki hægt að koma því á framfæri á annan hátt.

Gott er að flétta saman hljóði og lestri í sjónvarpi, skipta á milli þess eftir aðstæðum, láta stundum viðmælandann tala og stundum nota frásögn þular, en láta myndina ganga á meðan. Ekki láta lestur endurtaka það, sem viðmælandi segir.

Þú þarft að segja flókna hluti með einföldum orðum, málsgreinum og málsliðum. Framsetningin þarf að vera línulaga, af því að notandinn heyrir textann bara einu sinni. Hver staðreynd á að koma í rökréttu framhaldi af fyrri staðreynd. Sjónvarp er línulaga.

Richard Lederer: “Notaðu stutt, gömul orð, ef þú getur. Ef langt orð er nákvæmt, skaltu samt nota það. En áttaðu þig á, að tungan er full af skýrum og hröðum, stuttum orðum. Gerðu þau að beinagrindinni. Þau eru vinir, sem ekki svíkja þig.”

Af hverju nota langt orð, þegar stutt orð dugar. Forðastu líka að nota flókin orð, sem eru erfið í framburði. Margir nota stærri, formlegri orð, af því að þeim finnst sagan fá við það meira vægi. Forðastu þá freistingu.

Skrifaðu einfaldar málsgreinar. Láttu hvert orð skipta máli. Tími í lofti er takmarkaður. Sérhvert orð, sem þú sparar, gefur tíma annars staðar til að gefa notandanum fleiri og betri fréttir. Markmiðið er að bæta textagerðina.

Önnur ástæða fyrir stuttum orðum og málsgreinum er, að fólk hugsar á þann hátt. Fólk hugsar líka óformlega. Notaðu mælt mál og algengt mál, eins og fjölskylda þín og vinir mundu nota. Segðu “könnuðu”, ekki “framkvæmdu skoðanakönnun”.

Því nær sem blaðamaður dregst sérsviði, þeim mun meiri líkur eru á, að hann víki frá samræðutexta og fari yfir í klisjur sérsviðsins. Þær leiða yfirleitt til misskilnings og þær flækja málið fyrir notendum. Þýddu sérmál yfir á íslensku.

Ekki segja: “Erfitt er að mæla áhrif orkukreppunnar á lokun verksmiðja og uppsagnir”. Heldur svona: “Erfitt er að segja, hversu margir hafa misst vinnu og hversu mörgum verksmiðjum hefur verið lokað vegna orkukreppunnar.”

Næst á eftir efnahagsmálum eru sögur úr stjórnsýslunni þær, þar sem oftast er gripið til sérmáls og klisja og þar sem nauðsynlegust er þýðing yfir á íslensku. Enginn segir: “Það mun valda ágreiningi”. Heldur: “Þeim mun ekki líka það”.

Texti á að vera hreinn og laus við stafsetningar og málfræðivillur, jafnvel þótt þú notir textann bara fyrir sjálfan þig. Það er einkenni fagmannsins að kunna rétt mál og réttan frágang. Það getur líka verið, að annar þurfi að nota textann.

Fowler & Aaron: “Málfræði lýsir gangverki tungunnar. Margir geta skrifað vel, en eiga erfitt með að útskýra það málfræðilega. En þekking á málfræði hjálpar, þegar eitthvað hefur farið aflögu í málsgrein, sem þarf að skilgreina og lagfæra.”

Notið ekki hástafi í texta. Það er erfitt að lesa hástafi, lágstafir eru ætlaðir til lestrar. Notaðu hljóðskrift í erfiðum orðum á fólki og stöðum í útlöndum. Schröder er ekki “Skroder”, eins og ameríkanar segja, heldur “Sröder”.

Mikilvægt er að kunna tækni stuttra orða og málsgreina, germynd og framsöguhátt. En tungumál ljósvakans er meira en tækni. Fagur stíll er það, sem einkennir þann, sem hefur fyrir löngu náð tökum á tækninni og hefur náð lengra í starfi sínu.

Allt byrjar og endar á orðunum. Stundum þarf að fara hversdagslegu leiðina. Segðu: “Sagði”. Notaðu ekki skrúðorð, sem segja annað: “Hrópaði”, “mótmælti”, “neitaði”, “afneitaði”, “lýsti yfir”, “benti á”. Þetta eru ekki samheiti.

Sagði felur ekki í sér neitt mat á því, sem sagt var, hvorki neikvætt né jákvætt. Það er hlutlaust orð og venjulega orðið, sem alltaf passar. Ekki vera hræddur við að ofnota orð, sem hljóta að vera hornsteinn í sögum.

Notaðu germynd sagna, ekki þolmynd. Hafðu textann magran, slepptu lýsingarorðum og atviksorðum, sem soga kraftinn úr textanum. Farðu eftir leiðbeiningum William Strunk:

“Öruggasta leiðin til að ná og halda athygli lesandans er með því að vera sértækur, ákveðinn og naglfastur. Höfundarnir miklu, Hómer, Dante, Shakespeare náðu athygli af því að þeir voru sértækir og sögðu frá mikilvægum smáatriðum.”

Þótt sjónvarpið hafi myndir og hljóð, er eigi að síður mikilvægt að banka í koll notandans og nýta sér safn hans af myndum og reynslu. Leitaðu að smáatriðum, sem lýsa áhrifum á fólk. Lýsa, hvað það er, sem felur í sér mannlega tilfinningu.

Ertu að skrifa um hag bankans? Þýddu það á mál, sem allir skilja. Ertu að skrifa um heilbrigðismál? Þýddu það á íslensku með því að segja frá áþreifanlegu dæmi um fólk, sem hefur reynslu af heilbrigðiskerfinu.

Sum orð hljóma betur en önnur. Það er tónlist í orðum, málsgreinum, málsliðum og heilum sögum. Hlustaðu á orðin, sem þú notar. Ef þau henta ekki hugarástandi sögunnar, skaltu skipta þeim út fyrir önnur.

Þótt menn tali í stuttum setningum og þótt stuttar málsgreinar séu yfirleitt betri en langar, getur stundum verið gott að hafa málsgreinar lengri til að láta textann flæða betur. Því hraðari, sem sagan er, þeim mun styttri eru málsgreinar.

Textagerð fyrir útvarp og sjónvarp er listgrein. Hlustaðu á það, sem þú skrifar. Ef það hljómar rangt, muntu ekki vinna notendur á þitt band.

Klisjur eru hugtök, sem hafa verið notuð svo mikið, að þau hafa ekki lengur neina spennu. Þær hafa lifað lengur en hæfilegt er. Klisja er þreytt hugtak. Í fyrsta skipti, sem hún er notuð, er hún ef til vill spakmæli, í 100asta skipti er hún klisja.

Notaðu talmálslegan texta í skrifum fyrir ljósvakann. Notaðu stuttar málsgreinar með fáum aukasetningum og notaðu auðskilin orð. Lestu textann upphátt til að meta hann rétt.

Skýr sjónvarpsskrif
Í ljósvakamiðlum tala viðmælendur sjálfir. Orð þeirra eru ekki endursögð af fréttaþul.

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Endir