Þjálfuð textagerð

Ritstjórn
Þjálfuð textagerð

Viðtal við höfund:
*Ertu sjálfsöruggur?
*Fljótur?
*Vinnurðu með plani, útlínum?
*Tekurðu niður miklar nótur?
*Hve há % af nótum fer í texta?
*Fer mikill tími í innganginn?
*Breytirðu miklu?
*Ertu mikið leiðréttur?

Þegar þjálfun skortir, skila höfundar lélegum handritum á síðustu stundu. Hugmyndum þeirra var hafnað og þeir tauta við lyklaborðið í vandræðum við skriftir. Þeir rífast við vaktstjóra. Skoða blaðið um morguninn og sjá frétt, sem þeir skrifuðu ekki.

Textagerð er svona:
*Hugmynd.
*Fréttaöflun.
*Skipulag.
*Uppkast.
*Endurskoðun.

Hugmynd:
Ritstjórar gefa loðin verkefni af því að þeir átta sig ekki á, að þau eru loðin. Af því að þeir átta sig ekki á, að höfundar lesa ekki hugsanir. Oft geta yfirmenn ekki komið verkefnum skiljanlega til skila.

Fréttaöflun:
Góðir höfundar skipuleggja jafnóðum. Þeir þurfa að vita:
*Eru staðreyndirnar nægar.
*Hef ég talað við allar hliðar.
*Hef ég nóg efni í plássið.
*Get ég útskýrt fréttina.
*Veit ég, hvaða tíma ég hef.

Uppkast og endurskoðun:
Skrifaðu uppkast. Sumir nota útlínur, aðrir ekki. Þeir síðari eru taldir óskipulagðir, en skila jafngóðum sögum.

Minnisatriði:
*Mundu skrefin:
Hugmynd.
Fréttaöflun.
Skipulag.
Uppkast.
Endurskoðun.
*Ef þú ert fastur, leitaðu að vandanum framar.
*Breyttu venjum, sem flækja mál.
*Enginn höfundur er eins.

Höfundur: Stjóri:
Hugmynd Verkefni
Fréttaöflun Hjálp
Skipulag Spurningar
Uppkast Hjálp
Endurskoðun Hjálp
Endanlegt Viðbrögð

Ferlið á síðustu skyggnu leiðir til meiri hraða og meiri gæða og þar af leiðandi til betri höfunda og betri ritstjóra. Höfundar, sem búast við miklum leiðréttingum, vanda sig ekki nógu vel.

Tvær mínútur í að útlista verkefni
Tvær mínútur í spurningar.
Fjórar mínútur spara klukkustundir.

Fréttaöflun: “Gáðirðu í símaskrána”
Gerðu greinarmun á dýfurum og skipuleggjendum.

Höfundur, sem skipuleggur ekki enda, fær spurninguna: “Ertu með enda í huga”. Eftir 200asta skipti skipuleggur hann enda.
Dýfarar geta ekki samið útlínur. Spurðu þá ekki, um hvað sagan sé, þeir vita það ekki. Spurðu þá heldur, hvað gerðist.

Á öllum stigum spyr yfirmaðurinn: “Hvað gerðist?” “Um hvað er sagan?” Þetta leysir 90% vandamála. Merktu spurningar í kantinn: “Ég skil ekki þetta orð.” “Er þetta rétt stafsetning?” “Hvað þýðir EBDTA?” Höfundurinn á að leiðrétta sig sjálfur.

Þótt prófarkalesarar leiðrétti sömu villuna hjá höfundi daglega í mörg ár, heldur hann áfram að skrifa villuna, af því að hann er ekki látinn leiðrétta hana sjálfur. Þótt haldnir séu fundir, þar sem prófarkalesarar fara yfir villur vikunnar, lagast höfundar ekki.

Fókus í sögu þýðir, að höfundurinn veit, um hvað hún snýst.
Hver ritstjórn þarf að hafa mynstur textagerðar, t.d. það, sem hér er notað: Hugmynd, fréttaöflun, skipulag, uppkast, endurskoðun, endanleg útgáfa.

Mynstur textavinnslu felur í sér:
*Sameiginlegt orðalag um sögur.
*Vinnubekkur fyrir textatæki.
*Smásjá á styrkleika og galla.
*Rammi um skilning allra.

Þjálfun felur í sér, að ekki þarf að ritstýra, að nýjar villur eru ekki settar inn, menn komast í háttinn.

Minnisatriði:
*Verkefni, spurningar, hjálp.
*Réttra spurning er spurt.
*Hvað gerðist? Fókus er haldið.
*Tvær mínútur á hvert samtal.
*Höfundar skrifa hraðar, ritstjórar skipuleggja betur.
*Sjáðu fyrir þér almenning sem lesendur. “Segðu mér þetta með þínum eigin orðum.” “Getum við einfaldað þetta.” “Hvað þýðir haldlagning.”
*Segðu það vini. Gott er stundum að ímynda sér, að maður sé að skrifa fyrir vin sinn. Forðast þarf að skrifa stofnanamál.
*Hægðu á frásögninni. Of mikið er af upplýsingum í þéttum málsliðum á of miklum hraða.
*Kynntu til sögunnar persónur eina í einu og flókin hugtök eitt í einu.
*Áttaðu þig á gildi endurtekninga eins og predikarar gera.
*Ekki flækja málið með tölfræði, tæknifræði eða orðum skriffinna.
*Notaðu einfaldar málsgreinar. Brjóttu efnið niður í meltanlega bita. Skrifaðu stuttar málsliði, stuttar setningar, stutt orð.
*Tölur svæfa fólk. Einkum þegar þeim er pakkað í málsgreinar. Notaðu fáar tölur og útskýrðu þær. Infographics eru fín lausn.
*Þýddu fagmál. Ekki skrifa EBDTA. Wall Street Journal þýðir “landsframleiðslu” sem “markaðsgildi allrar framleiðslu á vörum og þjónustu í landinu”.
*Finndu mannlega þáttinn. Sýndu mér fólk, segir ritstjórinn.
*Láttu það smáa vera fulltrúa hins stóra. Láttu dæmin tala. Vertu sértækur.
*Hugsaðu um áhrifin á lesendur. Lesandinn spyr: “Hvað með það.”
*Strikaðu út óþarfar upplýsingar. Ekki hella úr nótubók í textann.
*Búðu til lista. Sýnir skipulag.
*Kældu þig. “Auðvitað er það flókið, hugmyndin er flókin,” þýðir “ég skil það í rauninni ekki.”
*Lestu upphátt. Menn heyra vanda, þótt þeir sjái hann ekki. Þú getur þóst vera að tala í síma.

Margir skrifa innganginn of snemma og eiga svo erfitt með að láta hann virka. Ekki þarf að skrifa innganginn fyrst. Ekki þarf heldur að hafa allar upplýsingar efst. Sumar sögur hafa engan inngang, bara flæði. Inngangur er mikilvægur, hann þarf að ræða.

Inngangur:
*Stuttur.
*Mundu fréttina.
*Óbeinn inngangur er hættulegur.
*Heiðarlegur.
*Tilvitnun framarlega.
*Áhrifsorð fremst og aftast.
*Þarf ekki að vera einstæður.
*Beinn inngangur oftast bestur.
*Lestu hann upp til að finna tón.
*Hann má brjóta þessar reglur.

Miðja:
Margar sögur byrja vel, lenda í pollum í miðjunni, enda svo vel.
*Hver er fréttin? Hver er fókus?
*Hvað þarftu að vita, í hvaða röð?
*Frásögn: Byrjun, miðja, endir.
*Millifyrirsagnir á köflum.
*Listaðu upp leikendur, aðkomu.
*Stígur frá upphafi til enda.
*Hvernig, hvers vegna, hvað svo?
*Strikaðu út helming punktanna.
*Skrifaðu tvo skjái, búðu til plan.
*Raðaðu efninu í senur, kafla.
*Útskýrðu fyrir ímynduðum vini.
*Spurðu: “Hvað vil ég segja?”
*Spurðu: “Hvað gerðist?”
*Settu tilvitnun í málslið, síðan inngang og inngang tilvitnunar.

Endir:
Fréttamenn skrifa oft ekki endi. Við þurfum samt endi. Öfugi píramídinn hefur að þessu leyti spillt fyrir. Endir er ekki skraut. Umbrot má ekki klippa af endi. Lesendur muna endinn best. Ný umbrotstækni auðveldar endi.

Ýmsar tegundir enda:
*Tilvitnun.
*Framtíðin.
*Efi eða von.
*Spurning í ræðustíl.
Er næstsíðasti málsliður betri endir? Á að skipta á endi og inngangi?

Minnisatriði:
*Þjálfaðu inngang, miðju, endi.
*Láttu höfunda skilja sögugerð.
*Ekki nota skóhorn á upplýsingar.
*Ekki nota alla orkuna í inngang.
*Láttu söguna ekki síga í miðju.
*Ekki skera sjálfvirkt aftan frá.
*Bjargaðu endi, bentu á annað.

Tæki endurskoðunar:
Málsgreinar og málsliðir:
*Sem víðast punktur og stór stafur.
*Fyrst frumlag, síðan umsögn.
*Einföld nútíð eða þátíð sagna.
*Forðastu lýsingarorð, atviksorð.
*Sterk orð eftir og fyrir punkt.

Tungumál:
*Gefðu orðum svigrúm.
*Leiktu með orð.
*Finndu hlutlæg, sértæk orð.
*Forðastu klisjur, finndu orð.
*Einföld orð, ekki tæknileg.
*Táknræn orð (heimkoma, sigur,
hindrun, missir, endurnýjun).

Áhrif:
*Hægðu. Stuttar málsgreinar.
*Hafðu tök á flæði. Langt-stutt.
*Sýndu og segðu frá. Ekki kalla
árið ársgrundvöll.
*Forðastu lýsingarorð. Lýstu.
*Finndu röddina. Talaðu við fólk.

Sögugerð:
*Hugsaðu um hreyfiafl, svið.
*Settu út leiðarpunkta.
*Notaðu millifyrirsagnir.
*Endurtaktu lykilorð.
*Hver er heildartala dæmanna?
*Láttu endann loka skríninu.

Taktu eftir:
*Samræður án handrits.
*Ein spurning gerbreytir texta.
*Höfundurinn breytti sjálfur.
*Sagan varð styttri.

Minnisatriði:
*Vinnupallar hjálpa flæðinu.
*Samtal án pappírs.
*Bein tillaga.
*Þjálfaðu án þess að hafa textann.
*Efldu styrk og veikleikarnir hverfa.
*Spurðu: “Hvað gerðist svo?”

Þjálfun felst í, að höfundurinn lagar sjálfur sinn texta. Yfirmaður spyr spurninga og svarar spurningum, en tekur ekki hendur úr vösum. Hann þarf ekki einu sinni að sjá handritið.

Sjá nánar:
Roy Peter Clark & Don Fry, Coaching Writers, 2. útgáfa, 2003

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé