Rannsóknir
Umdeild blaðamennska
Rannsóknablaðamennska:
1) Framleiðir sögu, sem ekki hefði orðið til án framtaks blaðamanns. Hann er gerandi.
2) Færir lesendum mikilvæga sögu, sem er unnin úr fjölbreyttum og oft duldum heimildum.
3) Uppgötvar sögu, er kann að vera andstæð útgáfu stjórnvalda eða stjórnenda, sem kunna að hafa verið að leyna sannleikanum. Fyrirstaðan.
4) Endar í sögu, sem venjulega er uppsláttur í fjölmiðli.
Rannsóknablaðamaður er einn af reyndustu starfsmönnum ritstjórnar, veit hvernig stjórnsýsla virkar og getur metið, hvort svo sé. Hefur komið upp neti heimilda og unnið sér traust þeirra. Veit, hvar skjöl eru geymd og hvernig á að túlka þau.
Rannsóknablaðamaður er þolinmóður efahyggjumaður, sem skilur muninn á réttu og röngu og sættir sig ekki við lélega eða spillta stjórnsýslu eða stjórnun.
Ekkert málefni er undanþegið rannsóknablaðamennsku. Sumt af því, sem rannsóknablaðamaður fjallar um, er ekki ólöglegt. Oft er málið spilling eða ill meðferð neytenda. Stundum nota fyrirtæki sér skort á eftirliti stjórnvalda.
Við rannsókn og birtingu er mikilvægt, að málefnið sé ekki of víðtækt fyrir fjölmiðilinn. Takmarka þarf fókusinn nógu mikið fyrir fullnægjandi grein eða þátt, sem lesandi eða hlustandi skilur, þótt hann hafi lítinn tíma aflögu.
Verkefnin eiga sér ekki landamæri. Oft bilar hneykslismál fyrst í litlum anga þess á fjarlægum stað, sbr. Watergate. Þar taka menn eftir því, að ekki er allt með felldu og rekja sig eftir málinu, uns umfang þess verður ljóst.
Lesendur og hlustendur eru orðnir vanir almannaþjónustu rannsóknablaðamennskunnar og ætlast til að njóta hennar. Hún er líka gróðavænleg og eykur traust manna á miðlinum til langs tíma. Vel klárað verk leiðir til viðurkenningar almennings.
Blaðamaður verður að fara eftir lögum og siðareglum ritstjórnar. Hann getur ekki stolið upplýsingum eða ruðst inn á heimili fólks. Hann getur ekki logið að fólki. Allt, sem hann gerir af sér, getur hefnt sín, þegar menn gera lítið úr honum.
Blaðamaður kann að þurfa að leggja fram formlega ósk um aðgang að upplýsingum. Þá notar hann Upplýsingalögin. Stofnunin hefur tíu (hér 7) daga til að svara og getur í vissum tilvikum framlengt tímann um aðra tíu daga. Neitun getur byggst á:
1) Málið truflar öryggi ríkisins eða utanríkisstefnu þess.
2) Málið felur í sér upplýsingar frá einkafyrirtæki, sem bauð í opinbert verk.
3) Málið brýtur á einkalífi fólks.
4) Málið truflar rannsókn, sem stendur yfir.
Þar sem tíu eða tuttugu dagar geta liðið, reynir rannsóknablaðamaður yfirleitt að fara skjótvirkari leiðir en þessa. Stundum vill önnur stofnun veita aðgang að umbeðnum upplýsingum. Stundum er hægt að fara í yfirmann til að fá samþykki.
Rannsóknablaðamaður lærir ekki aðeins á kerfið, heldur lifir hann kerfið. Nokkurn veginn sömu reglur gilda um allar opinberar stofnanir. Blaðamaðurinn hefur lögverndaðan rétt til að fá upplýsingar og beita upplýsingalögum í því skyni.
Rannsóknablaðamaður þarf að kunna skil á landslögum og dómvenju, sömuleiðis breytingum á dómvenju. Hegningarlög taka á heimildarleysi, þjófnaði, fjárkúgun, eftirhermu og mútum. Einkamálalög taka á meiðyrðum, einkalífsrétti og svikum.
Heimildarleysi: Blaðamaður má ekki vera, þar sem aðgangur er bannaður í samræmi við lög, nema vera boðið það af viðeigandi aðila. Umferð um land er leyfð. Vera inni á heimilum er háð leyfi. Blaðamaður verður að fara, ef honum er vísað út.
Stuldur: Skjölum má ekki stela, ekki heldur þótt þeim sé síðan skilað. Það telst ekki til þjófnaðar að taka rusl úr tunnu, því að það er talin vera yfirgefin eign. Bandarískir dómstólar verja rétt blaðamanna til að hirða upp úr tunnum.
Meiðyrði: Til skamms tíma voru meiðyrði helstu vandamál blaðamanna gagnvart lögum. Sögur í fjölmiðlum geta valdið viðkomandi aðilum álitshnekki. Í Bandaríkjunum hafa blaðamenn ekki sönnunarbyrði um, að texti sé ekki meiðyrði.
Rangur texti: Ef texti reynist rangur, ber að leiðrétta hann strax. Eigi að síður hefur fjölmiðill skaða af röngum texta, því að leiðréttingin gefur tilefni til gagnárása og efasemda um réttmæti rannsóknar blaðamanns.
Vond trú: Blaðamaður getur varið sig með því að hafa verið í góðri trú, þegar hann samdi textann. Erfitt er að sýna fram á hið gagnstæða, nema blaðamaður hafi litið fram hjá gögnum, sem sýndu hið rétta í málinu.
Skaði: Blaðamaður getur ekki stýrt, hvort upplýsingar í frétt valda persónu eða fyrirtæki skaða, ef fréttin er sönn. Blaðamaður getur tryggt sig enn frekar með því að taka fram, að fréttin nái ekki til annarra, óviðkomandi atriða eða fólks.
Réttur til einkalífs er vaxandi tilefni málaferla gegn blaðamönnum og fjölmiðlum. Þá þarf málsaðili ekki að sýna fram á, að fréttin sé röng, sett fram í vondri trú og skaði hann. Honum nægir að sýna fram á, að réttur til einkalífs hafi skerst.
Opinberar persónur, sem eru í fréttum, eru taldar hafa minni rétt til einkalífs en almenningur. Stjórnmálamenn og embættismenn og íþróttamenn hafa ekki höfðað mál á grundvelli einkalífs, en fólk í skemmtibransanum hefur gert það.
Flest vafaatriði í vinnu rannsóknablaðamanns eru atriði, sem aðrir hafa lent í og fjallað er um í siðareglum af ýmsu tagi. Samtök og fyrirtæki hafa siðareglur, sem blaðamenn þurfa að kunna. Nokkur atriði eru umdeild:
Fjárkúgun: Ekki kemur til greina, að blaðamaður stundi fjárkúgun.
Eftirherma: Ólöglegt er að þykjast vera embættismaður.
Mútur: Ólöglegt er að múta opinberum starfsmanni.
Það kann að vera vel meint að brjóta lög til að sýna fram á, að hægt sé að brjóta lög, en það stríðir gegn heilbrigðri dómgreind. Vopnum er smyglað um vopnaleit, fólk undir lögaldri kaupir tóbak, en blaðamaður á ekki að taka þátt í slíku.
Falska flaggið:
Chicago SunTimes sendi blaðakonu undir yfirvarpi sjúklings í sjúkrastofnun, sem mældi þungun. Það stofnaði bar til að kanna spillingu lögreglumanna. Blaðamaður undir fölsku flaggi, spillir það trúverðugleika sögunnar?
Árásarviðtöl: Stundum víkur blaðamaður sér án aðvörunar að fólki á opinberum stað og spyr það, stundum erfiðra spurninga. Hann bíður til dæmis við heimili fólks. Gott er að hafa áður reynt árangurslaust að ná sambandi á annan hátt og gefið skilaboð.
Þessi aðferð er einkum notuð í sjónvarpi. Margir líta á þetta sem æsifréttir og gætu haft rétt fyrir sér. Sjónvarpsstöðin þarf að minnsta kosti að útlista, að ítrekað hafi verið reynt að ná í viðkomandi aðila á annan og hefðbundnari hátt.
Önnur umdeild aðferð er að gefa viðkomandi aðila of stuttan fyrirvara til að undirbúa sig.
Einkamál:
Einkamál opinberra persóna eru til umræðu á þeim forsendum, að þau geti haft áhrif á störf þeirra.
Nafnlausar heimildir:
Eftir Watergate léku nafnlausar heimildir lausum hala í fjölmiðlum. Blaðamenn verða að leggja mikla áherslu á að fá fólk til að koma fram undir nafni. Margir munu fallast á það. Einnig verða fjölmiðlar að útskýra nafnleysið.
Bob Woodward notar mikið nafnlausar heimildir. Sama má segja um frægasta blaðamanninn, Seymour M. Hersh. Hann notar þær nánast eingöngu. Athuganir sýna þó, að notendur fjölmiðla eru ekki fyllilega sáttir við slíkt.
Gullni vegurinn:
Hvernig mundi blaðamaður taka því, að nýr starfsmaður væri í rauninni að afla sér upplýsinga um, hvernig unnið er á ritstjórninni og hvernig ákvarðanir eru teknar, til að skrifa gagnrýna bók um fjölmiðilinn?
Er hægt að verja undirferli með því, að samfélagið hafi gagn af slíku og þurfi raunar að frétta af því? Helgar tilgangurinn meðalið? Fer það eftir aðstæðum?
Yfirlestur: Bókarhöfundur víkur frá hefðbundnum praksís með því að leyfa viðmælendum sínum að lesa fréttir fyrirfram. Hér er þeim aðeins leyft að heyra beinar tilvitnanir í sjálfa sig. Er þetta vegna leiðréttinga á staðreyndum eða einhvers víðtækara?
Fyrstu viðbrögð stjórnvalda eru venjulega þau, að allt milli himins og jarðar sé ríkisleyndarmál, sem varði öryggi ríkisins og samskipti þess við umheiminn. Síðan er reynt að finna þá, sem leka, reka þá úr vinnu og draga fyrir dómstólana.
Rannsóknir beinast líka að utanríkismálum. Vegna mikillar leyndar um hermál er þungt að afla þar efnis. Það var ekki fyrr en eftir Persaflóastríðið að hægt var að sjá, hvernig stríðið hafði verið, með því að tala við uppgjafahermenn.
Stríðum nútímans verður meira eða minna ekki lýst í samtímanum. Svigrúm blaðamanna er of takmarkað. Sú saga, sem birtist jafnóðum í fjölmiðlum er meira eða minna röng. Eftir stríð opnast svo möguleikar á að finna staðreyndir.
Rannsóknablaðamenn í Washington leggja áherslu á samband við menn innan kerfisins eins og gert var í Watergateskrifunum. Frá slíkum huldumönnum koma lekar og hugmyndir, afrit af skjölum. Gífurlega mikið slúður er á ferðinni þar í borg.
Sjá nánar:
Brant Houston, Len Bruzzese & Steve Weinberg,
The Investigative Reporter’s Handbook
A Guide to Documents, Databases and Technologies
4th Edition 2002
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
