Blaðamennska
Verklagsreglur
Neðangreindur listi tíu siðareglna varð til úr margra ára vinnu bandarískra blaðamanna. Hugsar siðareglur upp á nýtt með tilliti til þarfar á auknu trausti.
Blaðamennska veitir fólki upplýsingar, sem gera það frjálst:
1. Skuldbinding hennar er fyrst og fremst við sannleikann.
2. Hollusta hennar er við borgarana.
3. Eðli hennar er leit að staðfestingum.
4. Hún er sjálfstæð gagnvart þeim, sem fjallað er um.
5. Hún er óháður vaktari valdsins.
6. Hún er torg gagnrýni og málamiðlana.
7. Hún reynir að gera það mikilvæga áhugavert og viðeigandi.
8. Hún er víðtæk og í réttum hlutföllum.
9. Hún má beita eigin samvisku.
Tólf leiðir að trausti:
Nákvæmni er fyrsta forsenda þess, að þú getir aflað þér og fjölmiðlinum trausts. Svo mikið er gefið út af fréttum, að lesendur geta borið þína frétt saman við fréttir annarra. Trúverðugleikinn er í hættu, ef þú ert léttvægur.
1. Vertu efagjarn. Tékkaðu aftur, þótt mamma þín hafi sagt það.
2. Komdu upp yfirlestrarkefi handrita, þannig að frétt fari ekki ólesin inn.
3. Vertu varfærinn í heimildum. Vertu viss um, að þær viti, hvað þær segja.
4. Tékkaðu flóknar fréttir aftur. Farðu yfir atriði með heimildarmönnum.
5. Gerðu ekki ráð fyrir neinu. Hafðu millistaf nafns réttan.
6. Bættu skriftir á nótum. Slæmt er, ef þú getur ekki lesið eigin. nótur.
7. Farðu varlega með gömlu fréttirnar úr safninu, þær geta verið rangar.
8. Hafðu lista af erfiðum orðum, svo að þau séu alltaf rétt skrifuð.
9. Lestu söguna aftur yfir. Villur geta verið margvíslegar, ekki bara málfræðivillur.
10.Notaðu villuleitarforrit. Til þess er tæknin að nota hana.
11.Ef þér mistókst, skaltu játa það. Flest dagblöð birta leiðréttingar.
12.Ef villan er mjög slæm, athugaðu hvort skrifa eigi nýja frétt.
“Búist er við, að …” Hver býst við?
“Svo virðist sem …” Hverjum virðist það?
“Talið er, að …” Hver telur, að svo sé?
“Vitað er, að …” Hver telur sig vita það?
“Sem er sagður vera …” Hver segir hann vera það?
“Þekktur fyrir …” Hver segir þetta?
Ónafngreindar heimildir gera söguna minna trúverðuga, ekki síst ef lesandinn kærir sig ekki um vondar fréttir. Lesendur spyrja: Hver segir þetta? Í sumum tilvikum eru þær þó nauðsynlegar, annars væru uppljóstranir miklum mun færri.
Heiðarleiki: Saga getur verið sönn, en ekki réttlát. Hún getur gefið ranga heildarmynd. Verið getur, að mikilvægar staðreyndir vanti. Eða mikilvæga hlið málsins vanti. Lesendur eru fljótir að meta, hvar þeir telja blaðið standa.
Fimmtán vinnureglur:
1. Fáðu báðar hliðar málsins. Tvær upphringingar nægja ekki sem tilraun.
2. Fleiri en tvær hliðar geta verið á málinu. Finndu þær allar.
3. Skrifaðu ekki frétt um mál, þar sem þú hefur hagsmuna að gæta.
4. Láttu ekki frístundir þínar varpa skugga á starf þitt. Mótmælafundir.
5. Upplýstu um óhjákvæmilegan hagsmunaárekstur hjá þér. Hlutabréfaeign.
6. Ekki láta óvarleg og skoðanaþrungin orð falla á ritstjórn.
7. Taktu aldrei nokkru sinni við fé eða verðmætum. Þú getur lent í vanda.
8. Varastu hlaðin orð og hugtök, sem geta falið í sér skoðun.
9. Vertu óhlutdrægur. Ekki verja auglýsendur eða upphefja sjálfan þig.
10.Endurspeglaðu samfélagið, gott eða vont eftir atvikum. Hafðu hvort tveggja.
11.Áróður á heima á leiðarasíðunni. Skoðun höfundar á ekkert erindi í fréttir.
12.Skoðanir eiga að vera merktar sem slíkar og á föstum stöðum.
13.Þeir sem fara með fréttir eiga ekki líka að fara með skoðanir í blaðinu.
14.Fréttamenn eiga að halda auglýsendum í hæfilegri fjarlægð.
15.Fréttamenn eiga líka að halda aðstandendum blaðsins í hæfilegri fjarlægð.
Fyrirsagnir: Mesta slysahættan á ritstjórnarskrifstofum er í fyrirsögnum. Fyrirsagnagerð krefst langrar þjálfunar og mikillar málþekkingar. Svo fá orð eru í fyrirsögnum, að þau geta óvart gefið ranga mynd af innihaldi fréttar.
Tillitssemi: Mundu eftir afleiðingum frétta á einkalíf fólks. Um leið og þú manst eftir upplýsingaskyldu fjölmiðilsins. Hann hlýtur að stíga á einhverjar tær, nema hann sé marklaus. Hafðu nokkur atriði í huga, sem varða tillitssemi.
Sex reglur um tillitssemi:
1. Hve mikilvæg er fréttin? Er það í stíl blaðsins, að hún birtist.
2. Mun traust fjölmiðilsins minnka, ef hann birtir fréttina ekki?
3. Vegur almannaheill þyngra en heill ákveðinna einstaklinga?
4. Hversu viðkvæm er persónan, er hún barn, geðveik o.s.frv.?
5. Hver er stefna blaðsins í þessum málum? Oft eru til verklagsreglur um slíkt.
6. Hvað mundir þú gera, ef málið kæmi upp í þinni fjölskyldu?
Mannasiðir: Enga ókurteisi, ekki æsa fólk upp gegn þér. Framkoma getur oft ráðið úrslitum um, hvort málsaðili vilji líta á rök í málinu eða komi fram af vanstillingu. Eltingaleikur við fólk á opinberum stöðum er tvíeggjaður.
Gegnsæi: Ekki fela þig bak við fréttina. Birtu stafina þína eða netfang undir. Vertu fljótur að koma andmælum fyrir í þar til gerðum dálkum. Blaðið á að vera torg margvíslegra skoðana. Reyndu að útskýra mál fyrir fólki.
Eftirlitshlutverk: Blaðið á að vakta valdafólk í þágu almennings. Ekki forðast að taka á erfiðum málum í þjóðfélaginu. Blaðið verður að vera óþreytandi í að leita sannleikans. Blaðið á að vera fullnægjandi og sjálfu sér samkvæmt í fréttaflutningi.
Siðfræði: Blaðið fer eftir siða og verklagsreglum. Blaðamannafélagið hefur siðareglur og nefnd, sem úrskurðar eftir þeim. Einstakir fjölmiðlar, t.d. Fréttablaðið og DV, hafa opinberlega birtar siðaskrár, sem eru nákvæmari og fela í sér gagnlegar verklagsreglur.
Skoðanir: Leiðari á að segja eitthvað, taka afstöðu. Hann gefur fjölmiðlinum sérstöðu. Kennslubækur mæla með, að þeir séu ekki undirritaðir. Hvort tveggja er talið gilt.
Segðu skoðun í fyrstu tveimur línum leiðarans.
Ekki skrifa loðið, sem má þýða: “Þetta er mikilvæg spurning, sem þarf að rannsaka.”
Betra er að hafa afstöðu, en skrifa ekki innantóma frasa undir yfirskyni leiðara.
Ekki hafa fréttaskýringar á leiðarasíðu, þær eru annars eðlis.
Leiðarar þurfa ekki að vera óskeikulir til að koma að gagni.
Lestu blaðið til að fá efni í leiðara. Fylgstu með öðrum fjölmiðlum.
Hugsaðu. Ekkert kemur í staðinn fyrir það. Þá koma hugmyndir og stílbrögð.
Endurskoðaðu, endurskoðaðu, endurskoðaðu. Skiptu um fókus, ef þess er þörf. Skrifaðu af tilfinningu, endurskoðaðu varlega, svo að broddur textans haldist. Nýklassík: Skoðun, skráðu hana, leiktu þér að hliðarmálum, skráðu aftur skoðun.
Forðastu hagsmunaárekstra eða meinta hagsmunaárekstra þína.
Leiðarar geta líka hrósað. Oft eru leiðarar í röðum með óhóflegri gagnrýni.
Hafðu fjölbreyttar skoðanir í greinum á leiðarasíðunni. Sem eru ósammála leiðaranum.
Forðastu dauðar fyrirsagnir, svo sem “Staðsetning óperunnar”.
Notaðu heldur: “Alls staðar nema þarna”. Vinnuheiti má ekki verða að fyrirsögn.
Mundu, að það er síður en svo nokkurt skilyrði, að leiðari sé leiðinlegur.
Fræði: Íslenska, stílfræði, bókmenntir, sagnfræði, stjórnmálafræði, hagfræði, félagsfræði, sálfræði, stærðfræði, raunvísindi, lögfræði (skortur á þekkingu á hugtökum). Sífellt vantar blaðamenn, sem hafa lært fræði og skilja framsetningu þeirra.
Pólitík, landsmál og bæjarmál, eru kjarni dagblaða. Fréttir af slíku eru helsti upprunalegi tilgangur margra fjölmiðla. Oft er hér á landi vanrækt að skrifa um þau mál, sem standa fólki næst, svo sem bæja og sveitarstjórnarmál.
Segið frá persónum og leikendum í pólitík, látið persónur fronta málefnin. Hvaða áhrif hafa gerðir þeirra á líf lesenda. (hærri skattar?, betri skólar?). Skoðið fréttirnar að baki fréttanna. Hafið sjónarhorn lesandans í huga.
Viðskipti og menntun, heilsa og tækni. Hvað gerist bak við tjöldin í fyrirtækjunum? Hvað gerist í skólastofunum að baki funda á kennarastofu? Hvernig hafa sjúklingar það að baki valdabaráttu heilbrigðisstétta?
Greinar fylla út í þá mynd, sem fréttir hafa gefið. Fréttir eru þó mikilvægari en greinar, sem eru ekki uppslættir, heldur útskýringar á uppsláttum, tengdar uppsláttum. Sjálfstæðum staðreyndum er raðað saman í skiljanlegar heildir.
Mesti kostur fjölmiðla er NÚ-ið, en lesandinn vill meira, t.d. að svið séu dekkuð (t.d. matur, húsnæði, fjölskylda, menntun, vinna, peningar, kynlíf, tilhugalíf, sjálfsbati, föt, bílar, trú, umhverfi, veður, frístundalíf).
Allar ritstjórnir þurfa rækilegar verklagsreglur.
Sjá nánar: Malcolm F. Mallette,
Handbook For Journalists, 1998
Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008
Hlé
