0225
Blaðamennska
Sjónvarp á vettvangi
Brad Kalbfeld: Assoicated Press Broadcast News Handbook, 2001
Allir málsaðilar hafa rétt á að í þá sé rétt vitnað, að sagt sé hlutlægt frá orðum þeirra og gerðum. Þú telur þig kannski vita, að þeir fari með rangt mál, en það er þeirra mál. Allir málsaðilar eiga skilið kurteisi af hálfu blaðamanns.
Fólk í fréttunum, einkum stjórnmálamenn og embættismenn, hefur skyldur gagnvart almenningi. Þeir þurfa að vinna verk sín fyrir opnum tjöldum. Ekki eru allir jafn hrifnir af þessu hlutverki sínu, en blaðamenn þurfa að halda þeim við efnið.
Það er misjafnt eftir þjóðfélögum, hversu mikil áhersla er lögð á gegnsæi og hversu mikil á einkalíf. Á Íslandi er áherslan á einkalíf eindregin og um leið minni áhugi á gegnsæi. Þetta sést af Persónuvernd og framkvæmd Upplýsingalaga.
Til eru þrenns konar spurningar:
1) Þær sem eiga að ná í harðar staðreyndir.
2) Þær sem eiga að fá fólk til að tala um skoðanir og tilfinningar.
3) Þær sem eiga að negla niður viðsjárverðan viðmælanda.
Harðar staðreyndir hvers máls opnast með spurningunum: 1) Hver gerði (sagði) 2) hvað, 3) hvar, 4) hvenær, 5) hvernig, 6) hvers vegna og 7) hvað svo. Harðar spurningar eiga að vera sértækar, svo að viðmælandi feli sig ekki í almennum orðum.
Stundum veistu kannski ekki nóg til að bera upp sértækar spurningar. Þá geturðu hvatt viðmælandann til aðstoðar. Margir fagna því að geta gefið blaðamanni skýringar. En þeir geta um leið notað tækifærið til að varpa sínu ljósi á málin.
Þegar þú hefur heyrt skýringarnar, þarftu að fylgja þeim eftir með góðum spurningum. Ef skýringarnar fela í sér ósannaðar fullyrðingar, er nauðsynlegt, að þú spyrjir út í þær. Hvað felst í orðunum “lítils háttar” hækkun vaxta?
Ef viðmælandi talar um “lítils háttar” vaxtahækkun, spyrð þú, hvernig hann hafi komist að þeirri niðurstöðu, hver sé munurinn á “lítils háttar” og annarri hækkun vaxta, hver hækkunin hefði þurft að vera til að teljast “meiri háttar”.
Ef þú færð skýringar hjá einum aðila, skaltu fara til andstæðings hans og kynna þér, hvað hann hefur um málið að segja. Með því að prófa fullyrðingar hins fyrra á hinum síðari, færð þú tilfinningu fyrir vídd skoðana. Segðu frá þeim báðum.
Ef sögur þínar eiga að ná til fólks, þarftu að koma á framfæri tilfinningum málsaðila. Við sjáum þetta í sportfréttum. Hljóðbitar og myndbitar eru kjörin leið til að koma tilfinningum á framfæri. Ekki segja: “Hann var reiður”. Sýndu það.
Leiðin að tilfinningum fólks er um
1) almennt orðaðar spurningar, sem ekki leiða til já-eða-nei svars, og
2) kunna að þegja. Vertu ekki hræddur við þagnir, viðmælendur fylla upp í þær.
Erfiðust eru viðtöl við fólk, sem er harmi slegið. Umgangast þarf slíkt fólk af varfærni og virðingu. Ef einhver vill alls ekki tala, ber þér að virða það. Vertu kurteis í spurningum og þrýstu heldur á með almennu orðalagi og með þögnum.
Ekki trufla fólk, sem vill tjá sig. Sumir viðmælendur eiga erfitt með að fara í gang, en hitna upp, þegar líður á viðtalið. Slíkt fólk gefur kannski bestu lýsingarnar á tilfinningum sínum. Láttu það ráða ferðinni við slíkar aðstæður.
Ágengustu spurningarnar snúa að valdhöfum á ýmsum stigum, sem eru að reyna að forðast að segja vondar fréttir eða að játa mistök. Margir kunna þá list að tala mikið og segja fátt. Þú þarft að klippa frumskóg orðanna til að ná meiningunni.
Þú talar við valdhafa á þeim grundvelli, að þeim sé skylt að veita almenningi upplýsingar. Þú þarft að endurtaka spurningar með breyttu orðalagi, þangað til þú finnur spurningu, sem þeir geta svarað. Úr þessu verður stríð um viljastyrk.
Ekki ber að líta svo á, að hvert viðtal verði að slag. En flestir viðmælendur hafa stefnumið og þú verður að vera viss um, að þú stjórnir viðtalinu. Láttu ekki trufla þig, þótt farið sé inn á hliðarbrautir, haltu fast við spurningaáætlun.
Vont er að hlusta ekki á viðmælandann og vera svo fastur í spurningalistanum, að þú spyrjir að einhverju, sem viðmælandinn hefur áður svarað. Enginn viðmælandi vill, að ekki sé hlustað á hann, svo að hann pirrast á þessu.
Þú getur alltaf þekkt fréttastofu- og útvarpsmennina á atburði, svo og blaðamenn fréttasjónvarps. Það eru þeir, sem rjúka burt um leið og fréttin er fengin, þótt fundurinn sé ekki búinn. Meginmarkmið þeirra er að koma fréttinni strax í loftið.
Reyndir fréttamenn finna alltaf út fyrirfram, hvernig þeir komi frétt sem hraðast til skila. Þeir geta það í stórfréttum af því að þeir hafa æfingu frá smáfréttum. Vertu alltaf tilbúinn í huganum að kynna meginatriðið, þegar þú hringir inn.
Sjá nánar:
Brad Kalbfeld:
Assoicated Press Broadcast News Handbook, 2001