0623
Rannsóknir
Prentmiðlar
Inngangur:
Fyrsta málsgreinin er sú mikilvægasta í textanum og sú síðasta kemur næst á eftir. Hún þarf að vera tilbúin, áður en sagan er skrifuð. Sagan snýst um síðustu málsgreinina. Tilvist hennar auðveldar skrifin, gefur þeim stefnu.
Oft reynist best að byrja rannsóknafréttir eins og harðar fréttir: “Stærsti leigusalinn er líka sá versti.” Einnig er hægt að byrja á persónu, örsögu eða tímafrásögn. Lykill inngangsins er þó persónan, sem þræðir saman söguna.
1. Hvað þarf lesandinn fyrst og fremst að vita?
2. Hvað kom mér mest á óvart, þegar ég vann fréttina?
3. Hvar er spennan, baráttan, ágreiningurinn?
4. Hver er röddin við hæfi sögunnar?
5. Frá hvaða sjónarhóli er best að segja söguna?
6. Getur kjarni sögunnar falist í örsögu, mynd, máltæki, beinni tilvitnun?
Miðja:
Forðist tölur sem mest, setjið þær í gröf, setjið þær í skiljanlegt samhengi. Byggið miðjuna á leið aðalpersónunnar um ágreininginn til lausnarinnar, á breytingum á persónunni í þessu ferli, á innsæi, sem leiddi til lausnar.
Góð aðferð við miðju er að skrifa hana í röð af sviðsetningum, sem eru eins og kaflar í bók. Gott er að tengja milli samliggjandi sviðsetninga til að skapa óhindrað flæði textans. Breytileg lengd málsgreina er gott verkfæri, eykur læsi.
Sumir ritstjórar segja, að þeir sjái á augabragði, hverjir skrifi beztu sögurnar. Það eru þeir, sem hreyfa varirnar, þegar þeir slá textann inn. Meðferð á beinum og óbeinum tilvitnunum skiptir máli. Fylgjur, “foreshadowing” eru oft góðar.
Hrá tímaröð er oft besta leiðin til frásagnar. Notendur eiga auðvelt með að fylgja tímaröð. Hún eykur skilning á orsakasamhengi, auðveldar fólki að skilja “hvers vegna” og “hvað svo”.
Sjónarhóll og tónn:
Forðist sjónarhól og tón krossfarans. Best er að skrifa söguna innan úr höfði aðalpersónunnar. Sjónarhóll getur verið formlegur, samræðulegur, leikrænn, efahyggjulegur, ósvífinn, spádómslegur, hjartnæmur.
Endir:
Best er, að endirinn skilji eftir djúpar hugsanir og tilfinningar notandans án þess að prédika eða gefa álit. Endir má ekki leka niður. Góð aðferð er að hengja endann við innganginn á náttúrulegan hátt, ekki gervilegan hátt.
Gröf eru fátæklegri á Íslandi en við sjáum víða annars staðar. Í öðrum löndum er algengt, að sérstakir menn vinni eingöngu að gröfum og kortum á ristjórn. T.d. eru kort af vettvangi oft notuð í Bandaríkjunum.
Dagblað hefur mun meira pláss fyrir orð en sjónvarp og gefur kost á ítrekaðri skoðun hvenær sem er. Í sjónvarpi rekur hver sagan aðra, þær koma og fara. Áhorfandinn skiptir um stöð, ef ekki er haldið spennu í fréttunum.
Nú er sjónvarpefni geymt á vef.
Hálftíma fréttaþáttur í sjónvarpi er með svipuðum texta og tvær síður í dagblaði á Íslandi. Það er því mun meira pláss fyrir rannsóknablaðamennsku í dagblöðum heldur en í sjónvarpi. Dagblöð geta líka birt eindálka í eyður stórfrétta, sjónvarpið síður.
Erfiðara er að koma fyrir framhaldssögum í sjónvarpsfréttum. Dagblöð geta birt milliefni án mikils tilgangs nema til að brúa bil, en sjónvarp verður að hafa spennandi nýbreytni í hverri frétt. Sjónvarpið þarf líka að hafa nýtt myndefni við hverja birtingu.
Dagblaðssögur má klippa, dreifa og setja í safn. Sjónvarps- og útvarpsmerkið kemur og fer. Í flestum tilvikum geymir fólk ekki það, sem það sér í sjónvarpinu. Aftur á móti eru rannsóknasögur í sjónvarpi oft þrungnar sterkari tilfinningum.
Rannsóknablaðamaður á prenti er nánast nafnlaus, þótt nafn hans eða upphafsstafir séu við söguna. Hann fer um borg og bý án þess að neinn þekki hann. Sjónvarpsfréttamaðurinn er hins vegar heimilisvinur, sem þekkist um allan bæ. Verulegur munur.
Viðtal óþekkts dagblaðsmanns er öðruvísi en viðtal þekkts sjónvarpsmanns. Hvor leið hefur sína kosti og galla. Þegar menn sjá sögu í sjónvarpi, fer traustið eftir persónu þess sem talar. Þegar menn lesa svipaða sögu, fer traustið eftir blaðinu, miðlinum.
Raunin er sú, að oftast byrja rannsóknasögur í dagblaði og sjónvarp tekur síðan um kvöldið upp meginþráð málsins, stundum út frá nýjum sjónarhóli. Þá sýnir sjónvarpið oft síðu úr dagblaðinu og vitnar til þess, sem þar stendur.
Stundum hafa blaðamenn á dagblaði og sjónvarpi samstarf um birtingu rannsóknar, þannig að dagblaðsmaðurinn skilur eftir hluta málsins til að gefa sjónvarpsmanni sérstakan fókus, sem er annar en sá upprunalegi.
Myndir og grafík í dagblaði þjóna hlutverki sjónvarps. Þær gefa tilefni til skoðunar. Oft er mikil vinna lögð í grafík, sem getur sagt sögu á auðveldari hátt en hægt er í hreinum texta. Fréttastofur á borð við Reuters senda frá sér mikið af flóknum gröfum.
Aðrir rannsóknablaðamenn skrifa bók um rannsókn sína, oft í kjölfar blaðaskrifa. Þá eru þeir ekki háðir plássi dagblaða og fréttatíma og geta breitt sig út um alla þætti málsins. En bókarútgáfa hefur ekki sömu nálægð í tíma, hlutir breytast á útgáfutímanum.
Tímarit koma þarna á milli, bæði í plássi og tíma. Mörg tímarit hafa birt góðar rannsóknasögur með miklum útfærslum í myndum og teiknivinnu. Vinnslutími tímarita er mun lengri en sjónvarps og dagblaða, en mun styttri en bókar.
Brant Houston, Len Bruzzese & Steve Weinberg,
The Investigative Reporter’s Handbook
A Guide to Documents, Databases and Technologies
4th Edition
2002